Lesideeën: een bijdrage aan de innovatie van het moedertaalonderwijs

truus van den heuvel lesideeen een bijdrage aan de innovatie van het moedertaalonderwijs j 0 een bespreking van lesideeen voor moedertaaldocenten bijeengebracht door else pistoor rob kieft en eise postma wolters noordhoff groningen 1984 isbn 90 01 710735 1 een aanwinst fullan 1982 die het onderzoek over innovatie in kaart brengt concludeert dat innovatie zich altijd op drie onderling samenhangende terreinen afspeelt namelijk dat van 1 het concrete materiaal waarmee de leraar werkt 2 het hanteren van bepaalde aanpakken teaching approaches en 3 de onderliggende aannames beliefs ook als lange termijndoelstellingen op te vatten wie ooit zelf geprobeerd heeft zijn onderwijs beliefs die verder gaan dan wat het doorsnee schoolboek biedt te vertalen in concrete lessen of lessenseries weet hoeveel tijd het kost om zelf kant en klare lesideeen te ontwikkelen of om andermans ideeen te verzamelen en aan te passen aan de eigen situatie daarom is het een innovatiebevorderende gebeurtenis dat er sinds 1984 een boek in de handel is dat de docent nederlands op een breed terrein van vakonderdelen doelen en klassen een serie duidelijk gepresenteerde en goed geordende lesideeen biedt die zonder veel voorbereiding zo in de klas gebruikt kunnen worden ik doel op lesideeen 1984 dat hieronder nader besproken zal worden 2 enkele zakelijke gegevens eerst even enkele zakelijke gegevens die ik voornamelijk op basis van de zeer overzichtelijke inhoudsopgave heb kunnen berekenen het boek bevat 153 lesideeen die als volgt verdeeld zijn over de diverse vakonderdelen 9 ideeen over woorden 12 over taalbeschouwing 10 over leesvaardigheid 15 over luisteren 6 over spreken 10 over het gesprek 15 over media 18 over gericht schrijven 20 over creatief schrijven 15 over literatuur actief 16 over literatuur beleefd en tenslotte 7 gelegenheidsideeen er zijn lesideeen die maar een halve les in beslag nemen er zijn ook ideeen waarmee wel zes lessen gevuld kunnen worden qua duur 101 spiegel 4 1986 nr 2 101 106 is de verdeling als volgt 1 au de ideeen neemt minder dan een lesuur in besxag 38 4an lesuur 30 andernalf tot twee lesuren en 13 meer dan twee lesuren de verdeling van de ideeen a sr de verschillende leeftijdsgroepen is als volgt 43 van de ideeen is bestema voor de onderbouw 23 voor da oovenbcuw en 34 voor klassen uit onder of bovenbouw achter hat laatste type lessen staat dan bijvoorbeeld klas 3 4 cf klas 1 c bi de ideeen staat ook steeds aangegeven welke werkvorm wordt aanbevolen bij 21 van aa ideeen wcrdt aanbevolen de leerlingen individueel te laten werken de verdeling is verder als volgt 19 groepen 19 duo s 23 een combinatie van werkvormen en 20 klassikaal het formaat van het boek is a4 en achterin zit een uitneembaar pakket met werkbladen die zz ten behoeve van de leerlingen onder het fotokopieerapparaat gelegd kunnen worden zo n werkblad kan bijvoorbeeld een tekst zi jn of een invulblad of een serie opdrachten bij 33 van de lesideeen wordt zo n werkblad geleverd uit de inhoudsopgave kan men ook lezen of het lesidee voorbereiding door de leraar vereist in 15 van de gevallen hoeft de leraar geen voorbereidende werkzaamheden te verrichten maar ook bij de overige 85 van de ideeen kan het begrip voorbereiding vaak heel minimaal opgevat worden bijvoorbeeld vermenigvuldig werkblad 004 of zet de klas in carre opstelling of zorg voor een foto uit een geillustreerd weekblad bijvoorbeeld waarop een handeling te zien is een actiefoto maak evenveel kopieen van die foto als er leerlingen zijn bij verder openslaan van het boek blijkt dat elke bladzijde verdeeld is in twee kolommen en dat op elke kolom een lesidee staat soms neemt een lesidee meer dan een kolom in beslag het volgende begint dan weer op een nieuwe kolom de indeling van de ideeen is uniform de volgende onderdelen komen steeds terug een nummer een titel bijvoorbeeld een kozak is een russisch theezakje een ondertitel bijvoorbeeld spelen met woordbetekenissen klas bijvoorbeeld 1 2 tijd bijvoorbeeld vi lesuur werkvorm bijvoorbeeld individueel klassikaal doel voorbereiding uitvoering eventueel variant en of voorbeeld en of suggesties 3 enkele globale karakteriseringen het spectrum aan doelen dat lesideeen binnen elk vakonderdeel biedt vind ik breed zo wordt er wat zakelijk lezen betreft aandacht besteed aan de volgende doelen 102 leesdoel formuleren an daarmee lezen vertalen van abstracte afstandelijke artikelen naar de eigen realiteit de dynamiek van een in de krant beschreven conflict doorleven en het conflict daarna beoordelen orienterend lezen je weg vinden in de krant verband zien tussen inhoud van een zin en het cader xaarbinnen deze geplaatst is hanteren van een journalistiek structuurschema zorgvuldig naar de letter lezen verschil tussen letter en geest van voorschriften zien hoofdzaken uit een tekst halen zich verdiepen in moeilijk taalgebruik kritisch tussen de regels lezen onderscheid tussen feiten en meningen maken krantenversies van een bericht vergelijken kritisch de krant lezen inzicht krijgen in de wijze waarop verhulde discriminatie in kranten plaatsvindt bovenstaande doelen heb ik ontleend aan de paragrafen leesvaardigheid en media de clustering is van mij de doelformulering heb ik soms verkort de ideeen uit het boek zijn weliswaar expliciet op vakdoelen gericht maar voor mij schemeren er achter de ideeen regelmatig ook globalere lange termijndoelen zoals met eigen ideeen en ervaringen komen creatief zijn samenwerken zorgvuldig redeneren ik herken daarin de lola achtergrond zie par 4 van de samenstellers volgens de achterflap zijn alle ideeen in de praktijk en naar tevredenheid beproefd het beproefd is te merken aan opmerkingen als het verdient aanbeveling deze quiz op het eind van het uur te houden zodat de bel een eind aan de heksenketel maakt het naar tevredenheid lijkt aannemelijk gezien de gevarieerde op motivatie gerichte leeractiviteiten en materialen 4 ontstaansgeschiedenis er bestaat een verband tussen lesideeen en het lola project het lola project was een van 1975 tot 1979 lopend svo project waarin een bijscholingsprogramma voor docenten nederlands ontwikkeld en geevalueerd werd zie hierover onder anderen van den heuvel 1982 de centrale inhoud van het programma werd gevormd door een documentatiemap met daarin informatie over een systeem van lange termijndoelstellingen om met fullan 1982 te spreken zie paragraaf 1 lag het hoofdaccent van de lola cursus daarom op de beliefs de approaches kregen ook aandacht er werden lessen geobserveerd en nabesproken de aandacht voor de materials was het geringst er was een ideeenmap met lesideeen 103 naar deze bleven vaak in een globaal stadium steken waren niet erg ordelijk gepresenteerd en miste za en als de kopieerbare werkbladen die lesideeen wel heeft ma afronding van het lola project gaf de subsidiegever de rechten van de ideeenmap vrij voor aie uitgever die het met het lola team eens kon worden dat leidde uiteindelijk tot het contact tussen wolters noordhoff enerzijds en de samenstellers van lesideeen drie ex cursisten van de lola cursus anderzijds werkend aan hun boek hebben de drie de band met de oorspronkelijke lola ideeenmap ai snel doorgesneden maar zoals gezegd de sporen van lola zijn voor een ingewijde nog zichtbaar er bestaat ook een band tussen lesideeen en interkom de auteurs waaronder de vroegere interkomredacteur eise postma hebben vrijmoedig en ruim uit interkom en een paar andere bronnen geput de daar gevonden ideeen hebben ze alle aangepast aan het presentatiesysteem zie par 2 van lesideeen achterin het boek wordt helaas soms verkeerd aangegeven welke ideeen waar vandaan komen de auteurs hebben echter verzuimd toestemming voor overname te vragen aan de oorspronkelijke auteurs 5 bruikbaarheid voor opleiding en nascholing de lesideeen zijn alle in de praktijk geprobeerd en goed bevonden naar mijn inschatting kunnen ze ook in opleiding en nascholing hun dienst bewijzen studenten zijn geneigd om lesideeen die ze in de opleiding praktisch ervaren hebben ook in de stage te gaan toepassen dat is althans de ervaring bij de afdeling nederlands van het pedagogisch didactisch instituut voor de leraarsopleiding waar ik werkzaam ben voortbouwend op onder andere die ervaring heb ik het afgelopen semester een ochtend rond lezen van zakelijke teksten georganiseerd die voor een belangrijk deel praktisch werken inhield groepjes van vier studenten kozen uit een grote voorraad aanwezige lesideeen die welke hun aanspraken ze voerden ze uit in de rol van leerling en evalueerden ze de voorraad bestond voor een belangrijk deel uit ideeen uit het hier besproken boek de ervaring was gemengd enerzijds was het moment van aanbieding verkeerd gekozen na de eerste stage er waren wat reacties van is dat nou alles is dat nu zo nieuw anderzijds was men wel duidelijk geanimeerd bezig werden de meeste lessen wel positief beoordeeld en bleek dat de ochtend wel doorgewerkt had bij hun planningen voor de tweede stage hadden verschillende studenten gebruik gemaakt van de aangeboden ideeen verschillende studenten vroegen naar de prijs van het ideeenboek ze voelden ervoor het aan te schaffen mijn eigen ervaring met de lola nascholingscursus is dat leraren vaak erg gespitst zijn op concrete ideeen en materialen die ze als het ware de volgende dag op school kunnen gebruiken ook van andere nascholers hoor ik deze geluiden vandaar ook de trend 104 denk ik om nascholingscursussen in teacher centres te organiseren wil nascholing leiden tot innovatie van het onderwijs dan zal er meer moeten gebeuren dan alleen het aanbieden van leuke ideeen voor morgen maar concrete ideeen kunnen wel een goede ingang zijn om de achterliggende aannames en de ingeslepen aanpakken zie par 1 over fullan 1982 aan de orde te stellen dan komen vragen als de volgende aan bod wat hebben de lesideeen die je niet aanspreken gemeen wat de ideeen die je juist wel aanspreken wat heb je allemaal tegen het werken in groepjes etc ook kunnen ideeen van anderen aangrijpingspunt zijn voor het genereren van nieuwe ideeen kortom ik zie een duidelijke plaats voor lesideeen in de nascholing van docenten nederlands utrecht december 1985 bibliograf ie fullan m the meaning of educational change new york london 198 heuvel t van den de lola cursus een experimentele bijscholingscursus in moedertaal leren doceren 1982 p 190 207 moedertaal leren doceren groningen 1982 105 v 106