Lezen tegen de keer. Homo- en lesbische erotiek in de literatuurles.

maurice van lieshout lezen tegen de keer homo en lesbische erotiek in de literatuurles als 15 jarig e drong ik met smoesjes over bedlegerige familieleden voortij dig door tot de volwassenenafdeling va n de r k leeszaal in mijn geboorte stad tilburg de woelige jaren zestig waren al ruimschoots aan de gang maar daarvan was in de bibliotheekcollectie no g weinig merkbaar ik zocht naar romans di e handelden over bijzondere vriendschap tussen twee jongens o f twee mannen er was geen sprake van dat ik de bibliothecaresse zou vragen naar romans over homofilie een woord dat me toen trouwens nog niets zei als ik het al gedurfd had was ik zeker met lege handen en een rood hoofd naar huis gestuurd ik moest mijn eigen intuitie volgen en afgaan op boekti tels en de vaak cryptische drie zinnen samenvatting voorin het boek opgesteld door de lectuurdienst woorden als vriend vriendschap bijzonder anders en masker kregen een signaalfunctie meestal vin g ik bot maar een enkele keer trof ik literatuur die iets te maken had met mijn eigen gevoelens voo r seksegenoten als ik nu in mijn huidige woonplaats in het computerbestand van de open bare bibliotheek zoek naar romans met het thema homoseksualiteit krijg ik een lijst va n ruim 300 titels en het gaat dan vrijwel allee n om romans e n verhalenbundels die de laatste tien jaar verschenen zijn van louis couperus andre gide anna blaman andreas burnier gerard reve en andere klassie ken vermeldt de computer slechts een enkele titel literaire mijlpalen niet alleen de beschikbaarheid van homo en lesbische literatuur is in nog geen 30 jaar enorm toegenomen misschien nog wel belangrijker is dat de te neur van die literatuur sterk veranderd is 1 in de meeste oudere romans toneelstukken en films loopt het slecht af met homoseksuele en lesbische personages homoseksualiteit lijkt in die werken onlosmakelijk verbonden met een gewelddadige dood door moord zelfmoord of een ongeluk voor het zover is heeft het leven de betreffende homo of les bienne ook nie t vee l zonneschij n gebracht psychisch e verwarring identi teitscrises schuld en schaamtegevoelens en ongelukkige liefde s markere n zijn of haar levenspad met zulke helden hadden publieke opinie en overheden niet zoveel moeite anders was het met die literatuur waarin homoseksualiteit wordt voorgesteld als een reele bestaansmogelijkheid critici beschouwden een neutraal e n ge nuanceerd beeld van homoseksualiteit al gauw als een gevaarlijke idealisering van de gelijkgeslachtelijke liefde lezers moesten beschermd worden tegen de verleiding die uit kon gaan van zulke literatuur in ons land leerde de affaire rond de roman pijpelijntjes 1904 van jacob is rael d e haan dat een schrijver niet ongestraft homoseksualitei t al s literai r 22 van lieshout lezen tegen de keer thema kon kiezen de haan schetst in zijn roman homoseksualiteit al s iets wat geen verklaring of rechtvaardiging behoeft bovendien gaf hij de hoofd personen de roepnamen lichamelijke en persoonskenmerken van zichzelf en arnold aletrino de arts crimineel antropoloog en literator met wie de haan bevriend was de publikatie leidde niet alleen tot een conflict met aletrino maar ook met p l tak hoofdredacteur van het volk waarvoor de haan de kinderpagina verzorgde de haan werd ontslagen en verloor uiteindelijk ook zijn baan als onderwijzer 2 hoewel de pijpelijntjes affaire redelij k wat publi citeit kreeg werd de haan daardoor niet tot een publieke figuur dat gold tien jaar daarvoor wel de hevig door hem bewonderde oscar wilde de processen tegen wilde in 1895 betekenden de eerste grote internationale mediagebeurtenis waari n het beeld van de mannelijke homo voor decennia werd vastgelegd ze bevestigden het imago van de nicht de verwijfde man en presenteerden een identiteitsmodel dat de volgende honderd jaar homoseksuele mannen zou aantrekken en afstoten ook in de literatuur vinden we dit vrou welijke beeld als positief of negatief ijkpunt steeds terug 3 een mooi voorbeeld daarvan treffen we aan in e m forsters roman maurice 1914 posthuum gepubliceerd in 1971 in een gesprek met een arts legt de protagonist maurice de bekentenis af i m an unspeakable of the oscar wilde sort forster durfde maurice niet te publiceren in 1960 schreef hij dat hij het boek kost wat kost een happy ending wilde geven want if i t ended unhap pily wit h a lad dangling from a noose or with a suicide pact all would be well for mere is no pornography or seduction of minors 14 net als de haans tweede roman pathologieen 1908 is maurice de geschie denis van een homoseksuele bewustwording e n de zoektocht naar een pas sende identiteit i n beide romans spelen literatuur en sociale opvattingen een belangrijke rol in dat proces maurice en de haans johan van vere de with gaan als het ware een dialoog aa n met bestaande teksten en vertoge n ove r homo seksualiteit de romantekst krijgt daardoor een sterk intertekstueel ka rakter wat in de haans geval nog versterkt wordt door het voorwoord de op drachten en de motto s intertekstualiteit en polyfonie bakhtin zijn kenmer kend voor met name de oudere homo en lesbische literatuur omdat schrij ven over homoseksualiteit vrijwel altijd inhield stelling nemen ten opzichte van opvattingen over seks sekse en gender het vinden van een eigen stem een eigen identiteit staat ook centraal in de meest invloedrijk e 20 e eeuws e lesbisch e roman the well of loneliness 1928 van marguerite radclyffe hall hoofdpersoon is de mannelijke step hen gordon gemodelleerd naar het idee van een derde sekse een biologische categorie tussen man en vrouw in het boek vie l te n prooi aa n de engels e censuur en de engelse justitie probeerde zelfs het boek in ons land te laten verbieden de nederlandse vertaling verscheen echter nog hetzelfde jaar en be leefde binnen een jaar twee herdrukken stephen gordon en haar geestelijk moeder de openlijk lesbisch levende radclyffe hall boden talloze vrouwen herkenning en erkenning van bun seksuele identiteit anderen daarentegen zet ten zich bewust af tegen het beeld van de mannelijke vrouw s ook voor een aantal na oorlogse auteurs geldt dat het de combinatie van hun 23 van lieshout lezen tegen de keer werk en hun persoon is die de grootste invloed had op homo en heterosek suele lezers in nederland vervulden met name anna blaman andreas burnier en gerard reve een voortrekkersrol da t was niet alleen omdat hun wer k deels over homoseksualiteit handelt en artistieke erkenning kreeg in het ge val va n blaman en reve in de vorm van de p c hooftprijs al s lesbienne of homo waren zijn ze ook alledrie publieke figuren die van die positie ook gebruikmaakten een geintegreerd thema homoseksualiteit i n welke gedaante dan ook is tegenwoordig ee n literair thema als ieder ander 6 we kijken er nu van op als in een drukbevolkte roman of toneelstu k gee n homo lesbienne flikker o f po t voorkomt we worde n hooguit nog in verwarring gebracht als we geconfronteerd worden met perso nages die wel homoseksuee l handelen maar niet homoseksueel zijn of zic h niet zo laten noemen het benoemen van die handelingen wordt ook niet lan ger geschuwd verliefdheid liefde en in mindere mate seks tussen twee jongens of twe e meisjes zijn inmiddels ook in de kinder en jeugdliteratuur gangbare thema s het spectrum van de homo en lesboliteratuur is tegenwoordig zo breed dat het vrijwel onmogelijk is er nog een algemene karakteristiek van te geven in dit verband is het van belang er op te wijzen dat de traditie van de coming out literatuur waartoe we de eerder genoemde romans kunnen rekenen nog steeds wordt voortgezet algemeen kenmerk van deze romans is dat homosek suele gevoelens voora l geproblematiseerd worden hoofdthema s zij n het ontwikkelingsproces en de emancipatie van de homoseksuele hoofdpersoon die zijn emoties en verlangens meestal pas na veel innerlijke conflicten accep teert openbaart en exploreert de romans die in deze traditie passen vertegen woordigen een visie die het bestaan van een aparte mensencategorie van ho moseksuelen veronderstelt om enkele oudere en jongere voorbeelden uit de amerikaanse literatuu r t e noemen gor e vidal the city and the pillar 1948 truman capote other voices other rooms 1948 james baldwin giovanni s room 1956 edmund white onder andere the beautiful room is empty 1988 en david leavitt the lost language of cranes 1986 deze romans vervullen voor homoseksuele lezers veelal een exemplarische functie de moderne westerse homoseksuele man vindt er herkenning en er kenning van zijn eigen emancipatieproces door de homoseksuele gevoelens te plaatsen binnen een bredere context va n menselijke liefde e n relaties o f door de homoseksualiteit te presenteren als metafoor bij voorbeeld voor het zoeken naar de eigen identiteit of voor maatschappelijke ongelijkheid stijgt het werk van genoemde auteurs uit boven het primaire exemplarische niveau het gaat om literatuur die de lezer iets te bieden heeft onafhankelijk van zijn of haar seksuele voorkeuren 7 lezen als homo of lesbo van vrijwel all e aspecten van de homoseksuele of lesbisch e leefwereld ka n een lezer of lezeres tegenwoordig een fictionele weergave vinden als 15 ja 24 van lieshout lezen tegen de keer rige moest ik het echter nog doen met de onduidelijke romanpersonages ui t de lange nacht van marnix gijsen de bruine vriend van simon vestdijk of omtrent deedee van hugo claus gekwdde figuren met wie iets mis was en met wie het slecht afliep personage s die zelde n van binnenuit beschreve n werden en van wie de erotische verlangens niet tot daden leidden in het zeld zame geval da t het we l to t lichamdijk contac t kwam deed de vertelle r he t licht uit als de jongens in bed stapten en pas weer aan als ze klaar waren zo als dat in het latere emancipatiejargon heette de literatuur bood weinig posi tieve identificatiefiguren voor homoseksuele jongeren meer had ik aan romans en verhalen die niet expliciet over homoseksualiteit handelden maar waarin ik mijn eigen verlangens en fantasieen kon projecte ren zonder dat ik het wist hanteerde ik een leesstrategie die homo s en lesbo s al vanoud s gebruikten ik interpreteerde teksten die niet expliciet leken te gaan over gelijkgeslachtelijke intimiteiten gebruik makend van een iiomo seksude code deze strategi e beperkte zich overigens niet tot teksten ook films foto s e n strips leenden zich hiervoor jongeren zullen tegenwoordi g wellicht eerder videoclips of reclameboodschappe n homoseksueel of les bisch interpreteren z o expliciet al s literatuur tegenwoordi g is kunnen o f willen filmers en videokunstenaars blijkbaar nog niet zijn wd gebruike n ze coderingen die tot een homoseksuele of lesbische lezing kunnen leiden om homoseksude of lesbisch e betekenissen aan een tekst toe te kennen is het nodig een homoseksueel of lesbisch interpretatiekader t e mobiliseren zo n interpretatiekader bestaat uit kennis van de literaire context en codes kennis va n d e lesbische homoseksuel e geschiedeni s e n ander e lesbi sche homoseksuele teksten de bereidheid lesbische homoseksuele betekenis sen toe te laten en een zekere sensibiliteit voor het verzwegene de lezer es hanteert een leescode die zich niet beperkt tot het mimesis niveau maar van een heuristische lezing de sprong maakt naar een hermeneutische 8 het zijn vooral de ongrammaticalitdten de dubbelzinnigheden de geheimen de tjn bestimmtheits of leerstelle iser van een tekst die tot zo n lezing uitnodi gen 9 dat we zulke tekstkenmerken vooral tegenkomen in de oudere literatuur zal niet verbazen immers tot grofweg de jaren zestig gold homoseksualiteit als een literair taboe wie als auteur homoseksualiteit wilde losweken van noties van ziekte zonde en misdaad en een neutraal of positief beeld wilde schetsen kon dat alleen doen door zijn toevlucht te nemen tot codes en vermommin gen tot maskers en signalen 10 een veelgebruikt signaa l is het impliciet o f expliciet verwijzen naar teksten uit de literaire homocanon bijvoorbeeld naar plato s symposion of phaedrus 11 tot die klassieke canon horen naast plato auteurs als sappho shakespeare marlowe whitman wilde rimbaud ver laine gide proust kavafis en thomas mann eigen leeservaring als 15 jarige beperkte mijn interpretatiekader zich nog grotendeels tot de sen sibiliteit voor en de behoefte aan homoseksuele betekenissen d e gedichte n van bijvoorbedd hans lodeizen kon ik makkelijk homo erotisch interprete 25 van lieshout lezen tegen de keer ren omdat het lyrische ik de sekse van de jij de aanbedene tot wie hij richt verzwijgt laten vele gedichten van lodeizen zich lezen als van een jongen of man die zijn verlangen naar en liefde voor andere jongens uitspreekt een zo n jij gedicht is heel in de verte hoor ik dat eindigt met de strofe waarom heb je me toch laten gaan nu ben ik alleen en kijk in de nacht naar de wind in de golven naar de witte maan en de matrozen n d e mogelijkheid die dit gedicht biedt om zowel de ik als de jij te interpreteren als van het mannelijk geslacht liet ik als lezer niet onbenut pas veel later zou ik weet hebben van de homoseksuele lesbische traditie in poezie om de sekse van het subject niet te benoemen of om te keren een vorm van literaire travestie dat matrozen behoren tot de favorieten in de homoseksuele literaire iconografie ervaarde ik ook pas als gevorderd lezer 13 een voorbeeld waarbij het homoseksuele interpretatiekader pas onlangs ge mobiliseerd werd is het herlezen van hans christiaan andersens sprookje de meine zeemeermin als kind accepteerde ik alle geheimen van de tekst als eigenschap van een sprookje nu kan ik op basis van een verhaalanalyse en een homoseksueel interpretatiekader de geschiedenis van het prinsesje uit het onder water rijk die een onmogelijke liefde opvat voor een prins uit de werdd boven water leze n als ee n metaforische uitbeddin g va n d e homoseksud e liefde 14 literatuur met homoseksuele of lesbische thematiek wordt uiteraard niet uit sluitend door homoseksuele mannen en lesbische vrouwen gelezen al lijk t hun reader response bepalend om uit te maken welke romans verhalen ge dichten en toneelstukken we als zodanig benoemen als we deze literatuur in de klas presenteren zal de lezersgroep voornamelijk bestaan uit leerlingen die zich heteroseksueel noemen hun houding tegenover literatuur zal de docent wd beken d zijn maar weet hij of zij ook wat scholieren denken over homo seksualiteit scholieren e n homoseksualitei t scholieren hebben anno 1995 ved mee r kennis en ervaring op seksued ge bied dan ik en mijn leeftijdgenoten in 1968 over seks wordt makkelijker ge praat ook op school docenten zullen erotische passages in literatuur niet meer vanzelfspreken d mijden al s he t o m homoseksualiteit gaat ligt he t minder eenvoudig allereerst i s homoseksualitdt iet s wa t maar weinig scholiere n persoonlij k bezig lijkt te houden volgens het onderzoek jeugd en seks 95 denkt 6 pro cent van de jongens en 7 procent van de mdsjes tussen 12 en 19 jaar dat ze zowel op het eigen als het andere geslacht verliefd kunnen worden 83 procent van de jongens en 71 procent van de mdsjes weet zeker dat hun verlief dhdd alleen de andere sekse gddt 4 procent van de jongens en 6 procent van de mdsjes zou wel eens met een seksegenoot willen vrijen of heeft het ooit ge daan ongeveer 1 6 procent van de mannelijke scholieren van 16 jaar en ouder ziet zichzelf als homoseksueel van de mdsjes 1 procent als lesbisch de per centages seksuele fantasieen over vrijen met een seksegenoot liggen wat ho ger en stijgen met de leeftijd jongens van 2 procent onder de 11 tot en met 26 van lieshout lezen tegen de keer 13 jarigen tot 8 procent onder de 18 jarige n en ouder meisjes van 5 tot 8 procent 1s tegenover de kleine groep jongeren met homoseksuele of lesbische gevoelens en fantasieen staat een veel grotere groep leeftijdgenoten die moeite met hen hebben zo keurt maar 54 procent van de jongens het goed als twee jongens die veel voor elkaar voelen seks met elkaar hebben meisjes zijn met 77 pro cent zoals bijna op alle social e terreinen een stu k toleranter sek s tusse n twee meisjes wordt door tweederde van de jongens en driekwart van de meisjes goedgekeurd homoseksualiteit wordt meer afgekeurd door jongere leerlingen op lager e opleidingsniveau s e n door leerlingen va n niet nederlandse her komst de onderzoekers van jeugd en seks 95 concluderen dan ook d e bo venbouw op de hogere opleidingsniveaus vormt voor de individuele leerling met homoseksuele gevoelens een fundamenteel andere sociale context dan de lagere klassen op bijvoorbeeld ibo en vbo p 20 al langer is bekend dat de schoo l voo r homoseksuele jongens e n lesbische meisje s vaa k d e mins t aangename sector is van hun leefwereld ondank s toenemende tolerantie of onverschilligheid ten opzichte van homoseksualiteit komt daar weinig veran dering in 16 homo en lesbische literatuur in de klas wie homoseksualitei t al s literair thema aan de orde stelt moet er rekening mee houden dat dit voor vele leerlingen een fenomeen is waar ze nog weinig van weten 17 negatieve reacties zijn zeker niet uit te sluiten dat vele jonge ren tiomo of lesbische seks afkeuren betekent overigens niet dat ze er niet in geinteresseerd zouden zijn literatuur biedt juist voor hen een makkelijke en veilige mogelijkheid om kennis te maken met liefde verliefdheid en seks tussen twee jongens of twee meisjes een docent moet uiteraard ook rekening houden met eventuele homoseksuele of lesbisch e leerlingen in de groep en hun positie daarin is hu n seksuel e voorkeur bij anderen bekend en hoe reageren die daarop als zulke leerlingen bij de docent bekend zijn is het zinnig om hen tevoren te informeren over de lesinhoud en nog beter te betrekken bij de voorbereiding zulke leerlingen kunnen bijvoorbeeld suggesties doen voor literatuur mogelijk zij n ze zelf s bereid te vertellen welke boeken of film s voo r henzelf belangrij k gewees t zijn omdat homoseksualiteit in de 20e eeuwse literatuur een frequent voorkomend thema is kan bijna alleen bewuste censuur door de docent voorkomen dat het vanzelf i n het onderwijs aan de orde komt wie bijvoorbeeld teksten van au teurs als thomas en klaus mann jean genet pier paolo pasolini federico garcia lorca d h en t e lawrence k p kavafis gerrit komrij emily dickinson gertrud e stein virginia woolf of ell y de waard gebruikt kan homoseksualiteit al s literair thema vrijwel nie t ontlopen als he t werk va n zulke auteurs ter sprake komt kan dat een goede bijna terloopse gelegenheid zijn om met de leerlingen te onderzoeken hoe een thema als intimiteit tussen seksegenoten onder woorden wordt gebracht toch valt er veel voor te zeggen om homoseksualiteit ook doelbewust de lite 27 van lieshout lezen tegen de keer ratuurles in te halen het is een thema dat bijdraagt aan verbreding van de vi sie van leerlingen op de wereld het kan een emancipatorische functie vervul len voor zowel hetero als homoseksuele leerlingen en het is een thema dat zeer geschikt is om met leerlingen het specifieke van literaire teksten te on derzoeken en te bespreken emily dickinson er zijn globaal twee manieren waarop homoseksualiteit in de literatuur in het lesprogramma behandeld kan worden we kunnen kiezen voor een thema tische en voor een integratieve aanpak 18 bij de eerste benadering is homo seksualiteit het uitgangspunt en het centrale begrip afgezien van de moge lijk terughoudende reactie van de leerlingen op zo n thematische aanpak geldt als nadeel dat homoseksualiteit apart wordt gezet tegenover heteroseksuali teit en dat het al snel tot probleem wordt bestempeld een integratieve be nadering kent deze nadelen niet homoseksualiteit is dan een van de aspecten van thema s als erotiek seks liefde vriendschap en kan gepresenteerd worden als een gelijkwaardige en waardevolle seksuele en relatievoorkeur naast an dere het spreekt voor zich dat er een vertrouwde en open sfeer in de groep moet bestaan wil e r serieus en ontspannen over seks en erotiek i n literatuur ge 28 van lieshout lezen tegen de keer sproken kunnen worden om dat te bereiken kan de docent het thema ook langzaam opbouwen uitgaande van het thema vriendschap of verliefdheid literatuurlessen kunne n oo k aansluite n bi j lesse n relationel e e n seksuel e vorming zoals die op verschillende scholen bestaan in het toekomstige stu diehuis zijn er mogelijkheden het thema in te passen in vakoverschrijdend li teratuuronderwijs of bredere culturele vorming enkele onderwijssuggesties een literair historische benadering kan leerlingen laten ervaren hoezeer opvat tingen over sekse gender en seksualiteit historisch en sociaal bepaal d zijn onderwerpen als literatuur en moraal intertextualiteit tekst en leesstrate gieen zijn uitstekend te illustreren aan de hand van voorbeelden uit de homo en lesbische literatuur twee van die mogelijkheden werk ik hier in globale termen uit 19 1 literatuur en moraal de geschiedenis van homoseksuele en lesbische literatuur is ook of vooral een geschiedenis van kunst en moraal schrijven over homoseksuele of lesbi sche betrekkingen betekende of een auteur dat wilde of niet het innemen van een moreel standpunt ook nu nu alle details van het homoseksuele en lesbi sche leven in onze literatuur worden blootgelegd zijn de reacties vaak mora listisch gekleurd begin deze eeuw werden boeken veroordeeld die een neutraal of positief beeld gaven van homoseksuele liefde en verlangens sinds de op komst van de emancipatiebeweging en van een zedelijk liberaal klimaat wor den boeken soms juist veroordeeld als ze de homoseksuele zaak geen goed lij ken te doen kunstenaars die de nacht of keerzijde van de homowereld laten zien filmers als kenneth anger andy warhol rosa von praunheim schrij vers als john rechy james purdy christian pierrejouan gerard reve en frans keuendonk mystiek lichaam ondervonden kritiek omdat ze de door de kijker of lezer gewenste werkelijkheid geweld aandeden een onderwerp al s homoseksualitei t lok t reacties ui t di e duidelij k make n welke sociale normen aan literatuur gesteld worden het lot van menig auteur is bepaald niet door artistieke maar door zedelijke oordelen tussen ethiek en esthetiek bestaat een spanningsverhouding waarin de moraal vaak de kunst en de kunst zelden de moraal de baas is aan de hand van voorbeelden uit de homo en lesbische literatuur en de recep tie daarvan kan met de leerlingen besproken worden in hoeverre esthetische en ethische oordelen elkaar beinvloeden 20 2 erotische scenes een spannende vorm van een integratieve benadering is het met de leerlingen analyseren van een aantal geanonimiseerde hetero en homo erotische frag menten uit de literatuur ui t ontspanningslectuur boeket reeks e n zelf s porno de docent kiest minstens een fragment waaruit niet direct blijkt wat het geslacht van de protagonist en is 21 de leerlingen krijgen de opdracht de bijvoorbeeld 5 een tot twee pagina s lange fragmenten te lezen en vervol gens individueel o p te schrijven wat hun reacties zijn dit kan aan de hand van enkele neutrale opdrachten gevolgd door enkele vragen op het niveau van 29 van lieshout lezen tegen de keer persoonlijke beleving voorbeelde n van neutrale opdrachten zijn uit wa t voor boeken denk je dat deze fragmenten komen wie zijn de personages en van welk geslacht door wiens ogen kijken wij naar het gebeuren schrijf kort op welke gevoelens en handelingen worden beschreven en waar de vertel ler de handeling onderbreekt censureert voorbeelden van vragen naar per soonlijke beleving wel k fragmen t spreek t j e he t meest mins t aa n e n waarom welke verschille n ervaa r je tusse n de hetero e n homoseksuel e scenes of de scenes vanuit het perspectief van een meisje of een jongen stel je voo r dat een van je ouder s een van de boeken zo u vinde n o p je kame r opengeslagen op de pagina s met deze fragmenten maakt het dan uit wel k boek het zou zijn lichtje antwoord toe de schriftelijke rapportage door de leerlingen dient voor hen als werkmateriaal voor het klassegesprek en of discussie in kleine groepjes in eerste instantie legt de docent vooral de nadruk op de verhaalanalyse om duidelijk te maken welke tekststrategieen gebruikt worden om een bepaald effect bij de lezer te bereiken 22 vervolgens kan bij of zij met de leerlingen bespreken of dat effect overeenkomt met hun persoonlijke beleving van de teksten als het terrein onveilig dreigt te worden kan de discussie verbreed worden naar de vraag welke factoren bepalend zijn voor iemands receptie van een erotisch geladen tekst noten 1 de literatuu r over homoseksualiteit al s literai r thema is immens ee n recent verschenen encyclopedisch overzicht is claude j summers redactie the gay and lesbian literary heritage a reader s companion to the writers and their works from antiquity to the present ne w york henry holt 1995 een uitput tende geschiedenis van de nederlandse homo en lesbische literatuur ontbreekt voor beknopte en naar periode beperkte overzichten zi e onder andere h haf kamp homoseksualiteit i n de nederlandse literatuur in spiegel historiael 17 1982 nr ll p 584 s9 3 mannelijke homoseksualitei t va n kneppelhou t to t komrij maurice van lieshout dutch and flemish literature in summers a w p 211 216 de belangrijkste auteurs van 18e eeuw tot heden judith schuyf een stilzwijgende samenzwering lesbische vrouwen in nederland 1920 1970 am sterdam stichtin g behee r iisg 1994 p 153 238 lesbische literatuu r 1920 1970 petra veeger tussen blaman en burnier het beeld van de lesbienne bij nederlandse schrijfsters 1940 1970 in gert hekma e a redactie goed ver keerd een geschiedenis van homoseksuele mannen en lesbische vrouwen in ne derland amsterdam meulenhoff 1989 p 115 128 bruikbare bloemlezingen uit de homo en lesbische literatuur zijn margaret rey nolds the penguin book of lesbian short stories london viking penguin 1994 david leavitt en mark mitchell redactie the penguin book of gay short stories london viking penguin 1994 mark mitchell red the penguin book of international gay writing london penguin viking 1995 han s hafkamp samenstelling naar vriendschap zulk een mateloos verlangen bloemlezing uit de nederlandse homo erotische poezie 1880 nu amsterdam bert bakker 1979 ron mooser samenstelling het huis dat vriendschap heet mannelijke homo seksualiteit in de twintigste eeuwse nederlandse literatuur amsterdam manteau 1985 david gallowa y en christian sabisch wij twee jongens mannelijke ho 30