Documenten
leren luisteren naar zakelijke teksten paul tack deze bijdrage is geboren uit ongenoegen ongenoegen met mezelf met mijn bezig zijn in de les met de resultaten van mijn leerlingen ik stelde me dan drie vra gen waarop ik hoop een zinvol antwoord gevonden te hebben ik wil met u de resultaten van mijn zoektocht delen ik richt me tot mijn collega s van de laatste twee jaar van het algemeen vormend onderwijs die les geven aan leerlingen die doorstromen naar het hoger onderwijs ons leerplan legt ons op de leerlingen bekwaam te maken om met goed gevolg hoorcolleges bij te wonen dus mijn verre doelstelling is jonge mensen bekwamen in het volgen van hoorcolleges referaten en zakelijke uiteenzettingen ik wil hier ten overvloede zeggen dat ik het niet heb over luisteren naar gesprekken elke vragen stelde ik me de theorieen van westhoff over voorspel welke concrete doelstellin lend lezen gen moet ik nastreven de theorieen over de opbouw van tek welke handelingen moet ik sten stellen om efficient te onderwij de schemata theorie zen geinspireerd door deze theorieen zal ik welke leerinhouden of inzichten moet ik eerst het luisterproces analyseren uit deze daartoe overdragen analyse zal ik doelstellingen distilleren welke handelingen moeten de leerlingen stellen deze vraag houdt in hoe kun nen de leerlingen hun eigen handelen welke luisterdoelstellingen bewust worden sturen en desnoods bijsturen kan ik formuleren aanvankelijk had ik op deze vragen geen het luisterproces is een tweestromenland antwoorden ik probeerde luisteronderwijs er is een van buitenaf komende stroom van te geven echter zonder goed te weten klanken en er is een innerlijke stroomvan waarmee ik bezig was ik had onbevredi kennisgegevens die innerlijke stroom gende procedures ik kon de leerlingen omvat kennis van de taal en van tekststruc geen duidelijk beeld voorhouden van wat ik turen maar ook kennis van wereld en met mijn lessen beoogde wat ik deed maatschappij bleef nogal vaag erg globaal en leek te uit ervaring bleek dat de leerlingen alleen veel op geheugentraining de bestaande met de van buiten op hen afkomende klan literatuur over luisteren bevredigde me niet kenstroom rekening hielden de innerlijke ik vond echter wel inspiratie in drie bron stroom bleef te vaak ongebruikt hoe komt nen dat omdat ze zich van die innerlijke jan feb 1992 nummer 3 21e jaargang yra stroom van eigen kennis onvoldoende van de twee stromen van informatie die bewust zijn op hen afkomen met de nadruk op de innerlijke stroom ze moeten leren steu meteen heb ik een concrete doelstelling er nen op hun kennis van taalstructuren en moet aan bewustmaking gewerkt worden tekststructuren en op hun kennis van wereld en maatschappij dat komt verder omdat het luisterproces ze moeten zich leren losmaken van het aan een onverbiddelijk tempo onderworpen vluchtige ogenblik ze moeten leren een is de stroom van informatie die van buiten veel breder aandachtsfocus te hebben af over hen uitgestort wordt raast zo snel voorbij dat ze al hun aandacht op die snel die bewustwording zal niet zo n groot pro le uitwendige stroom focussen bleem zijn ik kom daar straks met prakti ik zal u een nauwkeurige analyse van de sche voorbeelden op terug psychische processen besparen u weet ik ben nog steeds met mijn zoektocht alien uit eigen ervaring hoe dwingend het bezig dat zich losmaken van het efemere woordendebiet voorbijstroomt daarbij ogenblik dat is een erg moeilijk punt daar speelt vooral de angst iets te missen een wil ik het nu even over hebben ik zie twee grote rol omdat de luisteraar het geheel mogelijke uitwegen twee theorieen die hel niet overziet of overzien kan lijkt elk gege pen door de begrenzing van het kortstondi ven even belangrijk ge ogenblik heen te breken de eerste uit het korte termijn geheugen heeft onvol weg is de theorie van de schemata de doende tijd om belangrijke van onbelangrij tweede uitweg is de theorie van de redun ke gegevens te onderscheiden het resul dantievelden taat is dat niet alle relevante gegevens in het lange termijn geheugen opgeslagen worden en dus blijvend verloren gaan de de theorie van de schemata schrik gegevens te missen blijkt ook hier een slechte leermeester in de theorie van de schemata wordt erop die schrik wordt nog gevoed door het feit gewezen dat onze kennis van de wereld dat teruglezen of terugbladeren onmogelijk geen chaotisch magma is maar wel dege zijn voorbij is voorbij definitief daarom lijk gestructureerd is uit onze ervaring met luisteren de leerlingen ook met een zeer de wereld en de maatschappij hebben we enge focus zij hebben alleen voor het voor onbewust schemata gedistilleerd abstrac bijvlietende moment aandacht en verliezen te lege maar vaste afspiegelingen van de de greep op het groter geheel realiteit zo hebben we een schema voor het bestellen van een biertje of een voor het weer heb ik een concrete doelstelling in het ophalen van geld op de bank in ons vizier er moet gewerkt worden aan die geheugen liggen de verschillende fases schrik aan die te enge focus de leerlingen ervan in hun juiste opeenvolging opgesla moet beheersing van de situatie geleerd gen en gereed om aangeboord te worden worden het overzicht krijgen over de hele zodra we ze nodig hebben het zijn als ab luistersituatie zij moeten op de een af stracte invulplaatsen waarvan de concrete andere manier zicht krijgen op grotere invulling gebeurt tijdens het verloop van de gehelen op het verloop van het geheel en activiteit of tijdens het spreken erover maar op de plaats van de delen in dat geheel ook tijdens het luisteren naar een verhaal doen we een beroep op de juiste schema deze korte analyse bezorgt me enkele con ta crete doelstellingen bij het verwerken van van buitenaf komen de leerlingen moeten zich bewustworden de informatie doen we dus een beroep op inirl 21e jaargang nummer 3 jan feb 1992 deze schemata om de binnenstromende kennis van logische structuren gegevens te localiseren en te ordenen of kennis van de wereld om ontbrekende elementen aan te vullen ik wil er een zesde aan toevoegen dat geeft ons de mogelijkheid om ons luis kennis van tekststructuren terproces top down te sturen we kunnen met behulp van een schema anticiperen op laat me toch even terugkomen op de ken wat komen gaat we krijgen overzicht over nis van zinsstructuren onze 16 en 17 jari het geheel een schema maakt het ons gen kennen voldoende zinsstructuren en mogelijk een globale perceptie van een daar redden ze zich wel mee maar er is gebeuren te krijgen en een verwachtings een eigenschap van de nederlandse zin patroon op te bouwen dat nadien met waarvan de kennis toch erg interessant is actuele specifieke en concrete inhouden bij het lezen en luisteren ik heb het over de opgevuld kan worden links rechtsstructuur van de nederlandse steunend op zulke schemata kunnen we zin het nederlands tendeert ernaar de vlug relevante gegevens uit een informatie relevante informatie naar het einde van de stroom onderscheiden en die relevante zin te schuiven ans p 911 sq wie dat gegevens ook gemakkelijk plaatsen tegen weet schept zich zelf bij elke nieuwe zin over elkaar in een groter kader daarom zijn ruimte om te wachten tot het bericht in het we door gebruik te maken van die schema slot van de zin komt de zin wordt ingezet ta niet overgeleverd aan het vluchtige van met het thema het bekende of als oud het nu voorgestelde en voegt daar dan het nieuwe de relevante informatie aan toe maar wat zo achterhalen we een volgende doelstel merk je als je leerlingen doet luisteren dat ling de leerlingen moeten zich bewustwor ze reeds bij de eerste klanken de pen op den van deze schemata en ze leren inscha papier zetten en juist niet wachten tot de kelen in hun luisterproces belangrijke informatie gegeven wordt de bewustwording kan best gebeuren tij maar staan we daar niet te lang bij stil en dens de leeslessen we vragen de leerlin keren we terug naar onze redundantievel gen impliciete passages te expliciteren de den eerst naar het vierde veld kennis van transfer moet gebeuren door de leraar in de de logische s tructuren het is beslist nodig lessen luisteren de leerlingen met die logische structuren te doen werken ik noem er enkele oorzaak gevolg de theorie stelling argument van de redundantievelden middel doel reden gevolg een tweede uitweg was de theorie van de algemeen specifiek redundantievelden het is nodig dat de de kennis van die logische structuren helpt leerlingen inzicht hebben in de redundantie het erg lokale ogenblikkelijke te overwin velden zoals westhoff die opsomt in zijn nen en overzicht te krijgen over grotere boek de eerste drie zijn niet zo dadelijk gehelen ze heeft een voorspellende kracht relevant voor het luisteren westhoff ver wie b v iets over oorzaken hoort kan meldt gevolgen verwachten of omgekeerd kennis van de klankcombinaties kennis van de zinsstructuren ik ga over op de kennis van de wereld en kennis van betekenisstructuren de maatschappij deze kennis van de ik wil mijn aandacht toespitsen op het vier wereld en de maatschappij mag niet ver de en vijfde redundantieveld ward worden met de schemata met de jan feb 1992 nummer 3 21e jaargang mk kennis van de wereld bedoelen we kennis sentijdse samenvattingen wat nuttige rust van concrete gegevens terwijl de schema en controlepunten zijn zit ik in de goede ta lege en abstracte structuren zijn invul richting wat volgt er nu welke stappen plaatsen voor concrete gegevens beide mag ik nog verwachten hebben wel veel met elkaar gemeen want ook concrete gegevens liggen volgens vas belangrijker nog is dat de vele teksten hun te structuren opgeslagen maar het is hier structuur zeer expliciet signaleren ten eer niet de plaats daarover in detail te treden ste ten tweede vervolgens om af te slui onze leerlingen weten veel maar vertonen ten spijtig genoeg horen de meeste leer de hebbelijkheid dat ze zich voor een luis lingen die signalen niet ze hebben al hun teractiviteit als een tabula rasa presenteren aandacht bij de informatieve gegevens en ze schakelen alle eigen kennis uit ik weet hebben geen oor voor deze structurerende niets de andere de spreker de tekst zal en sturende signalen ze missen daardoor wel alles beter weten de leerlingen moeten weer een kans om het ogenblik te overstij er daarom in geoefend worden hun wereld gen en zicht te krijgen op het geheel kennis in te schakelen waarom ook omdat gebruik van de wereldkennis helpt een volgend belangrijk tekstverschijnsel is om het voorbijgaande van de klanken de alineastructuur als de leerlingen hebben stroom te overwinnen geleerd hun aandacht op die alineastruc tuur te richten kunnen ze vlug hoofd en ik ontmoet hier een volgende doelstelling ik bijzaken onderscheiden en hebben ze moet mijn leerlingen leren zich mentaal op weer een middel om de beknelling van het een luistersessie voor te bereiden ze moe ogenblik te doorbreken ze hebben meteen ten leren zich mentaal op te laden vooraf een krachtig middel om hun luistermodus gaand aan de luistersessie ze moeten te sturen ze weten wanneer ze zeer aan ieren voorspellende hypotheses te maken dachtig moeten luisteren en wanneer ze over inhoud en opbouw van wat hun even mogen verpozen gepresenteerd zal worden ik kom daar dit herkennen van de alineastructuren sluit later op terug als ik het over de concrete aan bij wat ze in de lees en schrijflessen handelingen heb geleerd hebben hetzelfde geldt voor de andere tekstverschijnselen of tekststructu ik wil het nu hebben over het zesde ren luisteren staat dan niet los van de redundantieveld dat ik toevoegde aan het andere lessen nederlands lijstje van westhoff de kennis van de tekst structuren ik wil nu binnen het veld van de tekststruc veel teksten hebben een heldere inleiding turen iets nieuws behandelen de studie die een summier overzicht geeft van de van de tekstpatronen veel teksten zijn vol behandelde materie en die vaak de ver gens vaste terugkerende patronen opge schillende aspecten opsomt die behandeld bouwd van oudsher kennen we de inde zullen worden het is daarom erg belangrijk ling inleiding midden slot aandachtig te luisteren naar de inleiding op maar er is meer veel is nog niet bekend een referaat of tekst vele luisteraars neste maar enkele tekstpatronen zijn reeds vol len zich dan nog lekker op hun stoel ron doende bestudeerd en ik neem aan dat we den het gesprek met de buurman of vrouw in de komende jaren daar meer over zullen af en missen zo een prachtige kans om een vernemen ik stel een praktisch tekstpa overzicht te krijgen op het geheel en de troon voor het probleempatroon waarom beperktheid van de aandachtsfocus te omdat het probleempatroon reeds grondig doorbreken bestudeerd is zeer helder en vlug herken verder geven teksten of referaten vaak tus baar is en vaak voorkomt vini 21e jaargang nummer 3 jan feb 1992 het probleempatroon is opgebouwd uit vier neem een a4 blad ac zal jullie een tekening vaste componenten dicteren nummer elk begin van een lijnstuk het probleem vaak zeer kort vermeld in oplopende zin zet een punt midden in herkenbaar aan woorden met een nega het blad trek vanuit dat punt een eerste lijn tieve connotatie stuk van 1 1 cm in de richting van de rech een analyse van het probleemgebied ter benedenhoek vanuit het eindpunt van herkenbaar aan de exacte gegevens als het lijnstuk trek je een driemaal zo lang lijn cijfers percenten jaartallen namen enz stuk in de richting van de rechter boven oorzaken hoek van het blad vanuit het eindpunt van oplossingen herkenbaar aan woorden dit i jnstuk trek je een lijnstuk waarvan het met positieve connotatie midden door het beginpunt gaat van het soms komen daar nog de componenten eerste lijnstuk het midden van het vierde bij lijnstuk gaat door het beginpunt van lijnstuk beoordeling van de oplossingen twee het midden van het vijfde lijnstuk gaat keuze en beslissing over de gekozen door het begin van het derde lijnstuk wie oplossing kan verder tekenen weer ontmoet ik een concrete doelstelling bespreking ik moet mijn leerlingen kennis van tekst luisteren is moeilijk vooral het verwerken structuren bijbrengen en ze leren die kennis van totaal nieuwe gegevens die niet pas in te schakelen in het luisterproces sen in een eigen vertrouwd referentieka der of een omvattend patroon met een ik heb nu enkele concrete doelstellingen sturende voorspellende kracht waarmee ik op weg kan zodra men zelf een globaal patroon ont dekt heeft kan men voorspellen en wordt het luisteren gemakkelijker effectief luisteren veronderstelt dat je je welke handelingen vooraf een totaalbeeld vormt om te kun moet ik stellen nen voorspellen wat gaat komen en om de binnenstromende gegevens vlug te interpreteren vooraf dit het luisterproces is erg complex zonder totaalbeeld weet je niet of je wel om de leerlingen te leren het proces te stu juist hoort en juist interpreteert je blijft ren te beheersen deel ik het op in deelas het hele proces door onzeker en twij pecten en oefen ik deelvaardigheden dat is felend wel duidelijk zodra je een totaalbeeld hebt gaat alles vlotter en met een grotere zekerheid je om de leerlingen bewust te maken van het hebt de interpretatie van voorafgaande belang van de innerlijke gegevensstroom gegevens nodig om verder te kunnen voor de sturing van het luisterproces geef ik specifieke oefeningen we zagen dat de de leerlingen zijn zich nu bewust dat een leerlingen geen oog hebben voor die innerlijk globaal beeld van wat van buiten inwendige stroom van gegevens we moe op hen afkomt het luisterproces vergemak ten die dus in een eerste tijd dik in de verf kelijkt en de effectiviteit erg vergroot om zetten daartoe dicteer ik een absurde deze verworvenheid vast te zetten laat ik tekening waarbij aanvankelijk zeker elke mijn leerlingen in tweetallen aan elkaar zelf actieve constructieve inwendige inbreng ontworpen ongewone tekeningen dicteren van de luisteraar onmogelijk is willen we eens proberen in een volgende oefening dicteer ik een jan feb 1992 nummer 3 21e jaargang nifi tekst die deels de werking van een innerlijk rend kan hij vlug een hypothese opbouwen globaal beeld tegemoet komt en deels en vooruitlopen op wat kan komen zo alle doorkruist even proberen ik lees een binnenkomende gegevens spiegelen aan maal een tekst en jullie maken aantekenin zijn eigen hypothese over een kruispunt gen die jullie daarna omzetten in tekenin dus gemakkelijk zijn luisterprodukt controle gen ren en bij eventueel afdwalen onmiddellijk bijsturen een architect geeft instructies aan zip ook het tweede deel van de tekst het zij medewerkers aanzicht van de kerk lijkt op een vertrouwd ik zal u een en ander vertellen over het stofschema een beroep te doen maar hier schetsplan van de kerk die voor het dorp is het vertrouwde een gevaarlijke valkuil leentjeshoek is ontworpen allereerst zal ik waar velen in lopen vele leerlingen tekenen iets zeggen over de ligging van het gebouw een conventionele kerk met spitse toren en het moet komen aan een kruispunt van zadeldak ook al kunnen ze veel binnenko twee straten die respectievelijk noord zuid mende gegevens niet meer juist plaatsen in en oost west lopen als men op het kruis dat kerkbeeld toch geven ze die gegevens punt met de rug naar het noorden staat een plaats in zo n kerk passen ze hun heeft men in de hoek links achter zich drie interpretatie aan en wringen ze de binnen kleine villa s in de hoek links voor zich twee komende gegevens in hun eigen totaal grote bungalows en in die rechts achter beeld ze hebben te weinig zelfcontrole ze zich weer twee villaatjes al deze huizen zijn hebben b v het stukje informatie het dak met de voorzijde naar de straat gekeerd loopt van noord naar zuid op niet gehoord rechts voor zich ziet men uit op een open of verkeerd geinterpreteerd ai wat niet past terrein dat achteraan en rechts opzij wordt in hun overkoepelend kerkbeeld wordt begrensd door de tuinen van vier grote vil genegeerd of tijdens de interpretatie ver la s waarvan men de achterzijde ziet wrongen op dat open stuk terrein komt een kerk die als grondplan een rechthoek met zijden van mogelijke conclusies van de bespreking 20 bij 25 meter heeft het dak loopt van zijn noord naar zuid op zodat aan de zuidkant gebruik je eigen kennis zeer kritisch alle genoeg hoogte ontstaat voor een verdie gegevens m oeten erin passen ping op de begane grond komen daar controleer voortdurend of je eigen inter enkele dienstvertrekken en op de verdie pretatie aansluit bij de gegevens ping de pastorie daarvoor gaat van de offer geen gegevens op aan het totaal eigenlijke kerkruimte 6 meter af beeld uit wegwijs 1 s ten brinke daarna ga ik over tot het voorlezen van bij de bespreking van deze oefening kun goed gestructureerde zakelijke teksten ik nen volgende bedenkingen opkomen deze geef ook enkele malen in een frontale les tekst valt uiteen in twee delen en dient twee een goed gestructureerd didactisch doelen het eerste deel beschrijft een expose daarbij krijgen ze geen gedrukte of gewoon alledaags kruispunt met vertrouw gefotokopieerde tekst de situaties hier bestaat het luisterproces erin zo vlug mogelijk het gepaste stofsche ma op te roepen met de typische referen tiepunten noord zuid oost west links rechts dan is de luisteraar op bekend ter rein en kan hij alle binnenkomende gege vens vlug duiden en verwerken ai luiste n 21e jaargang nummer 3 jan feb 1992 welke lee ri nhouden welke handelingen moeten en inzichten moet ik de leerdingen stellen overbrengen uiteraard maken zij aantekeningen tijdens antwoord ik geef les over de schemata en de lectuur maar vooraf bereiden ze zich de redundantievelden en breng in herinne voor en vergelijken die voorbereiding ring wat ze uit andere lessen reeds weten onderling ik kondig het onderwerp van de dat opfrissen is nodig want leerlingen heb tekst aan en geef ze de tijd om te brainstor ben de hebbelijkheid waterdichte schotten men ik geef ze ook de tijd om hun blad uit op te trekken tussen hun verschillende vak te rusten ik bedoel dit ze delen de opper ken of vakonderdelen wat ze leerden tij vlakte van hun blad in aangepaste en zin dens de lessen schrijven of lezen vergeten volle vlakken in ze voor de gemakkelijkheid tijdens de les sen luisteren in elk geval moeten ze iets er zijn verschillende methodes om een noti afweten van brainstormen van mentale tieblad te prepareren afhankelijk van wat voorbereiding en hypotheses formuleren ze soort van tekst verwacht wordt moeten iets afweten van logische structu heeft men geen specifieke verwachtingen ren en van tekstpatronen ze moeten ook dan kan het notitieblad in elk geval in drie weten dat ze hun eigen kennis moeten kolommen verdeeld worden een smalle inschakelen in het luisterproces ik heb het kolom nauwelijks een ruime marge breed al gezegd lees schrijf en luisterlessen voor de ordeningssignalen een bredere vloeien hier samen ik moet hier verder kolom voor de hoofdzaken de rest van het geen commentaar bij geven blad voor de uitwerking of details signalen hoofdzaken details ten eerste doelen van luisteren ten tweede voorwaarden verwacht men een specifiek patroon b v een probleemtekst en dan zit men vaak goed dan zet men over de lengte van heel het blad de vier of vijf componenten van dat patroon uit probleempatroon kort probleem analyse oorzaken oplossingen beoordelingen jan feb 1992 nummer 3 21e jaargang nina voor een betoog maakt men een smallere kolom voor de stellingen en een bredere voor de argumenten stellingen argumenten wordt het een chronologische uiteenzetting slot dan kan men vooraf reeds een tijdlijn trek ken met enkele neutrale onderverdelingen die tijdlijn kan horizontaal maar ook verti als dit allemaal gebeurd is komt de luister caal getrokken worden of op beide wijzen didactiek op kruissnelheid we hebben de samen worden gebruikt een horizontale lijn voorbereidende stappen gezet de leerlin voor de grote lijn in het verhaal een vertica gen hebben voldoende kennis van en le voor de details op een bepaald moment inzicht in de verschillende redundantievel den ze weten wat ze moeten doen en hoe in elk geval wordt bij het maken van aante ze hun luisterproces moeten fatsoeneren en keningen royaal gebruik gemaakt van de hoe ze hun blad moeten uitrusten hier heb ruimte geen gedrongen onoverzichtelijke ik verder niets aan toe te voegen oefenen is bladspiegel nu eenmaal een kwestie van herhalen en ik het verdient ook aanbeveling een vast stel kan me hier moeilijk staan herhalen van afkortingen en verwijzingen of pijltjes aan te houden b v pc heb nu raas gedaan van mijn zoektocht voor gevolgen en van het resultaat ervan ik heb geprobeerd voor besluiten summier antwoord te geven op vier vragen voor tegenstellingen 1 welke concrete luisterdoelstellingen kan de leerlingen moeten dus leren uit de titel ik formuleren het thema en de aankondiging op te maken 2 welke handelingen moet ik stellen om naar welk soort tekst ze zullen gaan luiste efficient luisteronderwijs te geven ren ze moeten leren hun blad op de aan 3 welke leerinhouden en inzichten moet gepaste wijze uit te rusten ik overbrengen verder doe ik nog iets eigenaardigs maar ik 4 welke handelingen moeten de leerlin vind dat wel verantwoord ik doe de leerlin gen stellen gen enkel naar signaalwoorden markeer ik heb het bij de beantwoording van die vier ders aankondigingen kernzinnen en over vragen vooral gehad over de inwendige gangen luisteren en die noteren achteraf gegevensstroom die elk luisterproces bege vergelijken ze hun notities zo worden ze leidt omdat de leerlingen vooral daarvoor zich ervan bewust dat deze verschijnselen blind zijn ik probeer die inwendige stroom te krachtige organisatiemiddelen zijn en leren meubileren met schemata en redundantie ze die te horen leerlingen hebben daar velden vooral met het veld van de tekstpa door de band geen oren naar toegespitst tronen ik help ze hun notities te structureren als ze zijn op de inhoudelijke gegevens van ik dacht dat u uit de resultaten van deze de tekst ik vind dit erg belangrijk omdat zoektocht profijt kon halen het de leerlingen helpt om de beperking van het ogenblik te overstijgen en oog of paul tack oor te krijgen voor de brede lijn voor het overwijs 60 globale beeld 2260 westerb 21e jaargang nummer 3 jan feb 1992 noot tuss door dit artikel is een licht gewijzigde versie van de tekst van een lezing gehouden taal en spraakmoeilijkheden op de conferentie het schoolvak neder blijf er niet bij zitten lands 5 op 27 september 1991 in amsterdam het centrum voor andragogiek ufsia organiseert in samenwerking met de von en het centrum pulhof een bijscho bibliografie ling rond taal en spraak noeili cheolen het gaat om leesmoeilijkheden dyslexie steekouder m e a leren communice spreekvrees spraakmoeilijkheden stot ren mondelinge en schri ftelijke com teren of broddelen leerproblemen en municatie groningen wolters noord geringe sociale vaardigheden de doel hoff 1984 groep bestaat uit leerkrachten van het westhoff g j voorspellend lezen lager en het secundair onderwijs groningen wolters noordhoff 1981 in een eerste namiddag op 19 februari 1992 gaat wiifried de hert dieper in op het wat en de oorzaken van deze moei tusse door ijkheden aan de hand van een video montage en praktijkervaringen toont rene stec tijdens een tweede namiddag op 26 februari hoe je de verschijnselen kunt herkennen en watje er in de klas fachverband moderne aan kunt doen naargelang van de inte fremdsprachen resse wordt op 11 maart een follow up namiddag georganiseerd n b in vonk 20 5 bracht luc wijns van 13 tot en met 15 april 1992 organi al verslag uit van deze bijscholing die in seert het fachverband moderne het najaar van 1990 gegeven werd fremdsprachen een congres onder de op ufsia noemer fremdsprachen fur die zukunft nachbarsprachen and mehrs xachig plaats centrum pulhof grotesteenweg keit het aanbod aan lezingen is over 489 2600 berchem weldigend in negen ervan wordt aan inschrijvingen dacht besteed aan het nederlands als centrum voor andragogiek prinsstraat vreemde buurtaal er staat eveneens 8 2000 antwerpen tel 03 220 46 93 een excursie op het programma naar de talendienst van het europees parlement in straatsburg nb de vereniging geeft twee maal per jaar het tijdschrift nachbarsprache nie derlandisch uit waarover later meer in vonk inschrijvingen voor 15 februar prof dr m peiz ph freiburg kunzenweg 21 d 7800 freiburg jan feb 1992 nummer 3 21e jaargang vt