Lezen II

fie van dijk tineke kro l leesonderwijs lezen ii alweer in 1975 schreven fie van dijk en tineke krol verbonden aan het instituut voor neerlandistiek van de universiteit van amsterdam lezen p nu dan lezen l l om uw geheugen op te frissen beginnen fie en tineke hun artikel met een korte samenvatting van dat eerste artikel daarna laten ze zien hoe mensen in een concrete situatie achter infor matie kwamen die voor hen van belang is in het tweede deel van het artikel bekijken ze wat de school doet aan dat soort informatieverwer ven en verwerken als een tweede natuur zouden we een serie vragen moeten stellen telkens als we een tekst lezen wat voor vragen dan dat leest u aan het eind van het artikel in ons artikel lezen van informatie verwerken tot informatie verwer pen moer 1975 4 hebben we geconstateerd dat taalboeken het leesproces bepalen vanuit de informatie gever de zender zonder daarbij de informatie lezer de ontvanger te betrekken voor de lezer betekent dit dat hem teksten worden voorgelegd waar hij niet om ge vraagd heeft en waar hij geen behoefte aan heeft ons is tevens gebleken dat de teksten die aan de lezer worden voorge legd een eenzijdige conservatieve statische kijk op de wereld en op de mensen bieden deze visie wordt niet ter discussie gesteld maar als een onomstotelijk vaststaand feit aangeboden of deze wereld wel overeenkomt met die van de lezers leerlingen en of de leerlingen ook zo over de werkelijkheid praten en schrijven daarover wordt met gee n 20 woord gerept de auteurs van de taa boeken rechtvaardigen ook ner gens hun keuze dat vinden ze kennelijk niet nodig want het leesdoel is het leren reproduceren van de gedachten en de bedoelingen van de schrijver zonder die gedachten en bedoelingen aan de werkelijkheid van de lezer te toetsen een kritische houding wordt van de lezer niet gevraagd hij dient de teksten eenvoudigweg te consumeren zoals ze aangeboden worden je leest dan ook geen enkele verantwoording over het hoe en waarom van de taalvaardigheden die aangeleerd moeten worden of over waarom juist deze vragen bij die tekst gesteld worden met andere woorden via welk type vragen komt het beoogde tekstbe grip tot stand de uitkomst van het methodisch leesonderwijs is een herkauwen re produktie van de stand van zaken zoals die geformuleerd is in de tekst de vaardigheden die hiertoe worden aangeleerd worden be schouwd als de enige vaardigheden die bij goed leesonderwijs meetel len en kunnen eventueel los van inhouden worden getraind deze uni forme vaardigheden leiden tot een uniform leesgedrag dat gemakkelijk als correct of niet correct valt te toetsen hiertegenover stellen wij ons onderwijsdoel de leerlingen helpen bij het proces van het kritisch begrijpen van de wereld om hen heen een dialectisch proces dat zien oordelen handelen inhoudt vanuit dat onderwijsdoel definieren wij leesonderwijs als het leren hanteren verwerken van zelfgekozen teksten teneinde een kritisch begrip van de wereld te verkrijgen aan het eind van het artikel hebben wij de vraag opgeworpen hoe mensen in een concrete situatie achter de informatie komen die voor hen van belang is je zal in een confectiefabriek van van puyenbroek werken als arbeider je hebt altijd hard gewerkt en de mensen in ne derland zijn toch niet minder kleren gaan dragen dan vroeger maar het ene bedrijf na het andere wordt gesloten de informatie die je krijgt is dat het slecht gaat met de confectie en dat de fabrieken overgeplaatst worden naar ontwikkelingslanden dat moet je maar aanvaarden in dit artikel beschrijven we eerst zo n concrete situatie en daaruit trekken we consequenties voor het onderwijs hoe het pijpje drop verder vergaat pijpje drop werkt op de textielfabriek van van puyenbroek in goirle thuis lezen ze de telegraaf een artikel over ontwikkelingshulp aan tunesie trekt haar aandacht omdat ze in de kantine heeft horen praten over een vestiging van het bedrijf in tunesie dat gerucht heeft nogal wat onrust gezaaid en de mensen zijn bang voor ontslag haar vraag is dus gaat ons bedrijf naar tunesie ze leest alleen dat een aantal nederlandse textielfabrieken zijn pro 21 duktie al naar tunesie heeft verplaatst bedrijven als macintosh vilen zo en tweka maar op haar eigen vraag krijgt ze geen antwoord de geruchten op de fabriek houden aan in een brief aan het personeel schrijft de directie geheel buiten onze verantwoordelijkheid om zijn er geruchten ontstaan over mogelijke sluiting van delen van ons be drijf wij hebben er behoefte aan u te verzekeren dat alle door ons ge nomen en te nemen maatregelen gericht waren en blijven op het be houd van de werkgelegenheid in onze bedrijven geredeneerd vanuit de huidige economische situatie ligt het dan ook zeker niet in de be doeling om de produktiecapaciteit te tilburg en goirle in te krimpen of te beeindigen ook de beslissing om een confectieproduktie eenheid in tunesie te vestigen dient u in het licht van het bovenstaande te zien maar iedereen weet dat de uitbreidingen van twee tilburgse con fectiebedrijven charma en vilenzo ongeveer 300 arbeidsplaatsen heb ben gekost dus het licht van bovenstaande wekt niet veel vertrou wen pijpje drop begint met haar collega s te praten door te vragen lang zamerhand heeft ze wat bondgenoten verzameld om met elkaar te gaan uitvissen wat er nu werkelijk aan de hand is dat is ontzettend moeilijk omdat de textielindustrie in goirle en omstreken van ouds her een feodale zaak is generaties arbeiders werkten bij dezelfde fa briek woonden in huizen van de fabrikant de fabrikantenfamilies be heersten de gemeentepolitiek en de kerk en eisten van hun arbeiders nederigheid de vakbonden kwamen er pas laat op gang en telden slechts weinig leden van puyenbroek nam tot voor kort geen mensen in dienst die lid waren van een vakbond en toch de puy is zunne goeie mens het ontzag van de werknemers voor de familie van puyenbroek wordt gesteund door de plaatselijke pers en over de rol van van puyenbroek bij het opkopen van bladen die een beetje de linkse kant opgaan zou nog wel eens een boekje open ge daan kunnen worden van het telegraaf concern bezit van puyenbroek een derde van de aandelen en de meerderheid van de prioriteitsaandelen mevrouw truud van puyenbroek vroom die van dreesmann schept verwarring door linkse slogans via de media de wereld in te sturen wij profiteren te veel van de vruchten van deze aarde en maken alles op ten koste van de derde wereld en onze kapita listische samenleving is aan zijn eind gekomen we zullen veel meer samen moeten delen het chinese systeem maar dan natuurlijk in democratische zin uitgewerkt trekt mij aan onde rtussen betaalt het bedrijf sinds juli 1974 het m i nimumloon niet uit en krijgt het personeel dat te lang in de kantine blijft zitten of iets te laat op het werk verschijnt boetes opgelegd f 17 50 voor een paar minuten de con troleerbare bezittingen van de familie landbouwbedrijf exploitatiemaatschappij textielwinkels textiel en confectiebedrijf worden geschat op 145 mi l joen de on dernemingsraad bestaat voornamelijk uit hoger personeel heeft zwijgplicht en me vrouw truud als voorzitter 22 zie maar eens aan informatie te komen in zo n historisch gegroeid pot dicht systeem deskundig versluierd door rookgordijnen van de kant van de directie het informatiegroepje besluit allereerst de eigen ogen en oren goed te gebruiken en aantekeningen te maken over veranderin gen binnen het bedrijf worden er uitzendkrachten aangetrokken worden er machines aangekocht vallen er individuele ontslagen dat zouden allemaal voortekens kunnen zijn van een op handen zijnde overheveling ze stellen vragen op voor de ondernemingsraad ze delen pamfletten uit en proberen een avond voor alle werknemers te organi seren ze zoeken contact met de vakbonden die aanvankelijk erg terughoudend zijn tegenover de initiatieven van de groep via de kamer van koophandel komen ze achter de weinige openbare gegevens namelijk alle bijzonderheden over de maatschappijen met be trekking tot van puyenbroek en de balansen van 1971 1972 en 1973 maar je mag wel een professor zijn als je daar iets van snapt ze zoeken hulp van buitenaf en als je eenmaal op dat idee bent gekomen vind je ook hulp van buitenaf een bedrijfseconoom van de tilburgse hogeschool rekent ze conclusies voor en hun vragen voor de onderne mingsraad worden scherper de directie geeft voor 1974 een verlies op van f 1 800 000 uit de balansen maken we op dat dit alleen een boek houdkundig verlies is gekweekt via manipulaties met huur en verhuur van fabrieksgebouwen de bv textielfabrieken huurt de gebouwen van de exploitatiemaatschappij maar zowel de bv als de exploitatie maatschappij behoort tot het van puyenbroek concern hoe zit dit andere hulp komt van de kwj katholieke werkende jongeren de juridische ehbo en het centrum voor ontwikkelingssamenwerking te tilburg met elkaar plussen ze de produktiestatistieken van het cen traal bureau voor statistiek cbs uit de maand statistieken voor de buitenlandse handel van het cbs de maand statistieken voor industrie van het cbs en het jaarverslag van de nederlandse economische ver eniging van confectiefabrikanten er worden 72 werknemers ontslage n de leden van het informatiegroepje krijgen langzamerhand niet alleen inzicht in het beleid van de familie van puyenbroek maar ook in het functioneren van de ondernemingsraad door zwijgplicht machteloos van de vakbonden zitten ook aan zwijgplicht vast van de politie komt op verzoek van mevrouw truud op een werknemersvergade ring van het gewestelijk arbeidsbureau tilburg verleent ontslagver gunningen zonder dat de noodzaak van ontslag aangetoond is zich weer beroepend op zwijgplicht van de tweede kamer reageert lauw en van de minister van sociale zaken wacht drie maanden met vaag antwoorden doordat ook de buitenlandse arbeiders die op het be drijf werken actief met het groepje mee gaan doen worden ze met 23 hun neus gedrukt op gastarbeid de derde wereld en ontwikkelings hulp en op onderliggende problemen de kwestie van de grondstoffen en van de internationale arbeidsverdeling hun vraag luidt nu niet alleen meer wordt onze fabriek gesloten maar ook hoe kunnen we een eventuele s uiting voorkomen zonder de arbeiders in tunesie de das om te doen de groep voert acties over de ontslagen de minimum lonen de boetes en huurovereenkomsten alleen die over de ontslagen boekten geen succes uit het leven gegrepen welke vaardigheden zijn door pijpje drop en haar makkers benut tij dens dit proces van informatie zoeken en verwerken we zullen ze op een rijtje zetten vrolijk de kans lopend om dingen over te slaan of din gen vaardigheden te noemen die geen vaardigheden mogen heten onze gedachten hierover zijn niet af maar we schrijven er toch over omdat we graag willen dat anderen met ons meedenken allereerst was er die vraag worden we ontslagen of niet zijn de ge ruchten over tunesie waar of niet vanuit die vraag ging pijpje drop het a rt ikel in de telegraaflezen nederlands bedrijfsleven levert de ware ontwikkelingshulp staat er boven het is een inte rv iew met een nederlandse econoom dis ritsce van der meer die in tune sie woont en daar promotor is van nederlandse investeringen hij ve rtelt dat wij tunesie niet kunnen helpen met kapitaal evenmin met onervaren jonge jongens die hier een tijdje ontwikkelingshulpje komen spelen wij moeten hier e rv aren ke rels hebben hetzelfde soo rt pioniers die vroeger ook naar de tropen gingen tussen de 35 en 40 jaar die samen met de tunesiers aan dit land willen bouwen dat be reik je door middelgrote nederlandse bedrijven te vestigen een aantal neder landse textielfabrieken heeft zijn produktie al naar tunesie verplaatst arbeids krachten in nederland peperduur of niet te krijgen zijn in dit land met 5 mil joen inwoners van wie een kwa rt werkloos is ruimschoots te vinden voor ander halve gulden per uur sociale lasten inbegrepen willen tunesische jonge vrouwen graag aan de lopende band werken de voorwaarden waarop de buitenlandse in vesteerders worden binnengehaald zijn bovendien aantrekkelijk alle winst mag vrij worden uitgevoerd de eerste tien jaar wordt geen belasting betaald en de volgende tien jaar slechts 10 procent vennootschapsbelasting geen wonder dus dat neder landse bedrijven die met massafabrikage zitten en in moeilijkheden dreigen te ra ken door loonkosten die de pan uit rijzen en door een onvriendelijk fiscaal kli maat de kant van tunesie opkijken de boersma s de pronks stellen allemaal wel mooie theorieen op in hun bureaus in den haag maar je moet hier op de barricade staan om te weten wat de keiharde praktijk is om dit land te helpen moet je hier flinke kerels hebben maar ze sturen je een stel nozems of mislukte theoretici terwijl aantoonbaar is dat de nederlandse ondernemingen hier een uitstekend sociaal beleid voeren beginnen de nederlandse vakbonden met het nvv voorop nu al achter hun rug om te ageren voor gelijke lonen voor de tune siers en voor de nederlanders dit is levensgevaarlijk 24 het is handig als je zo n artikel al direct doorhebt het tendentieuze woordgebruik ontwikkelingswerkers zijn onervaren jongens een stel nozems en mislukte theoretici terwijl de mensen uit het bedrijfsleven kerels zijn en de tegenstelling tussen dit land helpen en alle winst mag vrij worden uitgevoerd bijvoorbeeld misschien zou je zo n stuk niet uitlezen vanwege die onzin maar in dit geval gaat het alleen hierom pijpje drop leest wel dat er nederlandse fabrieken naar tunesie ver plaatst worden maar van puyenbroek staat er niet bij ze heeft geen antwoord op haar vraag gevonden de volgende vaardigheid is makkers zoeken pijpje drop solliciteert niet naar de hema als de grond wat warm onder de voeten wordt gaat ook niet in d r eentje zitten piekeren maar speu rt mensen op voor wie dezelfde vragen belangrijk zijn de informatiegroep begint met de ogen en oren wijd open te zetten en gebruik te maken van hun eigen ervaring ze zijn ineens niet zo stom als ze zich altijd gevoeld hebben op school ze zijn een soo rt on derzoeker geworden ze vertellen elkaar wat ze zien trekken daar con clusies uit en bedenken dingen om te doen stukjes schrijven voor de ondernemingsraad pamfletten samenstellen met anderen collega s econoom praten wat inhoudt dat ze moeten uitleggen aan mede ar beide rs en aan meneren en discussieren luisteren stellingnemen pra ten ze beleggen een vergadering maken aantekeningen werken op solidariteit overtuigen ze leren wat van het kastje naar de muur stu ren is en met een kluitje in het riet wat slogans vermogen te doen en macht en intimidatie ze worden dapperder en nieuwsgieriger hun vra gen worden scherper je zou dit allemaal bij elkaar een bewustwor dingsproces kunnen noemen van het leven naar de schoo l wat gebeurt er op de scholen aan dit soort informatieverwerken veel scholen doen hier helemaal niets aan en houden zich strikt aan de commerciele methodes hoe slecht dat afloopt hebben we in ons vorige artikel verhaald andere scholen denken dat ze hier mee bezig zijn ze laten de leerlingen immers allerlei nuttige vaardigheden trai nen zoals opbellen discussieren interviewen argumenteren rapporte ren en kranten maken de gedachte hierachter is dat de leerlingen moeten worden toegerust voor het leven van later wij vinden het echter gevaarlijk om leerlingen te leren dat het er niet toe doet waaraan je vaardigheden leert alsof het leven pas na de school begint maar al ben je 5 of 15 je bent toch lid van een gezin vriend bewoner van een huis buurt stad je bent consument en scho lier je hebt je eigen ervaring je eigen kijk op de zaken je eigen vra 25 gen problemen en belangen als de school niet van de eigen maat schappelijke omgeving van de leerlingen uitgaat wordt de training in vaardigheden een geiso erd abstract en formalistisch bedrijf hoe ab surd onderwijs dan kan worden toont de volgende ware geschiedenis een leerling wordt in de klas onder de les door een medeleerling be roofd onder bedreiging van een stiletto de leraar reageert niet be spreekt later de zaak met de directeur en het geval wordt in de doof pot gestopt in diezelfde tijd is de school bezig met het project mis daad binnen dat project is de eigen ervaring kennelijk niet bespreek baar we pleiten dus voor een leesonderwijs dat geintegreerd is in een geheel van communicatie onderwijs in authentieke situaties onderwijs rond een thema dat gebaseerd is op de maatschappelijke werkelijkheid van de leerlingen daarover is gelukkig al heel wat op gang grote inspira toren zijn celestin freinet en paulo freire in zijn boekje methode naturelle de lecture3 noemt freinet tekenen en praten over de gemaakte tekening het begin van je schriftelijk uitdrukken een kind leest zijn eigen tekening en gaat er o p zijn manier in navolging van an deren bij schrijven lezen en schrijven zijn niet onmisbaar voor de normale ont w ikkeling van een kind zoals eten en drinken freinet vindt dat we deze vaardigheden zich op natuurlijke wijze kunnen laten ontwikkelen zoals je leert lopen en p raten zon der theorie of schoolse verplichtingen voorwaarde voor deze natuurlijke ontwik keling is dat de ervaringen van de kinderen over zichzelf en hun relaties tot hun omgeving het uitgangspunt zijn voor het onderwijs belangrijk hierbij is dat de kin deren van jongsafaan leren informatie in eigen handen te hebben de dr u kpers op school en leren elkaar vragen te stellen over de teksten zonder dat van tevoren vaststaat welk antwoord goed of fout is de auteur hoeft dus niet altijd gelijk te hebben zoals we dat met schoolboekjes gewend zijn paulo faire hield zich bezig met alfabetisatie en bewustwording in brazilie chili en peru op het ogenblik werkt hij aan de opbouw van het onderwijs in guinee bissao san tome en de kaapverdische eilanden volgens freire heeft leren lezen en schrijven alleen betekenis als de mens daardoor samen met anderen ontdekt in welke historische en sociale context hij leeft de mens is in staat zelf dingen te ma ken op eigen gezag en samen met anderen te denken en te handelen de basis voor de bevrijdende pedagogie is de dialoog de uitwisseling van ideeen en ervaringen over de situatie waarin je verkeert 4 als je deze uitgangspunten betrekt op het leesproces dan wordt lezen een soort onderzoek op basis van een vraag een probleem lezen wordt scheppen in plaats van consumeren door elke nieuwe tekst te toetsen aan je eigen ervaringen krijg je weer meer inzicht in die ervaringen en zet je een stap in de richting van je bevrijding wie zo in het onderwijs wil werken zit voor de vraag hoe ontwikkelt de leraar voelsprieten om samen met de leerlingen thema s te vinden de anne frank stichting afdeling vormingswerk zegt daar in het al 26 gemeen gedeelte van de verslagen over de periode september 1975 tot juli 19765 duidelijke dingen over ook het raamplan onderbouw lbo nederlandsb gaat op deze problematiek in en geeft een aantal sugges ties in projekt deutschunterricht 2 beschrijft gesa tapkeu uitgebreid hoe zij zelf met een thema begint maar erop mikt de leerlingen steeds meer zelfbeschikking te geven hoewel we het erg nuttig vinden om elkaar te vertellen wat onze ervaringen met dit onderwijs zijn laten we het nu buiten beschouwing en beperken ons tot suggesties voor een fa cet van het thematisch werken het lezen van de tekst bij het lezen van een tekst als een soort tweede natuur zou iedereen bij het lezen van een tekst telkens weer een serie vragen moeten stellen die serie begint met de vraag waarom lees ik het antwoord zou kunnen zijn ik moet iets le ren voor school of om m n rijbewijs te halen of ik wil iets weten ik vind het leuk ik moet een formulier invullen de volgende vraag is wie zegt wat ik lezen moet de leraar ik zelf wij met elkaar waar komt de tekst vandaan ik haal een formulier op het postkantoor ik koop een boekje van de rijschool ik haal een boek uit de bibliotheek ik vind zomaar een stukje in de krant daar wil ik meer van weten hoe dieper je op deze vraag ingaat des te gro ter wordt je inzicht in de waarde van de tekst neem nou het tele graaf artikel over ontwikkelingshulp dat het begin vormde van het in formatie zoeken van pijpje drop als ze later ontdekt hoe groot de be langen van de familie van puyenbroek zijn in de telegraaf business kan ze een kritischer analyse maken van de tekst je hoort vaak van le raren en leerlingen ik kan geen kritische vragen stellen want daar voor moet je veel achtergrondkennis en inzicht hebben dat is waar maar het bemoedigende is dat het inzicht groeit naarmate je op deze manier werkt telkens het gelezene toetst aan je ervaring wat doe ik met de tekst ik lees hem voor mezelf een strip een ver haal een gebruiksaanwijzing ik leer hem voor mezelf voor m n diplo ma voor m n rijbewijs ik zeg laten we hem met elkaar gaan lezen want we moeten het allemaal leren of we moeten er samen over pra ten waarom zouden we met elkaar hetzelfde stukje lezen we willen met elkaar over de tekst praten we willen elkaar helpen als we iets niet snappen twee weten meer dan een we willen er met elkaar wat aan doen alleen begin je niet zoveel maar samen sta je sterk hoe pakken we de tekst aan dat hangt van onze vraag af misschien hebben we geen vraag omdat we de tekst niet zelf hebben gekozen hij komt bijvoorbeeld uit een schoolboek als we wel een vraag hebben 27 bijvoorbeeld worden we ontslagen dan kijken we of het antwoord in de tekst te vinden is hoe krijg ik gauw in de gaten wat er ongeveer in staat ik lees de titel van het boek of de krantekop ik lees hoe de hoofdstukken heten ik lees de eerste zinnen ik lees de laatste zinnen ik lees wat vet gedrukt is ik bekijk de plaatjes en de onderschriften staat de naam van de schrijver erbij weet ik iets van hem weet ik nu waar de tekst zo n beetje over gaat ja het gaat over wil ik nu de tekst helemaal gaan lezen nee wat er in staat wisten we al het gaat toch over wat anders dan we eerst dachten we zien al uit welke hoek de wind waait en in deze hoek zijn we niet zo geinteresseerd ja we moeten wel want het is voor het diploma het gaat over wat we willen weten hoe kunnen we een tekst grondig lezen met elkaar een leest hardop de rest leest stil mee je leest de tekst in je eentje goed door en je streept aan wat je goed vindt of eigenaardig of onbegrijpelijk je kan dit ook in groepjes van drie doen daarna kan je er met de hele groep over praten wat doen we met moeilijke zinnen je vraagt je af waar om iemand moeilijke zinnen schrijft mogen we het soms niet snap pen denk je dat je die moeilijke zinnen nodig hebt om het stuk te begrijpen laat hem anders maar zitten je kan de zin voorlopig over slaan en het nog eens proberen als je het hele stuk gelezen hebt het helpt wel eens als je zo n zin hardop leest het helpt ook wel eens als je de vraag stelt wie doet en daarna wat doet hij wat doen we met moeilijke woorden weer waarom zou iemand moeilijke woorden schrijven je kan het moeilijke woord overslaan je kan kijken of je het snapt als je de rest gelezen hebt je kan het vragen aan elkaar wie veel van auto s weet kan vertellen wat een spruitstuk is je kan het opzoeken in een woordenboek wat doen we als we het hele stuk niet snappen dan proberen we iemand te vinden die ons kan helpen is het waar wat de schrijver zegt het is niet waar want we hebben zelf misschien heeft hij gelijk maar we wisten hier nog niets van hij vergeet iets namelijk hij heeft gelijk want wat kunnen we doen al s we de tekst gelezen hebben we praten er met elkaar over is dat bij jou ook zo we praten over wat we eraan kunnen doen we schrijven het op of vertellen het aan anderen we schrijven er een stukje over in de wijkkrant we maken een stencil we sturen een brief we zoeken er meer over op deze vragen geven de hoofdlijnen aan van een lees mentaliteit ze kun nen aangevuld worden met vragen over woordkeus redeneren inter punctie en dergelijke zaken die ook bij schrijven aan de orde komen 28 we twijfelen er echter over of zo n lange vragenlijst handleiding wel nodig is tijdens het proces van bewustwording komt de lezer zelf wel op vragen die hij belangrijk vindt en als je aan het begin van dat pro ces de teksten met een lange vragenlijst te lijf gaat loop je het gevaar dat je verzandt in technieken zeker is dat de lijst niet af is dat mis schien belangrijker vragen moeten worden toegevoegd en andere vra gen scherper geformuleerd we houden ons aanbevolen voor opmerkin gen van leraren en leerlingen die ze uitproberen noten 1 de gegevens over deze ware geschiedenis komen uit de stem 28 6 1975 de nieuwe linie 20 8 1975 de volkskrant 2 9 1975 van puyenbroek brochure 3 een uitgave van de gezamenlijke bonden oktober 1975 wj uitgave van de kwj beweging van werkende jongeren december 1975 van puyenbroek naar tunesie uitgave van centrum voor ontwikkelingssamenwerking te tilburg ja nuari 1976 en tas tijdschrift anti imperialisme scholing nr 6 confectie in nederland kleren maken of winst maken april 1977 2 nederlandse bedrijfsleven levert de ware ontwikkelingshulp in de telegraaf 9 5 1974 3 celestin freinet methode naturelle de lecture c e l cannes 1961 4 een heldere inleiding op de ideeen van freire geeft hans achterhuis in filoso fen van de derde wereld bilthoven 1975 5 anne frank stichting afdeling vormingswerk prinsengracht 263 tel 020 242877 verslagen over de periode september 1975 tot juli 1976 1 algemeen gedeelte 6 raamplan onderbouw lbo nederlands project coordinatie 4 jarige lbo van de ver de samenwerkende landelijke pedagogische centra amsterdam 1977 7 gesa tapken gleichgultigkeit und solidarisches handeln zur einfuhrung in gruppenarbeit met elf und zwolfj hrigen in projekt deutschunierricht 2 sozialisation und manipulation durch sprache analysen nicht literarischer texte herausgegeben von heinz ide stuttgart 1973 29