Lezen en leren lezen in een tweede taal

lezen en ieren lezen in een tweede taal piet van avermaet en eliane peytier leren lezen in een tweede taal is dat dan zo moeilijk voor kinderen en volwassenen het is niet onze bedoeling dit onderwerp uitgebreid te behandelen in dit korte verhaal moeten we ons noodgedwongen beper ken tot een paar initiele aspecten van lezen en alfabetisering we wijzen vooral op een aantal mogelijke hinderpalen waarmee anderstaligen geconfronteerd worden wanneer ze leren lezen in een tweede taal m in een taal te ieren lezen is mondelinge beheersing het belangrijk dat men mon van t2 deling voldoende taalvaardig is in die taal de mondelinge taalvaardigheid van andersta iemand technisch leren lezen in een ligen zowel volwassenen als tweede taal is over het algemeen geen kinderen is in principe veel groter in hun moedertaal f1 dan in het nederlands onoverkomelijke zaak het gaat er om f2 het is dus veel beter eerst te leren kinderen via een bepaalde strategie een lezen in de t1 dit is echter niet voor alle reeks van grafemen te leren decoderen anderstaligen zo marokkaanse kinderen zodanig dat de betekenis van een woord die het berbers spreken kunnen niet leren of zin duidelijk wordt caesar 1980 geeft lezen in hun eerste taal omdat het berbers een mooi stroomdiagram van dit een niet geschreven taal is leerproces figuur 1 het leren lezen en schrijven van etnische een woord of een zin wordt waarge minderheidsgroepen in hun t1 is in vlaan nomen een geoefend lezer zal dit woord deren echter niet zo vanzelfsprekend of een deel van deze zin meestal in een vanuit politiek oogpunt ligt dit zeer gevoelig de afwezigheid van een dege oogopslag herkennen carroll 1986 han lijke omkadering leermiddelen enz heeft teert in dit verband het begrip word bovendien tot gevolg dat alfabetisering superiority effect dat suggereert that van anderstalige volwassenen in de t1 of we process letters more efficiently within aanvankelijk leesonderwijs aan andersta words implying that word processing aids lige kinderen in de t1 ons voor grote pro letter identification rather than the other blemen stelt dit neemt echter niet weg way around carroll 1986 p 139 het is dat er niet naar volwaardig tweetalig lees dan ook belangrijk hiermee rekening te onderwijs moet worden gestreefd zie houden wanneer we met kinderen of verhoeven 1986 en teunissen 1990 volwassenen aan leesvaardigheid werken mt 20 e jaargang nummer 1 2 sep okt 1990 oecooene r00n1tikotn tm oorom op 0ron0 n 0r414lc0m imtm m 10400044ntom1 01 gr11acm cooi moo g aoulln gimmnuc n inrnwrr 00rom1 1 01 m onmoimi 14 01d s1t w1te comm ytmfiormm n hrowoal lol 00rel wen grn tn ic a ionmwv tto tlwrgparan n 441 rqr o0n q t rvq oppwnq i oo ul diagram 9 van het leesproces p dit diagram 9 werd9 geinspireerd a door depy s cholin 9 vistische theorie van k goodman zoals die door s whitneyy pflaum um werd toee 9 p ast opp het aanvankelijk 1 lezen figuur 1 een stroomdiagram van het leesproces uit caesar 1980 deze woordherkenningsstrategie wordt in doen dit zeer regelmatig en bij geoefende het diagram van caesar aangegeven door lezers zien we dit wanneer de tekst moei pijl 1 wanneer het dezelfde lezer zo niet lijker wordt deze ondersteuning van de lukt kan hij overstappen pijl 5 naar een gesproken taal is aangeduid met de pijlen andere strategie deze strategie aange 7 en 8 pijl 9 tot slot wijst erop dat er een duid met pijl 2 wordt meestal gehanteerd terugkoppeling is van de betekenis van door beginnende lezers men decodeert het woord naar het decoderen als de letter per letter of lettergreep per letter betekenis van het gedecodeerde woord greep en verbindt deze dan tot woorden overeenkomt met de vooropgestelde ver pijl 3 wijst op het feit dat door de gra wachting gaan we door met ons proces fische code zin woord tot op zekere anders moet er hier en daar wat bijgesteld hoogte een grammaticale structuur wordt worden aangegeven staat iets in het meervoud of het enkelvoud krijgt het een suffix zodat overigens blijken de meeste anderstalige een woord in de vergrotende trap staat kinderen vrij goed technisch te kunnen zowel in de eerste als in de tweede stra lezen in tegenstelling echter tot autoch tegie maken we tijdens het decoderings tone leeftijdsgenoten komt het vaak voor proces geregeld maar vaak onbewust dat ze het gelezene niet of althans veel gebruik van deze grammaticale structuren minder goed begrijpen ditzelfde geldt en betekenis in de context pijl 4 vanuit waarschijnlijk ook voor volwassenen het strategie 1 of 2 komen we dan bij het her ontbreken van deze kennis heeft op ter kende woord pijl 6 om de betekenis van mijn invloed op de leesprestaties een woord beter te begrijpen gebeurt het kinderen die van huis uit nederlandstalig vaak dat we de woorden luidop of zacht zijn leren in het eerste jaar van de lagere jes zullen uitspreken beginnende lezers school aanvankelijk lezen zeker in het sep iokt 1990 nummer 1 2 20 e jaargang i begin gaat het echter vooral om het lezer over deze kennis van de taal en van technische aspect van het lezen letterte de wereld beschikt westhoff 1981 kens ieren onderscheiden de analyse van onderscheidt in dit verband 5 kennis woorden het syn th etiseren van letters velden hij noemt het redundantievelden dat is ook logisch want als lesgever omdat de kennis uit deze velden bepaalde bouw je verder op wat men mondeling informatie die in de tekst staat redundant hee ft verworven in de periode die daaraan maakt vooraf is gegaan een heel groot deel van 1 kennis over de waarschijnlijkheid van de te lezen woorden zinnen of teksten lettercombinaties worden dan ook door de beginnende een aaneenrijging van letters die tot lezers begrepen nonsenswoorden leiden is makkelijker te bij anderstaligen zijn we geneigd een zelf lezen wanneer er rekening is gehouden de strategie te hanteren eerst technisch met de waarschijnlijkheid van letter ieren lezen het begrijpen komt dan later combinaties het woordje gerdokkel wel de pijnlijke realiteit is echter dat dit leest vlo tter dan zpx ryazv begrijpen helemaal niet later komt over 2 kennis over hoe zinnen plegen te het algemeen ontbreekt de context om de verlopen betekenis van de woorden te begrijpen aan de hand van deze kennis weet de zo zien leerkrachten dat anderstalige kin lezer meestal naar welke soo rt en woorden deren in eerste instantie in het leesproces hij moet uitkijken bovendien speelt ook vrij goed mee kunnen maar naarmate hier de kennis over de waarschijnlijkheid men verder gaat groe it de kloof tussen allochtone en autochtone kinderen van woordcombinaties mee nonsens lezen is meer dan technisch lezen alleen zinnen die met deze waarschijnlijkheid rekening houden zijn ook makkelijker te bij het lezen is het de bedoeling om na te lezen gaan of beter gezegd te ontcijferen wat er geschreven staat je kan dat inderdaad a kennis over de waarschijnlijkheid van op een puur technische manier doen en betekeniscombinaties voor nederlandstaligen zal dit in het begin op basis van deze kennis kan je met een een e fficiente manier zijn omdat ze voor minimum aan informatie het einde van de meeste woorden die ze ontcijferen een zin zoals deze voorspellen een begrip hebben er zijn echter nog an op dat moment was nasreddin hodja dere manieren om het gelezene te ont genoodzaakt te zwijgen omdat zijn ezel cijferen van de guchte vermeer 1990 begon stellen dat een lezer gebruik kan maken 4 kennis van logische structuren van gegevens uit de context waarin dat deze kennis maakt het voorspellen van woord staat om tot ontcijfering te komen het verdere verloop van een zin makke ze raden dan het goede woord zonder lijker westhoff 1981 wijst erop dat zulke dat het letter per letter gespeld wordt de vo or spellingen vaak gedaan worden op ze contextuele kennis kan van talige aard grond van structuurmarkerende woorden zijn semantische en grammaticale gege zoals terwijl omdat hoewel mits vens het kan ook om kennis van de teneinde in een zin als aangezien wereld gaan de situatie waarin het ver brecht zich in de eerste hel ft gekwetst haal speelt kennen het onderwerp ken had moest luc is het vervolg nen voorwaarde is dan wel dat je als makkelijk te voorspellen mc 20 ejmrgang nummer 1 2 sep okt 1990 5 kennis van de wereld lerlei geografische historische informa het gaat hier om het kennen van de tie gegeven we gaan ervan uit dat er bij situatie waarin het verhaal speelt of het jullie kennis van de wereld van toeristische kennen van het onderwerp zo m oe t je folders aanwezig is weten dat in een toeristische folder geo je weet dus wat voor informatie in zo n grafische en historische informatie kan folder kan staan deze is in principe niet staan maar dat je daarin in principe geen dezelfde als de informatie die bijvoorbeeld wiskundige informatie zult vinden n de re cente huur koop voorlichtings folder van de rtt staat laten we de volgende zweedse tekst met bijbehorende opdrachten als voorbeeld ne opdracht 3 men de oefening is van meijers keitr in kolom 3 is het de bed oe ling dat je de 1983 woorden verder probeert te vertalen je we gaan ervan uit dat je geen zweeds kent kan nu gebruik maken van de tekst je krijgt om te beginnen een lijst van 15 figuur 3 waaruit de woorden gehaald zweedse woorden aangeboden figuur 2 zijn met de kennis uit de vorige opdracht en met deze nieuwe informatie kan je opdracht 1 verder proberen te vertalen probeer in kolom 1 deze woorden na ar het nederlands te vertalen ga tijdens je we hebben deze opdrachtenreeks al vertaalwerk even na waar je gebruik van meerdere malen laten uitvoeren tijdens maakt om een woord een nederlands bijscholings of navormingsmomenten equivalent te geven door leerkrachten en studenten van i 2 3 opdracht 2 1 omradet tracht ki kolom 2 i och dezelfde 15 woor den te vertalen 3 sevardheter deze keer geven 4 slotte we wel wat infor 5 statyn matie we vertel 6 rester len je iets over de 7 med wereld waa rin de 8 byggnader woorden voorko 9 stugby men deze con so kind textuele kennis ii badort kan een hulp zijn 12 klippor bij het vertalen de woorden komen 13 simbassing 1 uit een zweedse 1 4 17oo cals to eristische folder 1 5 gravh8g er wordt dus al figuur 2 15 zweedse woorden uit levende talen mei 1983 sep okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargangvic figuur zweedse tekst uit levende k halmstadsomr3det halmstad residensstad handels och turistcentrum 5evardheter st4ra talen tor6 med milles europa p ochtjuren turen nicolaikyrkan y tioo ta t s ut icc 1 tct mei 1983 t600 talet picassostaty n skolskeppet ppe najaden 1 rester av stadsmuren st dsmuren och norre porti600 talet hallands museum gal8 ber et me d frt uftsm u seum och utsikter miniland svenska byggnader y88n t miniatyr y t 2 s travbana shopping simstadion med temp p havsvatten ba rnvinit a sandstrander stug 6 by och camping p 6 vid ostra stranden havsfisketurer tylosand internationellt kind badortkm 9 v fla imstad med n la8and s strand och klippor ppo 8 olfbanor 18 99hal tennis minigolf ionscentra mot med simbassin8 restauranger 6 hotell och diskotek s t olofsskapell pe p i teru p b y68 d 7 oo tals k yrka natursky ddsomr3de med vackra havsutsikter och godaa bad vid haverdal skandinaviens storsta sanddyn y j jo m hh 8 och s tenin b e sim langsdalen underbart skogs 8 och s oomrade f rister halmstad ut siktsp unkter frilufts rd b strovomr3den och vackra btiva 8ar nissastigen naturskont omrade tangs 6 nissan med bra btiv 8 eldsbergaasenmedmakti8b aroch 6 ristensk yrka iroo tal a ravh o8 osterbro 3 3 01 02 halmstad turistbyran tel 3s o 11 15 s 8i badkontor ostra stranden1 6 3 1 8 tel 0 5 11 35 s t normaalscholen steeds weer blijkt dat een poging te wagen dan groeit bij het vertalen van de woorden in kolom 1 sommigen de zekerheid over de vertaling heel wat problemen oplevert hooguit een van een woord op enkele uitzonderingen paar woorden kunnen dan vertaald wor na lukken de meesten er in om met den bovendien is er meestal een groot behulp van de tekst waaruit de woorden verschil in vertalingen voor 2 och geven gehaald zijn alles in kolom 3 te ve rtalen sommigen de uitroep och aan anderen stellen dan weer dat het om het woordje en zou gaan het woord 10 kind wordt geregeld vertaald door kind in dit geval culturele onbekendheid maakt men gebruik van talige kennis en verwantschap woord 6 rester krijgt als vertaling meestal blijven mee men legt de voorbeeldtekst is uiteraard niet hele hier de link met het frans maal bruikbaar en correct enkel wie ver als men wat meer informatie heeft gaat trouwd is met reisfolders en met de meer het vertaalwerk in kolom 2 heel wat westerse manier van reizen zal met de vlotter de vertaling van woord 6 rester gegeven contextuele kennis iets zijn cul verschuift bij velen naar restanten of turele onbekendheid met het onderwerp overblijfselen of woord 5 statyn wordt of beschikken over een andere culturele vertaald als standbeeld ook woorden achtergrond hieromtrent kan voor migran als 13 simbassang worden duidelijk door ten problemen opleveren zo sluiten het samengaan van de talige en de meerdere teksten die gebruikt worden bij contextuele kennis wanneer je vraagt om taalonderwijs aan volwassenen of lees de woorden luidop te lezen of althans teksten die in het regulier onderwijs cir mgt 20 e jaargang nummer 1 2 sep okt 1990 culeren niet of onvoldoende aan bij de leefwereld van migranten de meeste tek 6000 sten in het lager en het secundair onder wijs zijn immers afgestemd op onze wes 5000 terse samenleving en het is juist wanneer dutch dit niet het geval is en er onvoldoende wordt stilgestaan bij een tekst of wanneer r surinam een tekst onvoldoende via een gesprek 3000 wordt voorbereid of met prenten wordt ondersteund dat anderstaligen zeker op 2000 i i r turkish het niveau van begrijpend lezen moeten afhaken 1000 4 6 8 age in years figuur 4 produktieve woordenschat aantal gekende woordenschat woorden tjit vethoeven vermeer 1985 laten we van een paar cijfermatige gege begint het kleuteronderwijs op 4 jarige vens vertrekken de cijfers in figuur 4 leeftijd gebruiken turkse kinderen amper verhoeven vermeer 1985 geven een de helft van de woorden 1050 die hun beeld van de produktieve woordenschat nederlandstalige leeftijdsgenoten gebrui dit is het aantal woorden dat kinderen ken 2150 kunnen gebruiken van kinderen tussen 4 2 velen veronderstellen of hopen dat in en 8 jaar op 4 jarige leeftijd beheersen de periode van de kleuter en lagere nederlandstalige kinderen iets meer dan school de anderstalige leerlingen bij regel 2000 2150 woorden dit groeit naar matig schoolbezoek wat van hun achter ongeveer 4000 woorden die autochtone stand in woordenschat inhalen uit dit kinderen kunnen gebruiken op 8 jarige onderzoek blijkt dat alvast niet op 8 leeftijd de ononderbroken lijn de mid jarige leeftijd kunnen turkse kinderen nog delste lijn bespreken we niet omdat er in steeds niet meer dan de helft van de vlaanderen weinig of geen surinamers woorden gebruiken die nederlandstalige wonen de onderste stippellijn is van gro kinderen van die leeftijd actief gebruiken ter belang voor ons op de leeftijd van 3 op 8 jarige leeftijd beschikken turkse 4 jaar kunnen turkse kinderen ongeveer kinderen maar over een even uitgebreid 1000 1050 woorden gebruiken ook hier woordenschatarsenaal 2300 woorden als krijg je op een periode van 4 jaar een nederlandstalige kinderen van 4 jaar groei zodat ze op 8 jarige leeftijd over 2150 woorden iets meer dan 2000 2300 woorden be coenen vermeer 1988 verwijzen naar schikken die ze produktief beheersen verder onderzoek op dit terrein verhoeven vermeer 1985 geven voor bij het bekijken van de cijfers springen marokkaanse kinderen een quasi even direct een drietal zaken in het oog dramatisch beeld inzake achterstand van 1 al van bij de aanvangfase het onder woordenschat zie ook coenen vermeer zoek is in nederland uitgevoerd en daar 1988 p 21 ser okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargang wv het aanvankelijk en voortgezet leesonder sten nog abstracter vooral in vakken als wijs in de lagere school blijkt voor anders aardrijkskunde en geschiedenis en kun talige kinderen rampzalig te zijn in het nen heel wat anderstalige leerlingen eerste leerjaar van de lagere school wan inhoudelijk niet volgen neer er met aanvankelijk lezen begonnen wordt beheersen 6 a 7 jarige autochtone net als kinderen kunnen ook volwassenen kinderen ongeveer 3500 woorden zie via lezen hun woordenschatarsenaal uit coenen vermeer 1988 voor marok breiden en hun kennis vergroten wanneer kaanse en turkse kinderen is dit amper de we echter een tekst zouden lezen waar helft in het begin vormt dat nog geen van we een groot deel van de woorden echt probleem de zinnetjes en tekstjes niet kennen zodat we van de tekst inhou die de kinderen aangeboden krijgen zijn delijk niet veel zouden begrijpen dan kan inhoudelijk vrij eenvoudig de klemtoon er van kennis en woordenschatuitbrei ligt dan voornamelijk op het technische ding geen sprake zijn wanneer we in een aspect van het lezen en niet op de in tekst een woord tegenkomen dat we niet houd turkse en marokkaanse kinderen kennen kunnen we gewoonlijk aan de beschikken in die beginfase nog over vol hand van talige en contextuele gegevens doende woordenschat om te begrijpen raden wat de betekenis van het niet wat ze lezen bovendien is er voldoende gekende woord is deze strategie werkt visuele ondersteuning bij de verhaaltjes echter niet meer wanneer een te groot nederlandstalige en anderstalige kinderen percentage van de woorden in een tekst vorderen min of meer gelijkmatig of de niet gekend is verschillen zijn in ieder geval nog niet neem het volgende voorbeeld uit markant sciarone 1979 in de eerste tekst is er geleidelijk aan echter ontgroeien kinderen sprake van een dekkingspercentage van dat niveau van technisch lezen ze gaan 60 d w z 40 van de woorden is niet dan ook steeds vlotter lezen en het is gekend in zo n geval weten we dus niet vanaf dit moment dat de gevolgen van waarover de tekst gaat en kunnen we een geringere woordenschat bij anders geen woorden bijleren zelfs in de tweede talige kinderen merkbaar worden de versie van de tekst met een dekkings leeslessen worden inhoudelijk moeilijker percentage van 70 is het nog niet het leestempo neemt toe het gebruikte mogelijk om te weten waarover de tekst woordenschatpakket vergroot en gelei gaat bij versie drie is er sprake van een delijk aan verdwijnt de visuele onder dekkingspercentage van 80 hier kan je steuning tegelijkertijd gaan vele leer stellen dat er een begin van begrijpen is krachten er van uit dat heel wat woorden het is echter slechts bij een dekkingsper die in de lesjes voorkomen mondeling centage van 85 a 90 dat we van een gekend zijn deze woorden worden inhou redelijk goed begrip van de tekst kunnen delijk dan ook niet of nauwelijks behan spreken dit is het geval in versie vier van deld turkse en marokkaanse kinderen onze tekst vanaf nu is het mogelijk om te hebben het van dat ogenblik af moeilijk raden naar de betekenis van niet gekende om de teksten te begrijpen en van een woorden in de tekst we weten nu waar uitbreiding van het woordenschatarsenaal over de tekst gaat veel turkse en marok is dan ook nog nauwelijks sprake in de kaanse kinderen en volwassenen begrij loop van de derde graad worden de tek pen echter bij het lezen van een verhaal 20 e jaargang nummer 1 2 sep oki 1990 eerste ersie t dekkingspercentage b0w we moeten tcgc zei uit c n hebben s cen uitsingapore tc cn iwe sismaar rem mct een e rn n kunnen ik een met ten aan het cr dat we iet voor de il t eist is n dit nog g de van maar dat is ecn niet ulcer te geworden tweede versie dekkingspercentage 70 we moeten zei een uit singaporeg tegen hebben geen we heb ricer singapore is maar een klein met een sterk we met r dat we o zo niet anders kunnen ik ecn huis met cen aanb a beide het cr voor de mens en is dit nog6 steeds cc de vain maar dat is niet nicer te 6geworden derde versie dekkingspercentage 80 tve moeten zei ecn uit sin8p aore tegens me we hebben geen g meer singapore is maar een klein met een sterkgroeiende s bevolking we met zo n dat we niet anders kunnen ik iedereen cen huis met ecn aan beide het liefst er voor de i ae van wonen maar dat is uniz meeste mcnscn is dit nog8 steeds de w niet meer te geworden t ie rde uersie dekkingspercentage 9u we moctcn onthoo aai cen uit singapore tr errs me we hcbben c ben geen meet singapore is maar een klein eiland met een sterkgroei ende bevolking g we m et zo n ruimte gebrek c dat we nict anders kunnen ik iedereen een huis met ecn turn aa n beide aide zr1 den het liefst cr voor de meeste mensen is ddit o steeds i t nog de rdc ideale alti wr wijze j van wonen maar dat is cen nict meer te eworden s de nog ontbrekende woorden zijn architect keuze kampen v urzclfsp rckct u l gun g un oitrlreen venvezenli kctr 1 toont sep okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargang noc niet de vereiste 85 a 90 van de woor leesvaardig den van kennisuitbreiding kan er zowel wanneer ben je dit bij kinderen als bij volwassenen geen sprake zijn het voorstel of de gedachte mochten migranten meer lezen ze zou tot slot willen we toch nog het volgende den meer woorden leren is zonder summier aangeven hartveldt 1990 p begeleide voorbereiding en intensieve 144 145 geeft een zevental punten aan woordenschatuitbreiding een druppel op die je moet kunnen om leesvaardig te zijn een hete plaat en ten zeerste ontmoedi gend voor de lezers in kwestie 1 technisch gesproken kunnen lezen dit betekent letterkennis en globale woord kennis inzicht in de woordstructuur woorden kunnen ontleden in klanken voorbereidende analyse en klanken kunnen leesbegrippen samenvoegen tot woorden synthese inzicht hebben in zinsstructuur 2 de woorden kennen zoals we boven al om te kunnen lezen moet je bepaalde stelden is een uitgebreide woordenschat begrippen op voorhand kennen wanneer kennis onontbeerlijk om goed te kunnen je het woord bovenste niet begrijpt dan lezen kan je ook onmogelijk de instructie lees 3 de grammaticale constructies in hun de bovenste zin uitvoeren om de op waarde zien zodanig dat de woorden het dracht zoek in het rijtje de woorden met verband krijgen dat bedoeld was dit dezelfde letter in het midden van het houdt in dat je bijvoorbeeld moet weten woord te kunnen uitvoeren moet de bete dat het woordje op in de zin ik zit op kenis van de woorden rijtje woord en een stoel een andere waarde krijgt dan in dezelfde letter in het midden gekend de zin ik sta op de tram te wachten zijn aan deze voorbereidende leesbegrip 4 de samenhang tussen de zinnen zien pen moet eerst worden gewerkt en ze 5 de tekststructuur zien de opbouw in moeten blijvende aandacht krijgen in de een tekst zien en de samenhang in de methode voor kinderen van horen en zeg onderwerpen gen werkgroep nederlands voor anders 6 het tekstgenre herkennen en de be taligen 1984 p 11 13 krijg je een mooi doeling van de tekst door zien overzicht van leesbegrippen waaraan ge 7 het onderwerp kunnen plaatsen werkt moet worden voor er met technisch lezen gestart kan worden ook de nieuwe methode voor volwassen analfabeten 7 43 tholen 1990 besteedt in het pakket een zekere woordenschat kreulen tholes 1990 eerst veel aandacht aan deze voorbereidende leesbegrippen piet van avermaet eliane peytier cbw van daalstraat 35 2140 borgerhout vn 20 e jaargang nummer 12 sep okt 1990 bibliografie tusse oor caesar f b hand aiding bij veit teren lazen tilburg zwijsen 1980 carron d w psycholq9y of language pacific grove california brooks cole code x publishing company 1986 coenen m a vermeer nederlandse woordenschat allochtone kinderen tilburg infodok en informatief spelmateriaal zwijsen 1988 maakten samen een spel over bes en gucnte c pan de a a vermeer leren lezen schrijfproblemen code x via dit spel kt nederland de struikelblokken voor allochtone kinderen in leesgoed 1990 krijg je informatie over analfabetisme in hartveldt d kleine didaktiek voor het belgie en nederland en in de hele nederlands als tweede tam muiderberg wereld je ervaart zelf met welke coutinho 1990 moeilijkheden analfabeten elke dag kelen j b tholes een zekere opnieuw te kampen hebben en welke woedesachet utrecht nederlands centrum buitenlanders 1990 oplossingen mogelijk en haalbaar zijn kurvers j k van der zouw affabetisering prijs 499 fr ai een tweeds taal een onderzoek onder niet intensieve alfabeti sering in het neder lands als tweede taal voor buitenlandse besteladres lnfodoly vrouwen tilburg kub 1987 meijers g m keitz m beelden en brabangonnestraat 95a 3000 leuven tekstbeg ri p in levende talen 1983 382 tel 016 22 87 44 mei p 258 260 sclerose a g woordjes leren in het vreemdetalenonderwijs muiderberg cou tinho 1979 tennissen f tweetalige gele tterdheid in tussen door verhoeven l red etnische minderheden en geletterdheid amsterdam lisse swats zeitlinger bm 1990 tholes b red 7 43 utrecht nederlands centrum buitenlanders 1989 centrum voor andragogiek verhoeven l lees en schrijfonderwijs in de minderheidstaal in handboek intercultureel onderwijs 2605 1 tot 2605 1 i alphen aan het centrum voor andragogiek ufsia den rijn samson 1986 richt o a de volgende curs ussen in verhoeven l a vermeer ethnic group differences in children oral proficiency of snellezen kan je leren spreken in het dutch in extra g t vallen t ethnic openbaar schrijftraining en vlotter minorities and dutch as a second language vergaderen dordrecht foris publications 1985 werkgroep nederlands voor anderstaligen van horen en zeggen groningen wolters noordhoff 1983 uiichtingen westhoff g leesproces en l rotes in centrum voor andragogiek levende talen 1983 382 mei p 260 prinsstraat 8 2000 antwerpen tel 265 03 220 49 92 z sep okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargangvni