Letterkunde-onderwijs

Publicatie datum: 1977-01-01
Collectie: 08
Volume: 08
Nummer: 4
Pagina’s: 34-42

Documenten

fransje crombeen sanders z 1 0 letterkunde onderwijs de letterkundestroom was opgezet voor leraren nederlands aan scholen voor voortgezet onderwijs die zochten naar een nieuwe motivering en nieuwe mogelijkheden voor hun letterkunde onderwijs stroomleiders helle alofs en jacques van alphen hadden de in totaal 35 deelnemers over twee groepen verdeeld en er ieder een voor hun rekening genomen zij boden met hun opvattingen over literatuur en literatuuronderwijs de groepsleden een perspectief dat door velen als inspirerend ervaren is die opvattingen waren de deelnemers in de vorm van vijftien stellingen als voor informatie toegestuurd om u alvast een indruk te geven citeer ik stelling 15 de waarde van literatuur onderwijs is gelegen in de daarin aangeboden mogelijkheid tot zelfaanvaarding en verruiming van de ervaringswereld van leraar en leerling we noemen deze benaderingswijze humanistisch naar analogie van de humanistische psychologie van maslow e a een mensopvatting waarin groei en zelfverwerkelijking mogelijk worden ge maakt in de mate waarin de eigen ervaringen worden aanvaard en door leefd de eigen leeservaring dat wil zeggen datgene wat men ervaart wanneer men een boek goed vindt vormt het uitgangspunt van hun literatuurbe schouwing dit uitgangspunt levert een aantal noodzakelijke consequen ties op waarvan ik hier vast de volgende wil noemen ten eerste wanneer een tekst werkt een leeservaring voor iemand be tekent is hij daarmee voor die persoon tot literatuur geworden ten tweede die leeservaring moet in zekere mate bewust gemaakt en doorwerkt worden zodat je erover kunt praten ten derde wil je het op school over literatuur hebben dan moet je van 34 uit je eigen leeservaringen kunnen en willen praten ten vierde dan moet je bovendien willen aansluiten wat de keuze van de teksten betreft bij de ervaringswereld en de leeservaringen van je leer lingen de theoretische kant van deze literatuurbeschouwing vulde de eerste helft van de conferentietijd leeservaringen werden uitgewisseld op zoek naar het hoe en waarom en de gemeenschappelijkheden erin de twee de helft van de tijd is men meer praktisch bezig geweest met teksten en is gezocht naar een vorm waarin deze literatuurbeschouwing op school hanteerbaar zou kunnen zijn de theorie de lezer literatuur als werking het programma startte met een stukje reflectie van de deelnemers op hun eigen opvattingen over literatuur de vraag was wanneer is voor jou een tekst literair alle antwoorden blijken terug te voeren op de volgende drie punten 1 er zal emotionele betrokkenheid herkenbaarheid zijn 2 de tekst zal te denken geven er zullen nieuwe ideeen er zal inspiratie uit geput kunnen worden 3 de hantering van het taalmateriaal zal op een bepaalde manier uniek zijn literair is een tekst die werkt en deze werking heeft dan altijd te maken met de drie bovenstaande gegevenheden de leeservaring als perspectiefwerking waaruit bestond nu precies je beste leeservaring met deze vraag als uit gangspunt moet het begrip werking wat meer inhoud krijgen de stroomleider geeft de binnenkomende antwoorden een gemeenschappe lijke basis er is een stuk herkenning en in aansluiting daarop een stuk zicht op iets nieuws vanuit het bestaande iedere leeservaring bestaat bij de gratie van de spanning tussen deze twee polen het bekende en het nieuwe de werking van literatuur zou je daarom perspectiefwerking kunnen noemen het feit dat deze werking bepaald wordt door de relatie tussen tekst en lezer maakt haar erg persoonlijk daarom is ook het verschijnsel litera tuur uiteindelijk persoonlijk bepaald anderzijds blijkt als men een aan tal eeuwen literatuurgeschiedenis overziet het klimaat de tijdgeest de mensen uit een tijd aan een gemeenschappelijke werkelijkheidsbeleving te binden daardoor worden vaak dezelfde boeken door veel lezers uit een tijd als werkzaam ervaren en zo is er toch weer een betrekkelijke 35 overeenstemming mogelijk over de inhoud van het begrip literatuur de perspectiefwerking is klimaatgebonde n een mens kan niet anders zijn dan een kind van zijn tijd een deelgenoot aan een gemeenschappelijke werkelijkheid een schrijver ontkomt niet aan dit lot literatuur kan dus klimaatgebonden zijn die perspectiefwer king is dan een klimaat perspectiefwerking deze conclusie heeft consequenties voor de benadering van teksten uit vroeger tijden wil men de werking daarvan ondergaan althans op basis van herkenning dan zal men zich moeten inleven in het klimaat waar binnen die teksten werkzaam waren voor de lessen historische letter kunde op school betekent dit eerst een uitgebreide klimaatschildering dan pas de tekst de tekst spelen met verwachtingen tot dusver is gesproken over werking bezien vanuit de kant van de le zer hoe ontstaat die werking bezien vanuit de tekst over dit onderdeel geen vraag aan de groep wel een levendig expose van de stroomleider van de vele voorbeelden waarmee hij zijn opvattingen illustreert zal ik er helaas maar een enkele kunnen geven de werking van een tekst bestaat op grond van het oproepen van span ningen bij de lezer en wel op twee manieren door in te spelen op ver wachtingen die de lezer meeneemt zogenaamde verwachtingen in ab sentia en door in te spelen op verwachtingen gewekt door de tekst zo genaamde verwachtingen in presentia een voorbeeld van dergelijke spanningen door een bepaalde combinatie van gegevens er gebeurt alsmaar niets het boek is bijna uit krijgen in de avonden van van het reve de op zich weinig schokkende woorden ik adem ik besta ik leef een enorme lading nog een voorbeeld als in philip en de anderen van cees nooteboom de hoofdpersoon aan het eind van het verhaal niets voor zijn oom heeft meegebracht nadat hij dat bij de eerste twee bezoeken niet zonder inspanning wel had gedaan heeft dat een bijzondere betekenis op grond van deze door het verhaal gegeven herhaling door bepaalde structuren bijvoorbeeld herhaling ontstaan verwachtingen het al of niet inspelen daarop schept de span ning waaraan wat er staat zijn betekenis ontleent in gedichten heeft het principe van de herhaling bijzondere mogelijkhe den door de aanwezigheid van ritme en of rijm 36 hij houdt van haar zij houdt van hem hij houdt van haar haar zij houdt van hem hem de laatste regel is verrassend want de gewekte verwachting wordt tot in het absurde ingevuld de werking van deze spanningen is het best voelbaar als je als lezer pro beert een tekst als het ware mee te schrijven het ontstaan mee te bele ven als een wereld in wording van regel tot regel in de onderwijssitua tie is dat regel voor regel beleven van een tekst een goed werkend didac tisch principe juist bij poezie wil men de spanning de werking van een gedicht direct voelbaar maken dan moet het zich regel na regel ontrol len beelden kunnen verrassen behalve ordening kan ook het gebruik van beelden spanningen oproe pen beelden kunnen een heel directe werking hebben waarvan men zich niet altijd bewust is volgens jung bestaan er zelfs bepaalde collec tieve beelden in ieder mens de zogenaamde archetypen om de werking van beelden bewuster te doen worden geeft de stroom leider de groep de opdracht een associatieketen te maken naar aanlei ding van een afgesproken startwoord oog zaak is wel de keten niet langs rationele weg te laten ontstaan want hij moet tot verrassende combinaties leiden ketens als oog licht lamp philips zijn wei nig onthullend woorden die dichtbij emoties liggen zijn het meest bruikbaar aan de opeenvolging van de woorden kun je iets ontdekken van het beeld dat ieder woord op dat moment voor je inhoudt er ontstaan indrukwekkende reeksen waarvan ik deze ene als voorbeeld geef oog zonnetje smeltwater amandelbloesem amandeloog droog aan de hand van een aantal indentificatie oefeningen leef je in en schrijf ik ben een rozestruik doe hetzelfde met ik ben een boom stronk ik ben een berghut ik ben een bergstroom en laat ze samen pra ten is de groep nog geruime tijd bezig de werking van beelden bewuster te ondergaan een onthullende bezigheid de keuze van de woorden maakte dat er gevoelens loskwamen en het was boeiend te ervaren hoe deze gevoelens al identificerend weer tot beeld werden het expliciet maken van de leeservaring zowel naar jezelf toe het bewustmaken van je eigen leeservaring als naar buiten toe het communicabel maken ervan hoe doe je dat op schoolse wijze heb ik dit als volgt samengevat 37 1 realiseer je welke voor jou de werkzame momenten in het verhaal zijn waar blijf je haken ben je verbaasd geschokt of blij om wat voor reden dan ook 2 maak een wandeling door de tekst langs deze werkzame momenten zoek hun onderlinge samenhang volg al doende de spanningslijn in de tekst 3 reflecteer op de werkzame momenten en hun samenhang dat wil zeggen ga na waarom je verbaasd geschokt verrast bent 4 concentreer je op het moment supreme in de tekst ga na hoe alles zich hier weerspiegelt en alles betekenis krijgt 5 ga na welke perspectiefwerking dit voor je heeft waar gaat het in dit verhaal om voor jou niet waar gaat het over opmerking hierbij de ene leeservaring sluit de andere niet uit eerder is er sprake van een naast elkaar voorkomen van meer en minder omvat tende interpretaties die in elkaar kunnen schuiven die elkaar aan kun nen vullen de praktij k op de conferentie als je een recensie schrijft doe je in feite niets anders dan je eigen leeser varing communicabel maken nadat je die uiteraard eerst bij jezelf be wust gemaakt hebt met het schrijven van recensies bij teksten gaan de conferentiegangers zich bovenstaande theorie in de praktijk trachten eigen te maken er is een historische tekst het sonnet beswinde grijsart van hooft er zijn twee moderne teksten vervolgens een paar fragmen ten uit stripboeken en tenslotte een cabaretliedje ik zal hier de recensie van een van de twee moderne verhalen als voorbeeld geven van wat er in de groep met de teksten is gedaan het verhaal heet de vechthond en is vertaald uit het engels van james curwood het speelt zich af in een ver land in een primitieve sfeer de verteltrant geeft de personen en gebeurtenissen ook iets vers iets afstan delijks werkzaam zijn vooral de momenten die het sadisme van de man die de hond miki tot vechthond africht duidelijk maken verder die momen ten waarop de jonge vrouw haar medelijden met de hond en haar angst voor de man toont als haar medelijden het van haar angst wint en de vrouw in afwezigheid van haar man een relatie met de hond opbouwt ontstaat er een spanningslijn waarlangs ook de overige werkzame mo menten liggen climax in het contact tussen hond en vrouw is het feest maal ter ere van haar verjaardag de hond heeft intussen steeds duidelij ker menselijke trekken gekregen hij schaamt zich luistert naar haar ge bed laat zich smeken de vrouw krijgt steeds meer durf komt dichte r 38 bij de hond verder van de man te staan climax in de spanningslijn naar de man toe is het moment van zijn thuiskomst aan het eind van de dag waarop de vrouw verjaart de klap van zijn komst direct na dat feest wordt nog versterkt door de aanwezigheid van een nog brutere col lega aan wie hij de duivelse kracht van miki zal demonstreren het volgende gebeurt als de man de hond woest uitdaagt springt zijn vrouw naar voren om hem tegen te houden zij ziet er in haar boosheid mooier uit dan hij haar ooit heeft gezien uit jaloezie wil hij de hond vermoorden de vrouw probeert dit te beletten en valt de man grijpt zijn vrouw in woede vast op dat moment vliegt de hond de kooi uit en bijt de man de strot af de vrouw schrikt en wankelt de hut binnen het verhaal eindigt met het beeld van de hond in de kooi die zich jankend afvraagt waarom de vrouw hem nu in de steek laat het was toch een kwestie van gerechtigheid geweest waarom schokt dit eind zo en wat betekent het wegblijven van de vrouw wat doe je met het sadisme van de man de menselijke trekken van de hond de ontwikkeling die de vrouw doormaakt wat doe je met de religieuze symbolen die veelvuldig voorkomen zowel in verband met de man hij vloekt bij christus noemt de hond een duivel als met de vrouw zij heeft een kruisbeeld ze bidt ze heeft een kind in een krib be wat betekent die afstandelijke manier van vertellen waardoor het geheel iets tijdloos krijgt waar gaat het in dit verhaal om en waar gaat het voor mij precies om voor de groep was afgezien van enkele persoonlijke nuances de volgen de interpretatie algemeen geldend de man werkt in dit verhaal als sym bool van de beschaving voor sommigen nauwer omschreven als chris tendom de hond vertegenwoordigt de pure onbedorven maar ook woeste oerkracht de vrouw indiaanse van afkomst zit gevangen in het spanningsveld tussen deze twee polen ondergaat van beiden de aantrek kingskracht is gebonden aan beiden en kan geen van beiden missen om de tragiek van haar positie gaat het in dit verhaal in deze interpretatie is dit einde begrijpelijk en krijgen terugkijkend in het verhaal alle werkzame momenten samenhang en betekenis op school kun je met leerlingen op deze manier aan het verhalen bespreken gaan zonder een zwaarwichtige inleiding vooraf over hoe een mens zich erva renderwijs ontplooit en wat je precies beleeft als een verhaal je raakt we zijn hier niet uitgekomen maar na het werken in subgroepen bleek uit de resultaten wel liever zo weinig mogelijk theorie dit werken in subgroepen overigens beoogde het opstellen van een les sencyclus verhalen gedichten bespreken vanuit de hiervoor besproken opvattingen deze essencycli zijn op dit moment het voornaamste tast 39 bare resultaat dat deze stroom voor het onderwijs heeft opgeleverd groep 1 kwam met een onvoltooide lessenreeks voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs les 1 klassikale wandeling door een tekst de docent helpt de leer ling de werking bewust te ondergaan en onder woorden te brengen naar aanleiding hiervan vertelt hij iets over het ont staan van spanning de werking van beelden enzovoort les 2 in zelf meegebrachte boeken gelezen inventariseren de leer lingen de voor hen werkzame momenten en proberen daar be tekenis aan te geven les 3 in groepjes bespreken de leerlingen hun leeservaringen van el ke groep komt een vertegenwoordiger verslag uitbrengen voor de klas les 4 de leerlingen krijgen de opdracht een verhaal waaraan het slot ontbreekt zelf af te maken het moet een verhaal zijn waarvan het slot sterk betekenisgevend is voor het hele verhaal bij voorbeeld het verhaal de vechthond de zelfverzonnen ver haaleindes worden uitgewisseld waarna het echte slot wordt voorgelezen hieruit zal waarschijnlijk pas blijken wat het ware effect kan zijn groep 2 maakte een lessenreeks voor 4 havo les 1 gedichtje bespreken dat zich regel voor regel ontrolt laten zien welke verrassingselementen er zijn welke verwachtingen er gewekt worden les 2 associatie oefening uitgaande van een gemeenschappelijk start woord zoals hiervoor is beschreven uit de reeksen de mooi ste gedeeltes kiezen en daaromheen gedichtjes laten schrijven deze op stencil zetten les 3 verhaal van carmiggelt de ballon om duidelijk te maken hoe met beelden kan worden gewerkt voorts uitgangssituatie scheppen om de leerlingen zelf een verhaal te laten schrijven bijvoorbeeld door het samen opzetten van een spanningver wekkende situatie deze verhalen thuis laten schrijven les 4 het stencil met de zelfgemaakte gedichten bespreken dan derde tekst wat moeilijker gedicht om de werking van beel den te laten zien thuis laten voorbereiden les 5 bespreking van dit gedicht les 6 de in les 3 begonnen verhalen laten voorlezen in groepjes de beste laten kiezen en klassikaal laten lezen en bespreken les 7 de binocle van couperus lezen laten zien hoe de uiterlijke en innerlijke spanningen van de hoofdpersoon een eenheid vor men doordat hij de mensen en gebeurtenissen om zich heen naar zich toe haalt 40 les 8 identificatie oefening om de leerlingen de werking van beel den bewuster te laten ondergaan les 9 verhaal een reisje naar zwolle van r campert uit de jongen met het mes laten zien hoe hier puur innerlijke spanningen aan de orde zijn zichtbaar gemaakt door de ordening en het gebruik van beelden les 10 discussie over de betekenis van lezen het kan meer zijn dan rennen door een verhaal om de afloop te weten groep 3 de bijdrage van de derde groep bestond u i t de weergave van het gesprek dat gevoerd was principiele met name havo onderwijs problemen had den de deelneme r s n i et losgelaten en het ontstaan van een lessenreeks tegengehouden de evaluatie ieder groepslid had redenen om tevreden te zijn om de verheldering omdat impliciete noties expliciet waren geworden omdat je kunt uit gaan van je eigen leeservaring om het ontdekken van de spanningslijn om de mogelijkheid tot verdere reflectie op het gebodene of gewoon omdat de hele benadering erg aansprak een enkeling had daarnaast een maar pas op voor al te technisch bezig zijn het moet geen methode worden als ik als verslaggeefster en lid van de groep van de gelegenheid gebruik mag maken mijn eigen mening hier wat uitgebreider aan toe te voegen dan ziet deze er als volgt uit de confrontatie met deze literatuurbe schouwing vond ik erg inspirerend het is me weer eens gebleken regel matige meditatie bijvoorbeeld in de vorm van conferenties is in die mallemolen die onderwijs heet bepaald van levensbelang dat duizend voudige beroep dat een school op je doet maakt je anders voor je het weet tot een min of meer geolied lopende machine literatuuronderwijs vanuit de eigen leeservaring en die van de leerlin gen het klinkt bevrijdend en ontspannend alles schuift in elkaar krijgt met elkaar te maken en zo hebben we het op de conferentie ook wel ervaren maar voor de meeste groepsleden was het expliciet maken van de eigen leeservaring in zijn samenhang met de tekst geen sinecure niet iedereen is gewend misschien zelfs bereid de gevoelens die een boek oproept zo intens te beleven zo nauwgezet te analyseren en met de tekst in verband te brengen als nodig is om met deze literatuurbe nadering te kunnen werken wat op de conferentie gebeurde dreef dan ook in grote mate op de inbreng van de stroomleiders willen de deelne mers eenzelfde proces op school op gang brengen dan zal er bij de meesten nog wel het een en ander moeten gebeuren nog veel zal eigen 41 moeten worden gemaakt en dat kost tijd samenvattend het rendement van stroom 4 ligt mijns inziens op de eer ste plaats bij de deelnemers zelf die geinspireerd naar huis zijn gegaan pas later na doorwerking van wat op de conferentie ervaren werd zal dit rendement in de vorm van concrete lessituaties op school waar schijnlijk duidelijk kunnen worden 42