Documenten
zeren werken zonder taalboek op de ledenvergadering van 26 september 1981 hield peter dekkers voorzitter van von nederlanc een uiteenzetting over het werken zonder taalboek we publiceren zijn basistekst omdat we overtuigd zijn dat heel wat leden worstelen met onbruikbare handboeken en dat ze een hart onder de ruim en vooral een berg sugges ties best kunnen gebruiken 1 onvrede met taalboeken voor uitgevers die traditionele taalboeken voor het basis onderwijs maken lijken de gouden tijden voorbij steeds meer onderwijzers laten de schoolboeken zo af en toe in de kast liggen steeds meer schoolteams kiezen kritisch uit het aangeboden materiaal en hoe langer hoe meer blijkt dat onderwijzers die zonder taalboek werken niet onverant woordelijk bezig zijn sinds de jaren zestig is er sprake van een herwaardering van het taal onderwijs wellicht gelijk oplopend met het algemeen opduikend besef dat onze samenleving niet zo goed was als hij oogde tal van publikaties verschenen over taalonderwijs vooral onder invloed van de von toen ver schenen ook de eerste moderne handboeken voor onderwijzers waarin ook criteria te vinden waren om op de verantwoorde wijze een taalmethode te kiezen nederlandse taal en dagelijkse taal later werden deze didactiekboeken opge volgd door taaldidaktiek aan de basis zeggenschap moeder taaldidaktiek en raamplan voor het taalonderwijs van morgen 1 allemaal uitgaven die de nodige scepsis vertonen te genover kant en klare onderwijs leerpakketten in het invloedrijke taaldidaktiek aan de basis wordt be klemtoond dat moedertaalonderwijs niet geisoleerd mag worden van de werkelijkheid waarin de kinderen leven 28 binnen de school niet losgemaakt mag worden van de ande re schoolvakken rekening houdt met en aansluit op de individuele behoef ten van het kind dus vraagt om een open onderwijsleersituatie en de auteurs laten hierop volgen het is zonder meer duidelijk dat een door derden ontwor pen onderwijsleerpakket dat van buitenaf de school binnen komt en de pretentie heeft geschikt te zijn voor zoveel mogelijk scholen in alle denkbare oorden van ons land per definitie op gespannen voet staat met de hierboven aange duide eisen van deugdelijkheid het gebruik van taalmethoden wordt in het raamplan voor taalonderwijs van morgen genoemd als een van de voornaam ste belemmeringen om het taalonderwijs te vernieuwen de auteurs stellen vast dat in de vele scholen waar aan taal vorming enkel in de taallessen aandacht wordt besteed taal onderwijs vaak synoniem is met het werken met een taalme thode in elk hoofdstuk wordt een thema geintroduceerd maar wat er aan de orde komt en hoe dat gebeurt ligt door de vragen oefeningen en opdrachten meteen vast de rela tie met de realiteit buiten het boek de leefwereld van het kind is te klein de taalmethode zo vinden de au teurs verder generaliseert de situatie van de kinderen is te weinig betrokken op de actuele realiteit bovendien leert ze vaak bekende dingen en legt ze een eenzijdig ac cent op schriftelijk en normatief eerder dan op creatief taalgebruik in de omgeving van utrecht hebben studenten van de p a st jozef uit zeist een enquete gehouden onder onderwij zers en hoewel deze enquete geen wetenschappelijke waar de mag worden toegekend bevestigden de resultaten de in druk dat de onvrede met taalboeken in 1979 vrij algemeen was wie pas een nieuwe methode had was na 1 jaar nog heel gelukkig 29 een heel kleine groep volgde de taalmethode vrij nauw keurig kritiekloos t o v de leerstofonderdelen en zonder ander materiaal de kleinste categorie gebruikte geen boek en durfde dat niet toe te geven t o v collega s ze werkten zonder boek omdat het niet bruikbaar was in hun specifieke situ atie hadden geen interesse voor nieuwe methode wel voor aanvullend materiaal de grootste groep gebruikte de methode wel maar vervin gen hele stukken en vulden aan naar buiten deden ze als of ze hun methode slaafs volgden maar vonden soelaas in de schoolwerkplanontwikkeling al met al lijkt de onvrede met taalboeken vrij algemeen in het basisonderwijs de onvrede is in de afgelopen jaren ook onderbouwd met bezwaren we zagen al hoe de schrijvers van raamplan voor het taalonderwijs van morgen dachten over de onmogelijk heden van taalboeken in een zich vernieuwend onderwijs maar er bestaanheel wat meer bezwaren vrij hardnekkig en ook steeds terecht gebleken zijn de bezwaren tegen het wereldbeeld dat schoolboeken voorspiegelen het lijkt haast of het opzet is taalboeken geven bv altijd een conservatief beeld van de verhouding tussen man en vrouw dat is geen indruk maar een vaststelling 2 meermalen zijn de rolpatronen in de taalboeken onderzocht daaruit blijkt dat geen enkele nederlandse taalmethode voor het basisonderwijs iets doet aan taalbeschouwing over rolpa tronen en dit betreft dan nog maar een klein gebiedje van het totale terrein p an het wereldbeeld de discussie over jouw taal i j n taal bewijst hoe selectief schrijvers van een schoolboek de kool en de geit sparen 3 een term als err ar oipatcrisch onderwijs vervloeit als was in hun schrijvershanden zij normen daarvan het modieuze beeld van de gladdigheid en consumptiegeest menen de critici dat er in 1981 nog steeds op emotionele wijze gebekvecht wordt over taalboeken die het woord thema of 30 emancipatorisch ten onrechte gebruiken bewijst alleen maar op wat voor modieuze slogans moderne taalboeken te verkopen zijn nep is nog steeds handelswaar in de taal wereld en dat geeft te denken over de afnemers die blijken niet weerbaar naar taaldidactische kwaliteiten is in nederland enig on derzoek verricht in de artikelenreeks uw taalonderwijs met hun onderwijsleerpaketten zijn de vijf meest gebruikte taalboeken van een jaar of vijf geleden doorgelicht 4 wie de onderliggende theorie uit de artikelen onderschrijft ziet in de artikelen een vernietigend oordeel over de meest gebruikte taalboeken van de basisschool want die schoolboeken miskennen taalverschillen tussen leerlingen miskennen verschillen tussen onderwijsopvattingen miskennen re mm ende factoren voor spreken en luisteren miskennen de grondraoeilijkheden van het voorlezen hebben geen aandacht voor taalbeschouwi rg over taalge drag hebben geen aandacht voor echte creativiteitsontwikkeling hebben geen aandacht voor stelvaardigheden afzonderlijk weerspiegelen de opvatting dat kinderen alleen maar van verhalende gedichten houden en ga zo maar door het allervoornaamste bezwaar dat tegen alle bekende taal boeken van het basisonderwijs aangevoerd kan worden is dat ze niet tegemoet komen aan laat staan rekening houden met de beginsituatie van de leerlingen het hoeft geen verder betoog dat kinderen in nederland of belgie n v d r heel verschillende beginsituaties hebben de schoolboeken gaan zonder uitzondering allemaal uit van een beheersing van de standaardtaal als moedertaal ver reweg de meeste kinderen hebben evenwel een sociaal of regionaal dialect als thuistaal de kans is zeer gering dat de taalboeken precies op de verhouding tussen school taal en thuistaal inspelen taalonderwijs met schoolboe ken lijkt dan weggegooid geld pas wanneer uitgevers er 31 in slagen methoden te ontwikkelen die flexibel bruikbaar zijn voor allerlei verschillende kinderen met allerlei verschillende thuistalen zijn taalboeken zinvol bruik baar voorlopig zullen onderwijzers zelf oplossingen moe ten verzinnen om de bezwaren van de schoolboeken te onder vangen 2 enige alternatieve werkwijzen voor ieder die dat wil durft is de bevrijding van het schoolboek haalbaar er is langzamerhand voldoende ge experimenteerd om te kunnen kiezen uit een scala van mo gelijkheden vanaf heel rigoureus tot heel voorzichtig zijn er ideeen ontwikkeld om aan het werken met taalboeken te ontkomen we zullen enkele van die oplossingen kort nalopen in navolging van freinet en freire hebben een aantal scho len in nederland hun schoolboeken op grondige wijze de deur uitgewerkt uitgaande van het idee dat de werkelijk heid van alle dag het onderwerp van leren moet zijn dat daarbij gebruik wordt gemaakt van een drukpers is van min der belang het gaat erom dat de belevingen van de kin deren zelf gehanteerd worden en niet de gedachten van een schoolboekschrijver hoe dat praktisch in zijn werk gaat heeft frans weeber beschreven 5 we beginnen een dag met een vastpunt de klassevergadering dat is het moment waarop nieuwe ervaringen de klas inkomen vaak brengen kinderen dingen mee waarover gepraat wordt of ze hebben iets beleefd dat ze willen vertellen de verhalen van de kinderen geven vaak aan leiding tot verder onderzoek bijvoorbeeld jantje heeft op een dag rontgenfoto s bij zich van de gebroken arm van zijn broertje die foto wekt de nieuwsgierigheid van veel kinderen en de groep besluit een nader onderzoek in te stel len naar het maken van riintgenfoto s er volgt een uitstapje naar de rontgenafdeling van het ziekenhuis dat in onze situatie praktisch naast de school ligt zo n onderzoekje is samen met de kinderen nog veel verder uit te breiden er zit een natuurkundig aspect aan foto grafie rontgenstralen een biologisch aspect het menselijk lichaam etc maar het is lang niet altijd zo gemakkelijk om door te gaan op de ver halen van de kinderen en soms lukt het helemaal niet op de dag zijn er ook momenten waarop kinderen een vrije tekst kunnen schrijven de vrije tekst is een schriftelijke neerslag van de ervaringen gedachten ideeen van de kinderen de kinderen schrijven als er aanleiding toe 32 is de vrije tekst moet een spontane uiting zijn dus geen opstel met een vrij onderwerp daarom zullen we de tekst hoe gebrekkig de vorm ook is nooit met een rode pen benaderen van tijd tot tijd wordt er een tekst uitgekozen omdat deze zo aanspreekt dat de kinderen vinden dat de tekst gezet en gedrukt moet worden na het uitkiezen komt de tekst op het bord en worden de fouten er gezamenlijk uitgehaald allerlei spellingsregels en regels voor zuiver schrijven zinsbouw interpunctie passeren de revue dan wordt de tekst door een groepje kinderen gezet en gedrukt en geillustreerd de andere kinderen werken op dat moment aan andere dingen volgens hun eigen voor de week gemaakte werkplan als de tekst gedrukt is dient ze als leermateriaal voor de hele groep om er taal over te geven alle mogelijke taalactiviteiten kunnen aan bod komen ontleden verkleinwoorden meervoudsvormen etc de tekst kan aanleiding geven iets verder uit te diepen door bronnenstudie boeken tijdschriften kranten interviews of tot het maken van een excursie of tot het uitnodigen van iemand in de klas misschien moeten er metingen gedaan worden rekenen of is een natuurkundig experimentje nodig om iets uit de tekst te kunnen begrijpen voor de goede orde het maken van zo n vrije tekst is niet activiteit om het stellen te bevorderen het gaat hier niet om een vorm van creatief schrijven in een freinet school schrijven de kinderen in eerste instantie om reele communicatie met elkaar te krijgen om reacties op elkaar uit te lokken en te stimuleren tot nieuwe activiteiten het werken met vrije teksten is meer dan een didactische noviteit net als alle andere freinettechnieken klasse krant klassevergadering schoolcorrespondentie de druk pers e d is de vrije tekst een middel om kinderen weer baar te maken veel dichter gebonden aan de bestaande praktijk is de op lossing die men gewoonlijk de amsterdamse taalbak noemt in 1970 ontstond in amsterdam onrust en zelfs een staking omdat uit onderzoek bleek dat het onderwijs in de oude stadswijken weinig uithaalde van het spellingsonderwijs en het leesonderwijs leerden de kinderen in de oude volks buurten nauwelijks wat met geld van de gemeente en rijk startte men een innovatieproject amsterdam op 6 allereerst werden er activeringsprogramma s ontwikkeld met leerstof voor aanvankelijk lezen en reken en geordend in thema s als de straat ik eet de stad centraal station ook voor kleuters werd een serie programma s gemaakt de 33 post winkel eten e d schoolbegeleiders introduceer den dit materiaal en ze stimuleerden de leerkracht tot flexibel gebruik van de materialen daarbij ontwikkelden zij themaboeken op gevaar af dat die weer een soort metho deleven gingen leiden voor de hogere leerjaren werd vooral het gebruik van informatiebronnen gestimuleerd in activiteiten en suggesties voor de basisschool kwamen hier voor ideeen en in de zogenaamde projectboeken werd ver slag gedaan van thematische ervaringen de betrokken onderwijzers bleven overigens nog steeds door gaan met het gebruiken van hun taalboeken zij het op een andere manier om de methoden nog flexibeler toeganke lijk te maken kwam men op het idee van de taalbak in de taalbak kan de onderwijzer verwijzingskaarten vinden op die kaarten staan de oefeningen bij elkaar die in de ver schillende taalboeken te vinden zijn stel bv dat een onderwijzeres bezig is met een project over rolpatronen zij merkt daarbij dat het de kinderen moeilijk valt iets voor te dragen dan kan ze in de kaartenbak vinden welke methode op welke pagina s aandacht besteedt aan voordragen 7 met dit systeem kan de onderwijzer snel oefenmateriaal vinden maar een groot bezwaar is dat hij afhankelijk blijft van de inhoud van de schoolboeken en eigen vondsten kan men niet kwijt om aan deze bezwaren tege moet te komen is de werkgroep de nieuwe taalaanpak op drachtbakken gaan ontwikkelen met materialen die de leer krachten zelf gevonden hebben deze laatste ontwikkeling nta achtte de jonge in gro ningen een slechte zaak in de praktijk komt deze werk wijze immers weer neer op het aanleggen van een nieuwe methode de medewerkers van het groninger a2 project willen weer terug naar de oorspronkelijke opzet van de amsterdamse taalbak maar wel willen zij een kwalitatie ve verbetering niet alleen verwijzen naar taalboeken maar ook naar didactische bronnenboeken syllabi losse 34 lesideeen handboeken artikelen eigen opzetjes praxis boeken achtergrondmaterialen door verschillende kleuren kaarten te gebruiken blijft het geheel van deze vernieuwde taalbak overzichtelijk 8 aan de pedagogische academie st jozef te zeist is na jarenlang geexperimenteer toch een oplossing gevonden om aan de bezwaren tegen taalboeken tegemoet te komen een kaartenbak met lesideeen voor de onderwijzer die zelfstan dig durft te opereren zo n kaartenbak wordt door de ge bruiker zelf ontwikkeld al of niet samen met zijn team genoten er staan lesideeen in die zijn ingedeeld in doelgebieden de hoofddoelgebieden kunnen bv zijn spreken en luisteren lezen stellen dramatische expressie en taalbeschouwing elk hoofdgebied kan weer onderver deeld zijn in doelgebieden net zo verfijnd als de gebrui ker dat zelf wil het hoofddoelgebied stellen zou bv met de volgende kopkaart kunnen beginnen 1 schrijven a creatief schrijven b zakelijk schrijven voor de afbakening zijn dan nog de volgende indelingskaarten denkbaar 1 a creatief schrijven 1 a 1 doelen op het gebied van verzamelen 1 a 2 doelen op het gebied van veranderen 1 a 3 doelen op het gebied van uitwerken 1 b zakelijk schrijven 1 b 1 doelen op het gebied van verzamelen 1 b 2 doelen op het gebied van selecteren 1 b 3 doelen op het gebied van ordenen 1 b 4 doelen op het gebied van uitschrijven 1 b 5 doelen op het gebied van verzorgen 35 elk onderscheiden deelgebied kan afgeschot worden met een indelingskaart zoals bv creatief schrijven 1 a 1 ideekaarten voor verzamelen en achter zulke kopkaarten komen de eigenlijke ideekaarten die vermelden een doel en een vaag omschreven idee een al te precieze omschrijving zou de toepassingsmoge lijkheden inperken we geven een voorbeeld van elk on derscheiden deelgebied van het stellen deze voorbeelden komen uit werkplan taal 2 stellen 9 creatief schrijven 1 a 1 doel stilstaan bij details en eigenaardigheden in directe omgeving idee dit komt zo klassikaal zoeken we naar iets geks in de klas kapotte deurknop vlek op het plafond hoe zou dit komen olifanten binnen geweest de meester maakte een luchtsprong individueel elke leerling kiest iets eigenaardig dit in zin daarachter dit komt zo de beschrijvingen en commentaren voorlezen creatief schrijven 1 a 3 doel invloed van de gevoelswaarde op de inhoud van een verhaal ervaren idee jantje huilt jantje lacht gedicht moet heel duidelijk stemming voorlezen en laten lezen over de stemming praten gebeurtenis individueel laten beschrijven het moet uitgesproken vrolijk of droevig zijn doorgeven aan buur man die schrijft zijn versie eronder voorlezen 36 zakelijk schrijven 1 b 3 doel categoriseren idee twintig vragen spel een leerling bedenkt een voorwerp de rest van de klas probeert door vragen te stellen achter het woord te komen antwoorden alleen ja of nee na eerste poging wijzen op categoriseren als is t van hout is t een gebruiksvoorwerp zakelijk schrijven 1 b 5 doel besef dat tekeningen soms informatieve letters kunnen zijn idee spelletjes boek we laten handboeken zien waar tekeningen functioneel zijn een geschreven tekst klassikaal omzetten in beschrijving met tekening elke groep beschrijft een spel met functionele tekening evaluatiegesprek meestal wordt zo n kaartenbak niet achter elkaar opgezet maar stukje voor stukje sommige teams ontwikkelen hem tegelijkertijd met onderdelen voor het schoolwerkplan en dan beginnen ze gewoonlijk met gebieden die gemakkelijk liggen zoals stellen of ze kiezen juist voor een start terrein die het taalboek heeft overgeslagen en dat is dan nogal eens taalbeschouwing het hele ontwikkelings proces van een kaartenbak gedeelte zal er vaak zo uitzien fase 1 het vaststellen van het gewenste schrijfonderwijs schoolwerkplan nt fase 2 het vaststellen van de eisen en verwachtingen betreffende een school boek s fase 3 de analyse en beoordeling van het aanwezige schoolboek 37 fase 4 de besluitvorming over de bruikbaarheid van het schoolboek li fase 5 de ontwikkeling van indelingskaarten fase 6 de ontwikkeling van ideekaarten fase 7 het maken van een overzicht van uitgevoerde lessen bij de kaartenboek horen ook overzichten van de afgewerkte onderdelen hierop kan aantekening worden gemaakt van de gebruikte lesideeen eventueel met glo bale indruk van het resultaat of zo n overzicht kan met n klas meereizen dat voorkomt doublures zie voorbeeld volgende bladzijde p dekkers 38 overzicht schrijven 1981 week 1 5 6 7 8 2 3 4 nummer 1 a 1 associeren vanuit 1 woord 1 a 2 ketting wat wie twee gedicht waar luik 1 a 3 smaken grote piep ver en woorden kleine k 1 b 1 waar woon ik 1 b 2 soort zoekt soort 1 b 3 andere volgorde 1 b 4 brood worden voor een stijl nodige weg beeld lach en oefe variatie een ningen traan 1 b 5 mis ver stand 1 0 een deksel hond teksten klas onderwijzer es 39 noten 1 evers f en l van gelder nederlandse taal groningen 1968 6 reynders b dagelijkse taal groningen 1970 nymeegse werkgroep taaldidaktiek taaldidaktiek aan de basis groningen 19782 2 griffioen j en h damsma zeggenschap groningen 1978 leidse werkgroep moedertaaldidaktiek moedertaaldidaktiek muider berg 1980 centrale werkgroep moedertaalonderwijs raamplan voor het taal onderwijs van morgen uitgave van het cio postbus 482 s her togenbosch 2 r jaarsma gelijke kansen amsterdam 1979 en ook d brouwer seksisme in schoolboeken nederlands moer 1980 2 3 zie vooral jeugd in school en wereld 65e jg 1981 9 4 zie jeugd in school en wereld jg 58 pp 33 66 161 317 jg 59 pp 158 210 278 317 448 5 weeber f freinetschool schoolboeken de deur uit moer 1977 3 zie verder de aktualiteit van freinet van w jansen schoonhoven nymegen 1979 6 een heldere beschrijving staat in taalonderwijs anders bekeken i van leo lentz uitgave aps amsterdam 1980 7 veel uitvoeriger onderbouwd zijn innovatieprojekt amsterdam i en ii door co van calcar amsterdam 1977 8 c jonge de groninger taalbakkerij moer 1978 5 9 dekkers p werkplan taal 2 stellen s hertogenbosch 1980 40