Letteren leren lezen, moet dat nou?

letteren leren lezen moet dat nou ik lees d ante in een duster met een noppie jasperina hans vergeer 1 vro ege r e n n u tien jaar geleden was literatuuronderwijs nog eenvoudig hier was de literatuur en daar moest het naartoe hier was het hoofd met boeken volgeladen van de leraar de uittreksels uit zijn studietijd en zijn boekenkast thuis daar was het klaslokaal met dertig leerlingen met lege hoofden en lege kasten de snelste weg van het een naar het ander was de kortste van de mond van de leraar naar de oren van de leerlingen hij vertelde over de grote schrijvers of las uit hun werken voor en stelde daar drie weken later vragen over tijdens een schriftelijke repetitie welke invloed had vondels overgang tot het katholicisme op zijn toneelstukken goed niet goed jantje gaat over en pietje moet het nog eens een jaartje overdoen er is gelukkig veel veranderd de literatuurwetenschap heeft analitische en sociolo gische benaderingswijzen ontwikkeld jantje en pietje zijn mondiger geworden de leraar houdt rekening met hun wensen hun motivatie en hun beginsituatie de les is geen imitatie kollege meer maar er wordt gediskussieerd in groepjes of individueel aan opdrachten gewerkt en de waarheid ligt niet meer in de mond van de leraar maar literatuur blijft het onderwerp moet dan nu wel 2 letteren leren leze n over de veranderingen en de stand van zaken nu in het literatuuronderwijs is een boekje verschenen uitgegeven door de didactiekcommissie nederlands van de sectie nederlands van de vereniging van leraren in levende talen het heet letteren leren lezen en vormt het eerste deel van een serie cahiers die als doel hebben de moeder taaldocent informeren over aspecten van het vak die hij als problematisch ervaart niet in de hoop pasklare oplossingen te geven voor die problemen maar veel meer in de verwachting een bijdrage te leveren tot een nadere bezinning de 160 paginaas tekst vallen in drie delen uiteen een theoretisch stuk over de doelstellingen van het letterkunde onderwijs een aantal praktijkvoorbeelden met lesopzetten en tips voor lesse n informatie over de opleiding van docenten die letterkunde onderwijs moeten geven wat bij een eerste doorbladeren opvalt is dat het boek stijf staat van de buitenlandse citaten ook de nederlandse tekst is niet echt gemakkelijk leesbaar zodat het boek weinig uitnodigend is maar goed een leraar nederlands kan wel wat aan en hij mag er wel wat moeite voor doen om iets nieuws over zijn vak te weten te komen 3 de theori e het eerste artikel van jan sturen tevens samensteller van de bundel dat als algemene inleiding van het boek fungeert is meteen een van de meest boeiende weliswaa r 24 gebruikmakend van een overvloed aan duitse en engelse citaten worden een aantal fundamentele problemen aangeroerd sturen wijst erop dat de leraar nederlands zich zeker in het verleden voordoet als een missionaris in goede boeken die tijdens de les preekt over de god der literatuur een onhoudbare toestand het onderwijs demokra tiseert langzaam en ook leerlingen uit sociaal lagere milieus krijgen een kans op een middelbare school maar de literaire teksten die zij mooi moeten gaan vinden zijn geschreven in een taal die voldoet aan de eisen die de midden en hogere klassen stellen aan mooie taal zolang het onderwijs klassegebonden was leverde het literatuuronderwijs geen proble men op nu er andere leerlingen binnenkomen zit de leraar met zijn handen in het haar hij tracht de kennis het schoonheidsgevoel wat bij te spijkeren maar als zijn leerlingen gediplomeerd van school zijn lezen ze weer wat ze willen en dat is niet de literatuur immers je kunt iemand niet de literatuur der machtigen leren waarderen als je hemzelf niet tegelijkertijd macht geeft sturen tipt alleen even aan deze problematiek hij gaat er niet dieper op in wat destemeer jammer is omdat zijn medeschrijvers voor een deel althans over deze proble men heenstappen zij gaan er min of meer van uit dat literatuuronderwijs nodig is en vragen zich meer af hoe dat moet gebeuren albert kamer licht de doelstellingen van 400 leraren nederlands door die hij tijdens didaktische studiebijeenkomsten van levende talen verzamelde de groep is niet repre sentatief waardoor iedere lezer zijn gezicht in deze spiegel kan ontkennen kamer konfronteert in zijn met veel cijfers geladen artikel deze doelstellingen met onderwijs kundige theorieen en de resultaten van een vergelijkbaar zweeds onderzoek het ligru projekt de uiteindelijke konklusie is dat we de leerling wel centraal willen stellen maar dat we niet weten hoe dat moet of we willen het niet echt met hart en ziel en dus blijven doen wat we in onze opleiding aan vakwetenschap hebben leren bedrijven literatuurgeschiedenis en of struktuuranalyse met als leer en leesstof de officiele litera tuur als afsluiting van het theoretisch gedeelte hebben bernard schut en cees tahey nog wat opmerkingen over doelstellingen en methoden van literatuuronderwijs op papier gezer omdat zij menen dat de diskussie over het literatuuronderwijs best wat intenser mag worden gevoerd 4 de praktij k in d e praktijk b lijkt de konklusie van k amer wel op te gaan a l s illustratie het artikel van geo rg lubbers dat voor mij het diepte punt in de bunde l vormt h et draagt een mooie leuke titel kluiven m et kuifje of met de grijsaa rd in de donkere kamer de o n dertitel ver duide lijkt de bedoelingen enigszins het bib model om fictionele teksten in de klas te behandelen lubbers behande l t het literatuuronderwijs vanuit een ana ly tische in va lshoek m et het aksent op de poezie h et model bestaat uit drie delen b eschrijven interpreteren beoordelen eerst beschrijven de l eerl ingen wat in het gedicht staat dan geven ze een interpretatie van de inhoud en tens l otte mogen ze er eindel ijk hun mening over geven d oor deze techniek van het uitgestelde oordeel zouden zij zich tot kritisch lezers ontwikkelen voor het gemak gaat lubbers ervan ui t 25 dat leesp lezier e n dus l eesbaarheid al aanwezig zijn hoe gaat zoiets nu tijdens de les d e leraar zet het schema op het bord en legt het in een paar lessen uit met twee gedichten als voorbee ld dan mogen de leerlingen zelf aan de slag z ij krijgen per tweetal een gedicht om tijd te besparen door de leraar u itgezocht en behandelen dit volgens de voorgedane methode wat uitmondt in ee n schriftelijk versl ag dat ze weer mondeling voor de klas uitleggen dan diskussie de l eraar pikt de literaire termen uit het verslag op en behandelt die ook de onopge merkte elementen behandelt hij en laat die noteren en bestuderen wie dit de ideale manier van omgaan met poezie vindt ga je gang maar ik doe liever niet mee w aarom mogen de leerl ingen niet zelf de gedichten uitzoe ken die ze le uk vinden waarom mogen ze niet zelf bepalen hoe ze over een gedicht n adenken hoe wordt een leerling tot een kritische lezer als hij alleen maar zijn leraar mag napen waarom zouden ze eigenlijk gedichten lezen waarom erover praten wie op deze vragen de juiste antwoorden die van lubbers weet krijgt zijn schema kado met de volgen d e toelichting deze gebruikte ik zelf in de hoogste klassen van vwo havo u kunt ze natuurlijk ook in de lagere klassen gebruiken de elementen die u voor die kl as niet geschikt vindt laat u weg en stelt u uit voor l atere behandel ing de lezer van letteren leren lezen als leerling van lubbers wat gebeurt er met leerlingen die het allemaal niet zo leuk vinden zij mogen schrij ven voordat ee n koppel het woord kreeg wees ik twee notulanten aan eerlijkheids halve zij vermel d dat dat gewoonlijk lieden waren die zo ongemotiveerd deden en er zo vaak op uit waren om hun anders zijn relief te geven dat ik ze maar liet schrijven om anderen een ongestoorde spreekkans te geven een erg gelukkige oplossing vind ik het niet i k evenmin d e andere stukjes uit de praktijksektor zijn zinvo ller jacques vos bekijkt het litera tuuronderwijs vanuit een historische invlakshoek hij merkt al snel op dat onderwijs in de literatuur nooit waardenvrij is en komt tenslotte tot een aantal voorwaarden waar aan het literatuuronderwijs naar zijn inzicht zou moeten voldoen zijn slotkonklusie is dat de onderwijsvorm waarin aan a l zijn eisen voldaan kan worden het werken met projekten is j an b oland geeft wat notities over zogenaamde triviale literatuur zijn uit enquetes afgeleide uitgangspunten zijn leerlingen hebben heel andere leesgewoontes dan wij geneigd zijn aan te nemen ze lezen lager dan wij denken ons leesonderwijs sluit niet a f 2 de beginsituatie j i onze leerlingen dus zal een leraar triviale literatuur aan de orde moeten stel len als zijn voornaamste doe l is het in stand houden en bevorderen van leesbaarheid en dan niet deze boekjes behande len met de verborgen bedoeling de leerlingen naar een hoger vivo te stuwen de leraar die een leerling naar een vivo dringt waar deze nog niet aan toe is maakt meer kapot dan hij verbetert aldus paul kuyer e a al in moer 1972 1 tensl otte geven cees tahey en j acques vos nog een verslag van de zomerkursus van de bijscholing nederl ands een verzameling l esideetjes en opzetten waar iedere lezer het voor hem bruikbare wel uit zal oppikken 26 5 hoe zou het nou moeten de lerarenopleiding in het slot d eel vinde n we info rmatie over wat ee n leraar literatu ur eigenlijk zou moe ten weten of zou m oete n zijn jacques van alphen geeft een b eschrijving van zijn werk met eer stejaarsst udenten aan een lerarenopleiding waarbij al hee l sne l de vraag val t w aarom eigenlijk literat uuronderwijs en meteen daarachter de vraag naar algemene on d erwijsdoe lstellingen echte antwoorden worden ge lukkig niet gegeven het artikel eindigt me t zestien stellingen waarover de l ezer het zijne kan denken een enkele als voorbeeld omgekeerd degradeert met het letterku n de onde rwijs wel door het aan de m an brenge n van teksten met zogenaam de literaire waarde die voor de leerling geen mogelijkheden tot herkenning en bijgevo lg tot werking hebben koos h awinke l s tot s l ot probeert aan te geven welke eisen gesteld kunnen worden aan de opleiding tot leraar die literatuu r onderwijst hij komt tot een zo omvangrijke lijst dat een van zijn konkl usies wordt dat geen enkele leraar in de praktijk aan a l die eisen kan voldoen en dat troost je dan weer 6 en als beslui t ik heb gepoogd wat informatie over letteren leren lezen te geven versierd met wat eigen meningen de waarde van een boek al s dit wordt uiteindelijk bepaald door de lezer door de gebr u iker vooral want het is meer een gebruik raadpleeg boek dan een leesboek ik kan e r gemakkelijk over praten morgen wacht mij geen 4 hav o klas waaraan ik verplicht literatuuronderwijs moet geven hoe ik het denkelijk zou aanpak ke n zie daarvoor mijn stukje i n interkom 12 of dat van d ana constandse in inter kom 16 ik ga ervan uit dat d e l eerlingen bepalen wat er ge lezen wordt en wat er met het gel ezene gebeurt letteren leren lezen maakt op mij een tweeslachtige indruk meer een l osse reeks artikeltjes dan een bewust opgebouwde bundel ik vraag me af of deze stukjes niet beter los in levend e talen hadden kunnen verschijnen dan in een boekje dat ook door de keurige afwerking toch een definitieve indruk vestigt enerzijds zijn er goede aanzet ten een vragen naar vernieu wing anderzijds is het teleurstellen dat het denken over het literatu uronderwijs nog weinig op gang wordt gebracht en dat er nauwelijks echt inspirerende praktijkvoorbeel den zijn maar de man die morgen weer voor de k l as moet zou het best kunnen doorb l aderen doorlezen aanschaffen iets van zijn gading za l hij wel vinden li teratuur is kl assegebon den hooft schreef voor zijn klasse in de republiek der neder landen en toon de zich hier en daar bepaa l d elijk onaardig ten opzichte van het grauw het j anhagel het gepeupel of hoe hij het verder noemde latere schrijvers waren zeker niet minder elitair w aarom zouden de achter achterkl einkinderen van dat gepeupel nu waardering of zelfs maar interesse voor h ooft moeten opbrengen anders geformu l eerd de leraar n ederl ands houdt van literatuur en verafschuwt het rijden op bro m mers zijn l eerlingen verafschuwen literatuur en houden van het rijden op bromme r s m aar de l eraar dwingt zijn l eerlingen zich met literatuur bezig te hou den zij dwinge n hem niet zich met brommen te vermaken wie de macht heeft nu ik deze bespreking besluit dendert popmuziek door mijn muren m ijn buurmeisjes jouw lee rlingen en jij wilt ze gedichten laten l ezen 27 dit was ee n b espreking van het d c n cahier letteren leren lezen een bundel artike len over literatuur en lektuurl essen in het voortgezet onderwijs voor de didactiek co mmissie nederl an ds verzameld door jan st urm uitgegeven door m uusses p ur merend 166 blz f 8 90 28