Documenten
kees combat lezen in moesson en indische letteren belangrijke bronnen voor de vakman vijfjaar geleden op 26 juli 1990 werd op bronbeek in velp bij arnhem het knil monumen t onthuld vijfenveertig jaa r n a dato wer d daarme e aan degenen di e i n d e oorlo g 1942 1946 gestreden hadden eers t tege n d e japanners toe n tege n d e toenmalige vijan d indonesi e en soekarno ee n eerbewijs bereid eveneens i n 1990 op zaterdag 25 augustus werd in het stadspark hattem te roermond een nationaal burgermonument onthuld ter nagedachtenis van de burgerslachtoffers in nederlands oost indie 1945 1949 ennieuw guinea 1949 1962 met officieel eerbewij s zij n we het is al vaak gezegd erg laat dat wordt door de slachtoffers va n de oorlog in het oude nederlandsch indie niet ten onrechte zo ervaren een schrale troost moet het voor hen zijn wanneer erop wordt gewezen dat die oorlog die internering door de japanners en de erop volgende bersiap ujd in de literatuur niet vergeten zijn rob nieuwenhuys oost indische spiegel zwijgt er niet over hij zelf schreef over die oorlog in zijn mooie boekje een beetje oorlog salamanderpocket e n al zo n kleine vijftien jaar denken we via de literatuur na over de ergheid van de japanse kampen maar de herinnering aa n het verloren paradijs leeft da t kan niet ontken d worden slecht s bi j degene n di e het oud e indie geken d hebben daa r i s bijvoorbeeld moesson onafhankelijk indisch tijdschrift dez e voortzetting van tjalie robinsons tong tong bestaat al 40 jaar en heeft vele toegewijde lezers hoe sterk die voor het verlies van het paradijs beslissende oorlog ook nu nog leeft laat een greep uit een willekeurig nummer zien naar aanleidin g va n d e pogin g va n d e stichtin g janpans e ereschulde n schadevergoeding los te peuteren van de japanners voor de mensen die in de jappenkampen hebbe n gezete n en dan pas voor de overigen op te komen schrijft ee n vrouw ik vind dat er genoeg redenen zijn om ook en meteen de mensen van buiten de kampen mee te nemen de vader zat vaak wel in een kamp of gevangenis was dwangarbeider of gewoon onbekend afwezig als moeder was je zonder inkomsten bang voor het vege lijf en huiszoekingen als kind kreeg je geen onderwijs je raakte ondervoed kreeg te jong te veel verantwoordelijkheid als jongen van 14 en jonger koelie arbeid als meisje naar de pasar omdat ma ziek was of niet durfde en boven alles vogelvrij een andere vrouw wijst juist zo n eis tot schadevergoeding aan de japanners 10 dollar per dag in de kampen doorgebracht wat in feite neerkomt op zo n 10 000 dollar per geinterneerde fel af wij hebben geprobeerd het hoofd hoog te houde n onde r som s verschrikkelijk e omstandigheden i k denk aan de mensen van de birma railroad de vrouwen en kinderen in de kampen de vrouwen en kinderen van die verschrikkelijke mars in sumatra zie a town called alice boek van nevil shute doo r deze in noord borneo brit s 67 combat lezen in moesson en indische letteren grondgebied gesitueerd en die vele vele andere geinterneerden mijn oudste zuste r i s i n di e tij d bijn a gestorve n aa n tyfu s e n e r ware n gee n medicijnen voo r haar mij n tweed e zuste r ha d wonde n aa n haa r bene n vanwege de beriberi en dat nam vele jaren om te helen wij hadden alle drie trachoom de oogziekte door toedoen van dr waworoentoe in soekaboemi zijn wi j nu nie t blind zij n wi j di e he t overleefden e r nie t rijker i n levenservaring door geworden zullen we nu als bedelaars onze eer verguizen voor tien dollar per dag moesson vol verwerkingseffekte n het bla d staa t vo l me t verwerkingseffekten ingezonde n brieven ee n oorlogsdagboek lopend va n 5 mei tot 23 oktober 43 verhalen die over de kampperiode gaan een columnist di e zel f zij n verhaaltje s illustreert zic h noemende poirrie begin t zij n colum n vri j algemee n me t he t fenomee n herinnering e n doe t da n versla g doe t va n d e onthullin g va n ee n verzetsmonument op 3 mei 1990 waarbij kinderen uit het dorp in verhaal of dichtvorm over de oorlog voordroegen duitsers jodenvervolging ditzelfd e nummer beva t daarnaas t ee n historisc h opste l over d e opheffin g va n he t knil een indisch sprookje de herdruk van een verslag van de viering van koninginnedag op het eiland soemba in 1927 ooit in de nrc gepubliceerd klassefoto s met welverzorgde nederlandse chinese indonesische scholieren uit 1930 1936 en 1959 een gedicht vol heimwee naar het oude huis in indie en nog wat faits divers zoals een herinnering aan een krontjongzangeres e n kleine verslage n va n ee n schoolreunie ee n sterfgeval he t leve n va n ee n indische familie in californie een fototentoonstelling ove r het hofleven i n indonesie in djakarta en de agenda het omslag toont een djamboer een groene appel en ze verleidt de columnist op d e eerst e pagin a to t ee n weemoedig verhaa l waari n hi j d e zomers e temperatuur van 30 hier vergelijkt met de warmte daar de auteur zet de toon van moesson als je op een bepaalde plek in de wereld bent neergezet dan moetje daar eigenlijk blijven wonen want anders komt er gedonder van de hoofdredacteu r betreur t het da t de vie r indisch e bejaardentehuize n i n nederland worde n opengestel d voo r anderen verlie s va n indisch e sfeer indische benaderin g etcetera mij dunkt als zic h z o ee n reek s nummer s aaneenrijgt is er voor wie bijvoorbeeld eens grondig aandacht wil schenken aan de oud indischmensen en hun nazaten alle reden om van moesson kennis te nemen indische letteren blijvende bron gaat het in het bijzonder om de literatuur dan voert indische letteren on s verder i n d e materie di t documentatiebla d va n d e werkgroe p indisch nederlandse letterkunde telt een kleine tweehonderd bladzijden per jaar en is bezig aa n zij n tiend e jaargang i n vee l wetenschappelijk e e n half wetenschappelijke bijdrage n word t explicie t aandach t geschonke n aa n nederlands indische schrijvers vaak ook van voor de tweede wereldoorlog schrijvers die schreven tijdens de koloniale overheersing door de nederlanders 68 combat lezen in moesson en indische letteren extra interessan t i n verban d me t he t them a van dez e tsji p i s he t eerst e nummer va n de derd e jaargang maar t 1988 dit themanumme r beva t d e lezingen beva t di e tijden s ee n symposiu m ove r d e dekolonisati e i n d e indisch nederlandse en de indonesische literatuur werden gehouden daaruit wil ik hier drie bijdragen naar voren halen d e ethisch e politie k zo schrijft d e historicus c fasseur over de aanloop tot de dekolonisatie en schetst met name de houding van de nederlanders ten opzichte van de inlandse bevolking eind 1942 toen de capitulatie ten opzichte van de japanners 8 maart 1942 al ee n half jaar een feit was en toe n wij i n nederlan d zel f probeerden van onze bezetters af te komen was er bij de regering in londen nog gee n spoortj e va n begri p voo r he t zelfbeschikkingsrech t va n d e indonesiers t e zien tevergeef s dron g minister zonde r portefeuille rade n adipati ari o soejon o hij wa s d e enig e indonesie r di e ooi t va n ee n nederlands kabinet deel heeft uitgemaakt op dit zelfbeschikkingsrecht aan wat gij uzel f toewenscht moe t gi j oo k andere n aandoen d e lin k me t nederland en duitsland werd wel degelijk gelegd maar vergeefs dat standpunt van de regering was zo leert de geschiedenis veel rigoreuze r dan er veertig jaar eerder over was gedacht tegen het einde van de negentiende eeuw gin g onze houding to t indie een nieuwe fase in die va n de ethische politiek er waren hogere doelstellingen dan louter materiele overwegingen suikerriet koffieplantage s e d a l sind s 1878 waren d e winste n ui t d e kolonie minimaa l e n me n spra k lieve r va n ee n ereschuld tegenove r d e kolonie dan van koloniaal batig saldo minister president abraham kuyper verwoordde di t ethisc h ideaa l i n d e troonred e va n 1901 wilhelmina nederland had een zedelijke roeping te vervullen drie decennia lang hield men vol dat indie voor een ontvoogding stond de bedoeling moest zijn de inlander op eigen benen te laten staan dan is onz e tijd voorbij onze taak volbracht dan hebben wij vervuld een plicht een zending aldus de sdap in 1901 was het een maskerade voor de buitenwacht terwijl d e uitbuiting gewoo n doorging fasseur doet ons geloven van niet de internationale situatie was zodanig gewijzigd dat van een grote koloniale mogendheid een gezag werd verwacht da t zich to t in alle uithoeke n va n het meer dan 13 000 eilanden tellende bijna 2 miljoen vierkante kilometer grote nederlands indie kon laten gelden liefs t zonde r geweld rudyard kipling heeft da t behee r va n zo n kolonie in 1899 toen bij de amerikanen aanspoorde werk te maken van de philippijnen th e whit e man s burden genoemd e n he t gekk e is d e inheemse mense n i n indi e hadde n vertrouwe n i n dez e samenlevin g va n inheemsen en nederlanders er was sprake van een associatie ideaal maar toen in 1942 de japanners de archipel veroverden vonden ze daarbij zeer veel van diezelfde inheemsen geleid door vaak in nederlandse middelbare scholen en universiteiten opgeleide indonesiers aan hun zijde 69 combat lezen in moesson en indische letteren van ontvoogding naar taakverdeling hoe is het de ethische politiek te n spijt zo ver kunnen komen dat had te maken met het fei t dat de nederlandse regering er vanaf het einde van de jaren twintig i n geslaag d i s d e dri e grot e krachtencentr a i n indi e va n zic h t e vervreemden dat waren de islam het traditioneel inheemse bestuur regenten e d en de snel in omvang toenemende nationalistische intelligentsia juist in het tegengaa n va n ee n a l t e grot e mach t va n de isla m ware n he t nederlands bestuur en de inheemse regenten eikaars natuurlijke bondgenoten snouck hurgronj e bepleitte in 1908 al een omscholing va n de hoofden to t moderne ambtenaren en vanaf 1912 probeerde men door de laagste rang van nederlandse ambtenaren weg te halen uit het bestuur ruimte maken voor de rol van de regenten op weg naar de ontvoogding goed bedoeld maar de situatie was er vanaf 1926 7 niet naar dat deze opzet kon slagen omdat de communisten zich gingen roeren op java en sumatra zodanig omvangrij k werd het communistisc h verze t da t het bestuu r d e klo k terugdraaide d e controleurs moesten maar weer terugkomen want zij waren altijd ter plaatse de ogen en oren van het bestuur geweest en in 1931 maakte ontvoogding daadwerkelijk plaats voor taakverdeling1 men zou zal uit het voorafgaande al begrijpen dat dit beter klinkt dan het was want waar ontvoogding1 wees op een geleidelijke verzelfstandiging van het inheemse bestuur betekende taakverdeling dat de situatie van nederlands beheer permanen t zo u zijn nee m daarbi j d e crisi s al s argumen t o m d e inheemse bestuursscholen op te heffen en de situatie was in feite slechter dan multatuli ze had aangetroffen daarme e verspeelde nederland de sympathie van de tot samenwerking bereid zijn indische elite brandstof voor de opstand en de derde kracht de jonge intellectuele nationalistische elite werd voor het gemak maa r eenvoudi g gelijkgeschakel d me t d e communistisch e partij soekarno hatta sjahrir later allemaal bekende grootheden geworden toen jong en in ontwikkeling werden in 1930 gevangen gezet nederlands indie werd een politiestaat waar het briefgeheim niet meer heilig was soekarno en de zijnen noemde men extremisten en daarmee kon de regering met minister van kolonien weker in 1940 beweren dat nederlands indie een oase was van rust e n ord e t e midde n va n woelin g e n onrus t alom zelf s d e doo r d e meerderheid van de volkskraad in 1938 aanvaarde petitie van het lid soetardjo om een rijksconferendebijeen te roepen over de geleidelijke verzelfstandiging in tien jaar va n indonesie wer d door d e nederlandse regerin g afgewezen kortom mense n al s soekarno hatt a e n sjahri r restt e gee n ander e mogelijkheid dan contact met de japanse bezetter te verwelkomen du perrons ervaringen met het land van herkomst het ethische beginsel waarove r fasseur schrijf t beston d volgen s gerard termorshuizen in een ander artikel in indische letteren al sedert het begin van de negentiende eeuw en werd door verschillende bestuurders uitgewerkt tot ze een eeuw later omstreeks 1900 die ethisch e richting wa s geworden 70 combat lezen in moesson en indische letteren multatuli was er als schrijver de meest bekende verdediger van en du perron liet er evenmin twijfel over bestaan dat hij vond wat de juiste richtingwas in het land van herkomst beschrijft hij de javanen als sympathiek en volkomen gelijkwaardig en als hij na 1936 terugkomt in indie is hij geschokt door de verandering van de sfeer in een open brief aan de geinterneerde sjahrir schrijft hij i k kan ook niet mi j hier jaar in jaar ui t va n den domm e houden e n tegen mezelf zeggen i k ben toch lekker hier geboren di t is toch ook mijn land en van de zachte kanten van het indische leven genieten altijd maar betreurend dat er zoveel verandert en dat indie niet meer het indie is dat het was toen ik hier als onbezorgd knaapje rondliep dat is in principe mogelijk maar daar ben ik helaas te veel intellectuee l voor ik kan mijn verblijf bie r niet verantwoorden da t is duidelijk i k durf zelf s niet ee n zo grote mond opzetten als mijn bewonderde multatuli gestel d dat het practisch mogelij k zou zijn omdat ik niet als hij geloof aan de alleenzaligmakendheid van een verbeterd nederlandsch gezag u ziet mensen als ik moeten opsjezen niet omdat zij verraders zijn maar omdat zij juist geen verraders en zelfs gee n halve verraders willen zijn door de poorten der jappenkampen du perro n sjeesd e op vrijwillig e n dri e jaa r late r ginge n hee l wa t nederlanders hem na onvrijwillig en via de poorten van de jappenkampen die in feite he t begi n vormde n va n d e indonesisch e zelfstandigheid o m precies te zijn 42 000 nederlandse militairen van het koninklijk nederlands indisch leger werden gevangen gezet 8200 kwamen om en van de 100 000 nederlandse burgers die geinterneerd werden stierven er 13 000 velen van de geinterneerden hielden dagboeken bij na de oorlog werd een klein deel van die dagboeken gepubliceerd termorshuizen wijst op de merkwaardige curve in de verschijning va n dergelijke ego documenten meteen na capitulatie op 15 augustus 1945 tot 1949 waren het 28 titels in de jaren vijftig slecht s 8 vervolgens liep het aantal langzaam op 16 in de jaren zestig 38 in de jaren zeventig en 53 tussen 1980 en 1987 in een derde bijdrage uit indische letteren gaat joop van den berg in op het verschijnsel kampromans van den berg in 1930 geboren en van zijn 12 e tot 15e in een jappenkamp daarna enige tijd geinterneerd door soekarno es zegt van de vel e kampromans die vana f 1946 gepubliceerd werde n dat z e vooral de omverwerping van de koloniale structuur tot onderwerp hebben al die geschiedenissen van de empirebuilders die alle macht werd ontnomen in kampe n bijee n werde n gedreven zwar e lichamelijk e arbei d moeste n verrichten meestal onder toezicht van indonesische hulpsoldaten de heiho s de blanke overseer van weleer de strafgevangene van nu schreef wille m brandt niet wie die lager dan koelies voortaan en verworpen als schurftige schapen als een beest in een hok moeten slapen vlak tegen een lotgenoot aan dat moe t we l he t ergste zij n dat een nederlander kon overkomen minder dan een javaanse koelie zijn van de n ber g heef t voo r d e eerst e twinti g kampboeke n di e i n 1946 verschenen eigenlijk geen goed woord over ze zijn alle geschreven vanuit het 71 combat lezen in moesson en indische letteren gezichtspunt va n de hollande r die zij n eige n groep gewddi g vind t e n d e japanners krombenige aapachtige laff e beulsknechten noc h d e kampboeken noch de boeken die de oorlog beschrijven hebben oog voor de nuances van de geschiedenis dit is allemaal tot daaraantoe maar wat dede n bekende schrijver s al s mari a dermout be b vuyk h j friedericy a alberts rob nieuwenhuys willem walraven en f springe r met de dekolonisatie van den berg geeft hierop geen antwoord hij vindt eigenlijk allee n bij vuy k een schrijverschap dat de dekolonisatie te r harte neemt d e levens di e be b vuy k on s toon t hebbe n vrijwe l allemaa l d e verscheurdheid die gekte die waanzin van het koloniale systee m onder de leden hoe aangepast zij ook lijken te zijn springer i s intusse n eviden t onze somerse t maugha m geworden veela l schrijvend over zijn blanke landgenoten in den vreemde vuyk en ferguson gaven a l voo r 1942 blijk va n hu n sympathi e voo r d e indonesisch e onafhankelijkheidstrijders alberts het blijkt opnieuw uit het interview met wam d e moo r i n di t tijdschrift vind t ook da t he t allemaa l vee l eerde r afgelopen had moeten zijn en voor de rest de verhuisden de gerepatrieerden de schrijvers van tempo doeloe en droge of natte moesson is er het hdmwee naar dit grootse verloren paradijs noot in overal sporen samengesteld door dick schram en cor geljon vu uitgeverij amsterdam 1990 p 161 188 geeft gerard termorshuizen een overzicht van de literatuur m b l d e tweed e wereldoorlo g i n indie altij d wee r aan denken d e japanse tijd in nederlandse bellettrie en ego documenten indische letteren 3 1 maart 1988 een themanummer dat de lezingen beva t die tijdens ee n symposium ove r de dekolonisati e i n d e indisch nederlands e e n de indonesische literatuur weiden gehouden zie voo r het belang va n indische letteren voor onze kenni s va n de indisch e cultuur en letterkunde ook in dit nummer mijn bijdrage liedjes uit de tijd van de compagnie 72