Documenten
leren door praten i i enkele principes uit de theorie van de niet dwingende argumentatie toegepast op het taalgebruik in de kla s jan sturm die redenatie is n i et erg logisch nee daarom juist zei kollberg sj6wall en wah a8 160 de e rv a ri ng leert dat veel leraren vastlopen als ze op de d i skussietoer gaan verzucht jan griffioen griffioen 121 vooral zou ik er uit mijn eigen erv aring aan willen toevoe gen als ze de diskussie willen gebruiken als didaktische werkvorm immers in de diskus s i eles zelf als je je leerlingen leert diskuss ie ren gaat het vaak lekker je leerlingen leren een nieuwe techniek ze ontdekken spelregels die ze moeten toepassen ze leren obse rveren ze lere n praten over de diskussie maar als ze dat allemaal geh ad hebben als ze niet meer voor hun beu rt praten niet meer door elkaar heen roepen als ze ieder op hun beurt leiderschaps funkties ve rv ullen en wat dies meer zij dan komen vaak pas de echte problemen n l in houdelijke problemen dan blijkt dat er voor de leraar veel minder aanwijzingen te vinden zijn d i e hem greep geven op of althans zicht geven op de inhoudel ijke kant van de diskus sie zodat hij zijn leerlingen ook in dat opzicht kan begelei den er zijn genoeg observatie formul i eren om aan de hand daa rvan de procedure en het proces te evalue ren zie ook griffioen 118 119 en 124 127 en de d a ar opgegeven literatuur als het over de inhoud gaat kr ijg je te horen dat de leerlingen logisch moeten redeneren wij wijzen op wee r een andere factor die van grote invloed is op het communicatie proces communicatie is nl onbestaanbaar zonder denken en redeneren voor ve rantwoor de en goede communicatie is logisch en zindelijk kunnen denken en redeneren een onmisbare grondslag ideaal zou natuurlijk zijn als iedere deelnemer aan een com municatieproces een grondige scholing zou hebben gehad in strikt logisch denken en redeneren in veel gevallen van mee r g ewoon alledaags i t t wetenschap pelijk js denken en redeneren zou dat eveneens strikt logisch behoren te verlopen korswagen 80 81 hoofdletters en cursivering van mij js zo n grondige scholing is dan wel moeilijk haalb aar maar op zijn minst moet iedereen toch weten dat en dan volgt het bekende rijtje van de deductie induktie geldighe id drogrede en noem maar op anderen zijn wat minder overtuigd en overt uigend maar achten scholing i nde formele logika want daar gaat het steeds om op zijn plaats omdat de ontvanger ook zijn verant woordelijkheid heeft en daa rtoe hoort ook een oordeel over de aard en de kwaliteit v an de ove rt uigi ngsmiddelen met name de redeneringen drop de vries 25 1 ik ben niet zo n voorstander van een dergelijke scholing in de formele logika zeker niet als die plaats moet vinden i n het voortgezet onderw ijs inklusief het hbo en helemaal niet als die valt binnen het kader van het moede rt aalonderwijs de taal is in het onderwijs maar ook in het dagelijks leven het belangrijkste instrument om kennis en inzicht te verwe rv en teneinde de werkelijkhe i d om ons heen te kunnen be heersen een van de belangrijkste doelstellingen van het moede rt aalonderwijs moet dan ook zijn de leerlingen de taal zoleren hanteren dat die optimaal als hulpmiddel kan funk tioneren bij de werkelijkheidsbeheersing dat wil zeggen dat we i n en met behulp van onze 147 taal onze ervaringen moeten kunnen expliciteren en in en door het gesprek met anderen onze kennis moeten kunnen konfronteren met die van anderen voor zo n voortdurende konfrontatie waarbij kennis van een toestand overgaat in een proces is het kunnen han teren van het apparaat van de formele logika m i totaal onnodig en wellicht ongewenst vgl ook maas 264 ev 2 het zal iedere lezer overigens uit eigen ervaring wel duidelijk zijn dat van kennisverwerving als proces op onze scholen weinig terecht komt in de meeste gevallen bestaat de kennis overdracht op onze scholen uit een aanbod door de leraar van een vaak arbitrair gekozen hoeveelheid feiten en een interpretatie ervan acceptatie van het aanbod brengt de leerling uit een toestand van niet weten in een toestand van weten wie niet luistert blijft dom erg knappe leerlingen mogen dan misschien achteraf nog wel eens nagaan of de interpretatie van de feiten voldoet aan de regels van de formele logika maar wat dan nog ineen eerder artikel over leren door praten sturm 1975 heb ik geprobeerd het persoons gerichte groepsgesprek p g te beschrijven en tevens te legitimeren als een waardevol hulp middel bij de kennisverwerving als proces de leraar doet een stap terug en laat de leerlingen al pratend zelf feiten interpreteren en hun opvattingen beargumenteren tegenover hun me deleerlingen zo verwerven ze kennis die op dat moment geldig is voor hen waarmee ze op dat moment de werkelijkheid kunnen hanteren natuurlijk hoeft die stap terug niet zo letterlijk gezet te worden als bij een p g de leraar kan ook als gelijkwaardige deelnemen aan het gesprek alleen de leerlingen zijn al zo door het bestaande onderwijs gevormd dat ze de leraar slechts met grote moeite als gelijkwaardig kunnen aksepteren hun opvattingen beargumenteren schreef ik hierboven op dat moment steekt een ver maard taalbeheersingsdeskundige zijn vinger op als hij me opbelt n a v dat eerste artikel en zegt wat zullen die kinderen nog veel moeten leren voor ze een logische redenering kunnen opzetten jouw artikel heeft me in ieder geval ook duidelijk gemaakt dat ik maar eens hard moet gaan werken aan een goede metode om ze dat te leren in dit tweede artikel wil ik proberen aan te tonen dat zoiets helemaal niet nodig is omdat beargumenteren van opvattingen in zo n proces van kennisverwerving nl heel anders verloopt als de formele logska ons voorschrijft het doel van dit artikel is a s leraren en leraressen inzicht te verschaffen in argumenta tieve technieken die als vanzelf toegepast worden bij kennisverwerving door middel van gespreksverkeer ook hoop ik met dit artikel een handvat te bieden aan hen die door analyse van p g s hun inzicht in dit onderwijsleermiddel willen vergroten zodat ze het beter in hun praktijk kunnen hanteren uitdrukkelijk wil ik vooropstellen dat het niet mijn bedoe ling is een metode te geven volgens welke leerlingen kunnen leren hoe ze een p g moeten voeren anders gezegd het lijkt mij ongewenst de technieken die ik hier beschrijf als foef jes aan de leerlingen voor te schrijven t gaat niet om het aanbieden van een truukendoos maar om het verwerven van een onderwijsleerhouding een korte uiteenzetting over het ontstaan van dit artikel aan de informatie voor de stroom moedertaalonderwijs en toch geen nederlands op het von congres 1973 droeg gerard hu bers een paper bij onder de titel vaktaal op school hubers daarin kwam een korte pa ragraaf voor over argumentatie op het congres kon aan dit onderdeel nauwelijks aandacht worden besteed de l w g die voortkwam uit dat congres zag het belang van dit onder werp echter duidelijk in en verzocht gerard hubers op een van de l w g dagen een nadere toelichting te geven van die lezing maakte hans verwey verwey indertijd een ver 148 slag wat hier volgt is voo rn amelijk op die twee bronnen terug te voeren ik heb het ma teriaal enigszins anders geordend en vaak op mijn manier weergegeven voor alle fouten d i e ik daarbij gemaakt heb ben ik natuurl ijk verantwoordelijk eveneens voor de toevoe gingen die ik aan andere l i teratuur en eigen e rv aring ontleende in dit arti kel behandel ik achtereenvolgens kennisverwe rvi ng in gespreksverkeer in het dagel ijks leven en op school argumentatie waarbij i k het verschil probeer uit te leggen tussen dwingende en n iet dwingende argumentatie en inga op de voorwaarden voor een gesprek enkele argumentatieve technieken 1 kennisverwervin g in de alledaagse omgang met elkaar doen we ongelooflijk veel funktionele kenn i s op kennis die het ons mogel ijk maakt ons te bewegen in de wereld om ons heen en erin te handelen kennis ook di e het ons mogelijk maakt die wereld te interpreteren en te veranderen een nieuwe wereld te scheppen waa ri n we gelukkiger kunnen zijn het doel van onze kennis verwe rv ing is dus uiterst pragmatisch we willen wat kunnen doen met die kenn i s we heb ben niets aan kennis om de kennis wat heb ik er m a w aan te weten hoe ik bloemen moet zaaien als ik toch geen tuin heb maar nu ik die tuin wel heb en er s zomers op een prettige manier i n wil vertoeven nu probeer i k me de tekst op het zakje zaad eigen te maken ik praat erover met mijn buurman want het is me allemaal niet zo du idel ijk en hij heeft een prachtige tuin met bloemen de buurman probeert me te ove rt u igen dat ik het zo en zo moet doen want zegt hij kijk maar eens naar mijn tuin of want je kunt beter eerst kunstmest stroo ien als achteraf maar werp ik tegen enfin iedereen kent deze gesprekken uit eigen ervaring al pra tend maken wij mijn buurman en ik ons kennis bewust of we roepen ze terug in onze herinnering we rechtvaardigen ons doen en denken tegenover elkaar en plaatsen dat i n een algemeen kader zo n tuin met bloemen is toch veel leuker als alleen maar stenen wat je tegenwoord i g zoveel ziet als die hele zaa ier ij nu later misloopt praten we verder we probere n er verklar i ngen voor te vinden en nieuwe handelwijzen daaruit af te leiden kennisverwe rv ing op school verloopt heel anders je kunt die bv vergelijken met de vol gende situatie ik woon op een flat er is in de verste verte geen zicht op dat ik ooit een hu i s met een tuin tot m ijn beschikking krijg de buurman komt op visite en zeurt me de god ganse avond aan mijn hoofd over de beste manier van bloemen zaaien zonder dat hij me ook maar een moment aan het woord laat die vent komt er nooit meer in kennisverwerv ing op school heeft geen pragmatisch karakter hooguit een uitgesteld prag matisch karakter of je moet het verlangen de school zo snel mogelijk te kunnen verlaten zien als het doel van de kennisverwe rving op school leren we niet door trial or error niet door doen maar wat belangrijker is in dit verband op school leren we niet door konfrontatie van meningen van interpretatie van feiten we krijgen kennis voorgeschoteld die best aat uit feiten en een interpretatie daarv an terwijl de argumentatie die die interpretatie onder steunt ook nog deel uit maakt van de kennis die we moeten innemen daarom vragen we ook op school niet alleen wanneer deed napoleon di t maar ook waarom deed napo leon dit en op die laatste vraag i s ook maar een antwoord goed als je dat niet weet te re 149 produceren heb je niet goed geleerd daarom staat er i n het biologieboek zaai niet te diep anders verst ikt het zaad en luidt de vraag aan het eind van de les waarom is het verkeerd diep te zaaien eruit met dat boek met die vent maar dat kan nu juist niet wel zijn er andere moge lijkheden de kenn i sverwervi ng op school laten verlopen op zoveel mogelijk dezelfde ma nier als dat in het dagelijkse leven gebeu rt de praktijk wijst uit hoe effektief de kennisver we rving daar plaats vindt ko rtgezegd komt dat erop neer dat we op school kennis doen verwerven door middel van gespreksverkeer waarbij we gebruik maken van obse rv aties eksperi menten dia s films t v progra mma s teksten en wat voor informatie vormen al niet als uitgangspunt voor die gesprekken al prate nd elkaar ove rt uig end komen de ki n deren dan tot bewustmaking van die kennis tot een interpret atie erva n d ie geld ig is voor hen tot een i npassi ng in hun wereldbeeld geldig voor hen op dat moment want straks kunnen er nieuwe feiten opduiken nieuwe argumenten geldigheid verkrijgen in leren door praten 1 sturm 1975 heb ik laten zien wat een leraar o a allemaal moe t kunnen aksepteren op de manier waarop argumenten geldigheid verkrijgen in zo n gesprek ben i k toen niet i ngegaan toch is daar wel het een en ander van bekend gegevens daarover levert ons de theorie van de niet dwingende argume ntatie omdat die kennis een leraar ka n helpen bij zijn interpretatie van groepsgesprekken volgt een uiteenzetting over die theorie 2 argumentati e iedereen krijgt in zijn schoolloopbaan te eniger tijd wel te maken met voorbeelden van for meel logische redene ri ngen ik bedoel het type redenering alle mensen zijn sterfelijk so crates is een mens dus socrates is sterfelijk aan die laatste conclusie aangenomen dat de eerste twee uitspraken waar zijn is niet te ontkomen wat je verder ook aanvoert het dwingend karakter van de konklusie ligt vast aangenomen schreef ik dat de gegeven uitspraken waar zijn dat is nu juist iets wat de logika volstrekt niet interesseert logika houdt zich niet met de waarheid bezi g daar gaat het er alleen om kriteria op te stellen waar aan een geldige redenering moet voldoen zodat je absoluut niet aan de konklusie erv an kunt ontkomen een beetje extreem gezegd voor dit soort redeneringen heb j e gee n men sel ijk verstand nodig om ze uit te voeren een blind werkend mechanisme kan ge geve n een aantal uitspraken selekteren welke konklus ies daarbij passen en welke niet naast misschien moet i k zelfs zeggen tegenover dit systeem van dwingende argumen tatie staat het systeem van niet dwingende argumentatie in dat sy steem staat de volgende vraag centraal welke argumentatie die niet formeel logisch is heeft toch de kracht om te overtu i gen anders gezegd op welke manier kun je iemand overt uig e n met arg umen ten terwijl dat toch niet een echt logisch ove rt uigen is maas hee ft m i op ove rt uigende wijze betoogd dat je juist in natuurlijke taal bitter weinig doet met het systeem van de dwingende argumentat i e immers wat heb je aan e e n geldige redenering als je partner ar gumenteren mikt toch op een sociale situatie waarin een spreker samen m et een partner handelt niet ove rt uigd is van de geldigheid van je uitgangspunten maas 267 misschien moet je wel zeggen dat niet dwingende argumentatie een voorwaarde is voor dwingende in het alledaagse gespreksverkeer als middel tot kennisverwe rv ing speelt die niet dwin gende argumentatie nda zoals iedereen bij een oppervlakkige observ atie k a n waarneme n 150 een veel grotere misschien wel allesoverheersende rol de belangstelling voor nda is niet van vandaag of gisteren al in de oudheid hield vooral de retorica zich bezig met pro blemen van de nda bv als er adviezen gegeven werden voor het opstellen van pleidooien bij gerechtelijke processen lausberg 18 19 in onze tijd is de belangstelling voor nda nieuw leven in geblazen door het werk van perelman perelman 1958 ik geef hier een kort overzicht van zijn belangrijkste uitgangspunten en ideeen voorzover ze van belang zijn om een beter zicht te krijgen op het mogelijke verloop van een alledaags gesprek 3 allereerst moet ik dan twee beperkingen noemen die perelman zich oplegt als hij probeert gangbare argumentatieve technieken te beschrijven 1 hij houdt zich alleen bezig met talige handelingen er zijn nl ook heel andere niet dwin gende argumenten zoals strelen of een oorvijg 2 hij houdt zich alleen bezig met overtuigen d w z met die talige handelingen die alleen op cognitief nivo werkzaam zijn 4 die talige handelingen die de partner overhalen iets te gaan doen vallen buiten zijn studiedomein met reclame houdt perelman zich dus niet bezig 5 wat perelman nu wil bereiken is een inventaris van wat er in argumentatie en diskussie een rol kan spelen wat overtuigen kan wat een publiek tot instemming brengen kan aan een verklaring van deze verschijnselen komt hij dus niet toe anders gezegd zijn doel is het opstellen van een inventaris van argumentatieve technieken uit de door perelman opge stelde inventaris wil ik er nu enkele opnoemen maar vooraf dien ik dan nog aan te geven aan welke voorwaarde voldaan moet zijn wil een gesprek mogelijk zijn waarin geargumen teerd kan worden heel in het algemeen zou je kunnen zeggen dat de deelnemers aan zo n gesprek tot een zelfde kommunikatieve gemeenschap moeten behoren sturm bonset 184 187 na der gespecificeerd houdt dat het volgende in 1 de deelnemers hebben een gemeenschappelijke belangstelling in iets konkreet de deel nemers zijn geinteresseerd in de vraag wat dan eigenlijk het nut is van het leger of in het probleem van de dienstplicht 6 2 bij de partners moet er overeenstemming zijn over een aantal basisgegevens een aantal onbetwistbaarheden waarover in dat gesprek geen diskussie nodig is je kunt niet steeds van alle uitspraken gaan bepalen of ze argument zijn of niet in het volgende voorbeeld lijkt me de uitspraak het leger is eigenlijk een middel tot agressiviteit te behoren tot de on betwistbaarheden arno nou daar ben ik tegen want ik denk als een leger is eigenlijk een middel tot agressiviteit en als je nou het leger kan op een heel gemakkelijke manier mis bruikt worden en als je nou elke europese staat of elke staat in de wereld eigenlijk als je nou geleidelijk alle legers in zou gaan krimpen dat is volgens mij eigenlijk de manier om dan heb je geen legers nodig om te beschermen want wie moet aan vallen erik ja maar dan heb dan heb je ook nog het probleem van eenzijdige ontwape ning he beide partijen moeten meewerken en dat zie ik niet zo zitten je kunt vaak opmerken dat een spreker in een gesprek even nagaat of zijn uitspraak tot de geaccepteerde onbetwistbaarheden behoo rt ik geef twee voorbeelden 151 1 1 2 ja maar dienstplicht dat is die vind ik niet nodig want eigenlijk moetje vrij willig gaan he 1 1 ja dat vind ik ook 1 1 1 als ik daarom getrouwd was en ik had een man in het leger zou ik hem terugroepen hoor die zou van mij niet mogen vechten ik weet niet wat jullie ervan denken maar 1 1 nou ja 1 1 2 dat kun je toch niet 1 1 4 als je als je 3 de deelnemers aan een gesprek moeten weten van elkaar en ze aksepteren dat van el kaar dat ze een bepaalde selektie maken bij de presentatie van feiten je kunt een ge maakte selektie als deelnemer natuurlijk wel ter diskussie stellen maar niet voortdu rend dan is er geen diskussie meer mogelijk uitspraken van het type ik vind dat ee n verenging van het onderwerp ik wil dat en dat er ook bij betrekken of ik vind het on derwerp te ruim laten we die aspekten buiten beschouwing laten geven aan dat ee n bepaalde selektie van feiten ter diskussie gesteld wordt in mijn materiaal gesprekke n op school ben ik dit type uitspraak nog niet tegen gekomen ik denk dat daar twee ver klaringen voor zijn enerzijds is de leerling door de strenge vakkenscheiding op schoo l gewend aan een dwingend voorgeschreven selektie van feiten waaraan hij nauwelijk s iets kan veranderen nou zijn we met aardrijkskunde bezig en niet met biologie an derzijds weet een leerling m i dat juist dat aspekt op school veelal eksklusief door d e leraar bewaakt wordt daar hebben we het niet over of denk nu eens aan 7 4 tenslotte moet er bij de deelnemers aan het gesprek overeenstemming bestaan over d e manier waarop de feiten in het gesprek gepresenteerd worden in het volgende fragment wordt m i nico s eerste bijdrage afgewezen omdat de presentatie de deelnemers niet bevalt zijn tweede bijdrage wordt hoewel inhoudelijk weinig verschillend wel aan vaard blijkens de instemming die hij krijgt 8 nico nou mij lijkt dat een leger in een kleiner land zo wie zo al altijd afgeschaft kan worden want een klein land dat kan als de grote machten beginnen te vechten kan zo n klein land kan helemaal niets nie niets beginnen kunnen ze net zo goed een paar klapperpistool jes pakken jan er bestaat nog de nato he erik als die kleine die navo bestaat voornamelijk uit vele kleine landen di e toch tezamen een macht ook weer een sterke vuist vormen nico ik bedoel ik bedoel dus eigenlijk dus bijvoorbeeld nederland he dat is maar een heel klein landje als er een oorlog begint dan dan tussen die grote mogendhe den dan wordt nederland zo meteen onder de voet gelopen arno heeft nederland toch niks te vertellen 3 enkele argumentatieve technieken 3 0 hieronder volgt een gedeelte van de inventaris die perelman heeft opgesteld de in ventaris is hier helemaal losgemaakt uit het totale betoog van perelman daardoor is meer een observatieschema ontstaan geent op zijn ideeen als dat het een samenvatting ervan 152 is bij enkele argumentatieve technieken geef ik eerst een gekoristrueerd voorbeeld uit het alledaagse gesp re ksverkeer dat ontleen ik dan meestal rechtstreeks aan de lezing van hu bers voorzover mogelijk geef i k dan een voorbeeld uit mijn eigen materiaal de protokol len van al eerder genoemde groepsgesprekken dat ik n i et bij elke techn i ek een duidelijk voorbeeld kan geven uit de protokollen wijt ik aan de omstandighei d dat een gesprek voere n op school hoe optimaal de situatie ook moge zijn d w z i n dit geval hoe dicht het alledaagse gespreksverkeer ook benaderd wordt toch nog iets anders is als praten met elkaar in de alledaagse omgang 3 1 a geld maakt n i et gelukkig b dat kan jij makkelijk zeggen met je tachtig mille per jaar b maakt hier gebruik van h et wijzen op een tegenstrijdigh eid hij doet geen moeite daarmee een formeel logische tegenspraak te konstrueren de tegenspraak is niet dwingend im mers iemand met tachtig mille kan best ongelukkig z ijn het hangt van a en de eventuele rest van het gehoor af of b s stelling als geld i g argument wordt erkend in m ijn materiaal komt deze techniek veelvuldig voor mijn indruk is dat deze techniek meer gebruikt wordt in het l h n o gesprek als in de andere ik geef twee voorbeelden a ik vind het leger ook wel nod ig hoor voor een oorlog want anders als er nou na een poosj e oorlog komt dan kan geen een vechten dan weten ze niet eens hoe ze een pistool v as t moeten houden b ja maar ze vechten toch wel als het oorlog i s het tweede voorbeeld stamt uit een ander gesp rek a ik de de westerse maatschappij die moet toch ergens beschermd worden tegen invloeden van buitenaf hier doel i k voornamel ijk mee op het op de op het oostblok b nou daar ben ik tegen want ik denk als een leger is eigenlijk een middel tot agres siviteit 3 2 a stelt zijn gehoor voor laten we onder socialisme verstaan het stelsel dat de pro dukt i emiddelen in handen zijn van de gemeenschap op basis van deze keuze voor een b e paalde definitie kan hij zijn betoog voo rtzetten met kijk eens naar engeland daar l ijden de nationale industrie en grote verl iezen dat had geen zin gehad als zijn gekozen defin iti e had geluid onder socialisme verstaan we het stelsel waarbij er gel ijke kansen zijn voor ie dereen op een deel van de nationale rijkdom het kiezen van een bepaalde definitie is mo gelijk omdat bv bu iten de exacte wetenschappen definities nauwelijks eenduidig zijn in het volgende voorbeeld k iest arno voor een bepaalde definit ie van de politie om du idelijk te maken dat we er niets mee opschieten al s we het leger vervangen door politie hans ja maar dat is meer een taak voor de politie dacht ik nico j a erik ja maar het leger dat is in bepaalde situaties toch nodig omdat het politieappa raat dat 153 nico het pol iti eapparaat is eigenlijk niet groot genoeg erik efficie nt genoeg om bepaalde zaken op te lossen arno ik denk dat we de politie eigenlijk als een onderdeel van het leger kunnen beschou wen want het is het komt eigenlijk op hetzelfde neer nico hans nou dat weet ik anders nog niet arno poli t ie is eigenlijk nationaal en het leger internationa al 3 3 a wet is wet ik neem het mensen kwalijk als ze de maximum snelh eid overschrij den b en gisteren reed je zelf nog 60 km op de antwerpsestraat volgens het princi pe van de we derkerigh eid past b wat a zegt toe op a s eigen gedra g als jij je een bepaalde handeling veroorlooft dan mag je het anderen niet kwalijk nemen als ze dat ook doen in het ondersta a nde voo rbeeld p a st erik d ez elfde techni ek toe in z ijn d e bat met arno arno ja goed dan laten we het leger houden want we zijn nu tot d e ontdekking gekomen dat erik het leger houden ja arno het haast onmogelijk is om te ontwapenen erik ja dan moet je ook niet zeggen dat het handen vol geld kost wa nt dat is gewoon een opoffe ri ng die we ons moeten getroosten 3 4 een veel toegepaste techniek is de zgn opeenv olging het gaat er dan vooral om dat de spreker een causale relatie legt waarv an het publiek niet noodzak e lijk de geldighe id hoeft te accepteren een voorbeeld e rv an is alsje abortus leg aliseert breekt de chaos los als ik goed interpreteer komt deze techniek veel in mijn materiaal voor alleen het ver onderstelde gevolg van een gebeu rt enis wordt niet vaak geexpliciteerd meestal wordt ge suggereerd dat er iets ergs zal gebeuren he nk ja al zegt er maar eentje van ik weiger gewoon waar blijf je dan arno ja je kunt die mensen niet dwingen he nk nee arno van nou gaan we ontwapenen he nk als er eentje zegt ik doe het niet dan kun je al ni ks meer inbrengen 3 5 als a in een diskussie met b zegt jij bent toch geen vegetarier nou d an dan ben je ook geen dierenvri end want iemand die geen vegetarier is kan ook geen d ierenvriend zijn dan is zijn argument gebaseerd op gelijktijdighe id in de meeste gevallen zal a zo n ar gument gaan ondersteunen met tal van voorbeelden argumenten van dit ty pe dienen dan ook vaak om een diskussie te openen of een nieuwe ronde in te luiden hans baseert zijn argument in het volgende fragment op het principe van de gel ijktijdigheid je kunt niet te gel ijke rt ijd nati onale gevoelens koesteren en beginnen te ontwapenen hans ja i k denk ook dat er je niet gauw tot ontwapening zult komen want als je het nou helemaal verstandelijk gaat bekijken dan hadden we e i genl ijk allang helemaal geen leg e meer moeten hebben maar een mens is nou eenmaal niet alleen maar verstand we hebben ook emoties allerlei emoties komen op en nationale nationale ge 154 voelens en allerlei eergevoelens en zo en daarom zul je wel niet gauw tot ontwapening komen 3 6 voorzover ik kan overzien wordt de illustratie als argumentatieve techniek wel het meest toegepast klassiek is het begin alsje nou bijvoorbeeld een uitspraak als kijk zondag maar eens naar sport in beeld naar de spelverruwing die je dan ziet kan een sterk niet dwingend argument zijn in een diskussie over het toenemend geweld in de nederland se samenleving uit de vele voorbeelden in het materiaal kies ik het volgende en net als net als toen die jongen ik weet niet meer hoe oud die is maar die heeft ook lang haar en die moest ook in dienst maar die heeft absoluut z ijn haar niet laten knippen ik vind het gewoon onzin en die had er dan ook bijna ja tenminste dat ging bijna door toen had hij er bijna een jaar gevangenisstraf voor gekregen dat vind ik gewoon onzin 3 7 als je ter ondersteuning van je betoog een voorbeeld geeft dat helemaal buiten het on derwerpligt waarover je aan het praten bent argumenteer je op basis van analogie in mij n materiaal heb ik er geen voorbeelden van gevond e n bekend zijn in dit verband de gods bewijzen dat gaat dan zo stel je voor er lopen twee mensen in het oerwoud op een ge geven moment treffen ze daar een keurig onderhouden tuin aan ze moeten dan toch wel aannemen d a t daar een tuinman aan het werk is geweest kijk nou eens naar het heelal dat z i t toch geweldig mooi in elkaar er moet dus wel iemand geweest zijn die dat gedaan heeft 3 8 als laatste wijs ik op de mogelijkheid je argumentatie te baseren op scheiding van schon en w erke l kh eid een voorbeeld van zo n argument is de u itspraak hij lijkt wel demokra tisch maar in wezen is hij autoritair om zo n argument te bekracht i gen moet je dan wel voorbeelden aanhalen om dat aan te tonen in het hierna gegeven stukje protokol gebeu rt dat niet nico krijgt geen gelegenheid aan te tonen dat de situatie in de tweede wereldoorlog slechts schijnbaar vergelijkbaar is niet echt nico ik bedoel ik bedoel dus eigenlijk dus bijvoorbeeld nederland h e dat is maar een heel klein landje als er een oorlog begint dan dan tussen d ie grote mogendheden dan wordt nederland zo meteen onder de voet gelopen arno heeft nederland toch niks te vertellen henk m erik maar er zijn nog meer klei nere landen en nederland die met onder de voet lopen daar geloof ik trouwens n i et in omdat arno in de tweede wereldoorlog is het ook zo gebeurd nico de tweede wereldoorlog was wat anders want toen dacht nederland dat het neu traal zou blijven 4 tenslott e het moge duidelijk zijn dat ik in paragraaf drie een arbitraire keus heb gegeven van onge lijksoortige zaken uit de theorie van de niet dwingende argumentatie die ik daarmee i n 155 heel wat opzichten onrecht heb aangedaan in het kader van dit artikel vond ik dat geen verwerpel ijke procedure het gaat mij er immers om opnieuw aan te tonen wat voor boeiende en in onderw ijskundig opzicht belangwekkende dingen zich afspelen in een p g misschien dat wetenschappelijk onderzoek betere en andere argumenten kan opleveren om leraren ervan te overt uigen dat het p g een waardevol m i ddel is in onderwijsleerprocessen ik hoop echter dat mijn argumenten op een andere manier ook ove rt ui gend zijn noten 1 dat m n leerlingen zo n oordeel over de aard en de kwaliteit van overtuigingsmiddelen moete n leren geven ontken ik niet natuurlijk wel heb ik mijn twijfels erover of ze daarbij wat opschieten met het apparaat van de formele logska ook al wordt dat door drop en de vries uitgebreid met het analysemodel van toulmin vgl kindt en johnstone 178 2 erg sterk is zo n opmerking van mij niet ik zou hem moeten onderbouwen met verslagen van po gingen die mijn studenten en ik ondernomen hebben om greep te krijgen op groepsgesprekken d m v een analyse van de redeneringen m b v de formele logska die pogingen zijn tot nu toe mi slukt o i omdat zo n benadering niets te maken heeft met wat werkelijk gebeurt in een groeps gesprek maar zo n verslag valt buiten het kader van dit artikel mijn ervaring in de bijscholing ne derlands heeft me bovendien geleerd dat een hernieuwde kennismaking met de formele logska de kursisten enorm frustreerde bij hun gespreksvaardigheid tenslotte wijs ik erop dat drop en de vries in hun boek geen enkele poging doen een verband te leggen tussen de preliminaire vaardig heid argumenteren en de bespreking in de kleine groep drop de vries 184 199 3 het werk van perelman is althans wat mij betreft bijzonder ontoegankelijk dat geldt ook voor het enige mij bekende nederlandstalige artikel dat aan zijn werk is gewijd van quickenborne wat ik hier uit de tweede hand weergeef zal wel nauwelijks recht doen aan de veel rijker en ver strekkender inhoud van perelmans werk 4 in rehbein ehlich vinden we een aantrekkelijk voorstel voor een mogelijke beschrijving van zo n cognitief proces pag 38 41 hun analyse van begriinden geeft m i een duidelijke richting aan hoe een verdergaande analyse van argumentatieve technieken zou kunnen worden opgezet 5 op het mensbeeld dat achter perelmans theorie ligt ga ik hier niet verder in zoveel mag duidelijk zijn dat hij uitgaat van de mens als rationeel wezen dat verantwoordelijk is voor wat het denkt en dat ook alles kan verantwoorden rechtvaardigen wat het doet 6 de voorbeelden ontleen ik aan drie protokollen van groepsgesprekken waaraan 14 16 jarige leer lingen van resp drie schooltypen deelnamen voor een nadere verantwoording verwijs ik naar sturm 1975 7 mooie voorbeelden daarvan vinden we m i in de protokollen richard en zeg jongens die het uit gangsmateriaal vormen voor het artikel van de leeuw sturm en werts in deze aflevering van moer vooral in zeg jongens bepaalt de onderwijzer de selektie uit de door de leerlingen aan gedragen feiten 8 b ij mijn interpretatie van deze passage speelt de intonatie waarop jan zegt er bestaat nog een nato he een belangrijke rol het gaat er jan blijkbaar niet om een eigen bijdrage te leveren het duurt een hele poos voor hij zich na deze interventie weer in het gesprek mengt 156 geraadpleegde literatuu r d rop w en j h l de v ries 1974 taalbeheersing een handboek voor taalhantering groningen g riffpoen j 1975 zeggenschap grondslagen en een uitwerking van een didaktiek van het nederlands in het voortgezet onderwijs groningen hu bers g 1973 vaktaal op school i n voorinformatie von congres 1973 jo h nstone h w 1968 theoryof argumentation i n r klibansky ed contemporaryphilos ophy a survey firense vol 1 178 18 4 k1 ndt w 1975 argumentation i n linguistik und didaktik 23 1975 kleines lexikon der unguisdk karte 1 4 kok k e p e a 1974 eindrapport de nieuwe rhetorika met als bijdragen een leesverslag van the new rhetoric alsmede een becommentarieerde bibliografie amsterdam interne publikatie afd taalbeheer sing instituut voor neerlandistiek universiteit van amsterdam ko kswagen c j 1974 mondelinge communicatie in theorie en praktijk groningen lausberg h 1967 elemente der literarischen rhetorik miinchen maas u 1972 argumentation in u maas und d wunderl i ch pragmatik undsprachliches handeln frankfurtz 258 276 perelman ch en l olbrechts tyteca 1958 la nouvelle rhetorique traite de argumen tatron paris 2 dln rehbein j und k ehlich 1975 begrunden dilsseldorf kommunikation in der schule interne publikatie seminar fur allgemeine sprachwissenschaft sj wall m en p waldo 1971 de man die in rook opging utrecht antwerpen zwarte beer tjes 1440 stu rm j en h bonset 1974 laat ze maar praten de rol van de taal in het onderwijsleerproces in moer 1974 3 4 178 20 0 sturm j 1975 leren door praten de lwg opnieuw op pad in moer 1975 1 29 37 vanquickenbo rne m 1965 de argumentatietheorie van perelman olbrechts tytegca i n al gemeen nederlands t ijdschrift voor wijsbegeerte en psychologie jrg 57 pag 149 17 2 verweij h 1974 gerard hubers de theorie van de niet dwingende argumentatie een inleiding le zing gehouden op de derde bijeenkomst van de landelijke werkgroep moedertaalonderwijs en toch geen nederlands te utrecht 16 maart 1974 in verslag van de derde lwg dag 7 21 157