Literaire vorming in de centra. Een overzicht van het buitenschoolse cursusaanbod literaire vorming in centra voor kunstzinnige vorming, 1994-1995.

francien simons literaire vorming in de centra een overzicht van het buitenschoolse cursusaanbod literaire vorming in centra voor kunstzinnige vorming 1994 1995 literatuurlessen op school stelopdrachten en het voordragen van eigen werk dat zijn allemaal vertrouwde elementen uit het talenonderwijs er bestaat ech ter nog een circuit waarin geschreven gelezen en voorgedragen wordt dat van de centr a voor kunstzinnige vonning leeskringe n e n literaire cafes ove r leeskringen is de laatste tijd het een en ander verschenen alhoewel e r nog steeds weinig zicht is op het aantal kringen dat actief is literaire cafes opere ren veelal op zelfstandige basis duidelijke informatie over wat er op het ge bied van literaire vorming in de centra voor kunstzinnige vorming gebeurt is er nauwelijks om die reden heb ik in opdracht van het lokv nederlands instituut voor kunsteducatie een onderzoek gedaan naar het buitenschoolse cursusaanbod literaire vonning het huidige literatuuronderwijs dat behoef ik nauwelijks aan te geven heeft als doelstellin g leerlinge n literair competent t e maken dat wil zeggen het probeert geinformeerde en kritische lezers van hen te maken helaas heeft niet iedereen deze vorm van literatuuronderwijs mogen gemeten eenvoudigwe g omdat veel oudere n in een heel ander e tijd voortgeze t onderwij s volgden sommigen hebbe n bovendien misschien zo n hekel gekrege n aa n het ver plicht leze n voo r de lijs t da t zi j lange tij d niets me t literatuur o f he t zel f schrijven van verhalen te maken wilden hebben de afdelingen literaire vor ming van de centra voor kunstzinnige vorming springen hier op in in een bijlage van de letterennota 1988 wordt literaire vorming officieel er kend als zesde discipline van de kunstzinnige vorming net als de vijf andere disciplines ontleent zij haar doelstellingen en werkvormen aan de kunsten de professionele letteren dus literaire vorming kent zodoende actieve schrijf dicht en voordrachtcursussen maar ook receptieve leescursussen zoals lees kringen en literatuurbeschouwende cursusse n en in dat laatste lijkt ze zoals coba fokkema onlangs heeft laten zien1 weer op het reguliere literatuuron derwijs een enorme ontwikkeling in de zeven jaar sinds haar officiele erkenning in 1988 als zesde discipline van de kunstzinnige vorming heeft de literaire vorming een enorme ontwikkeling doorgemaakt waren er voorheen vooral taaldrukwerkplaatsen en een enkele cursus in een creativiteitscentrum in 1995 bieden 51 centra voor kunstzin nige vormin g ckv minstens ee n cursus literaire vormin g aan afgezie n van de literaire activiteiten in het onderwijs de literatuur en schrijfprojecten inclusief deskundige begeleiding die de steunfuncties aanbieden en het taal 1 cob a fokkema literaire vorming binnen en buiten het onderwijs een vergelijking doet scr k u nijmegen juni 1995 68 simons literaire vorming in de centra drukken in de taaldrukwerkplaatsen is er nog een breed scala aan cursussen te bespeuren in het land van de ckv s schrijfcursussen in diverse genres litera tuurbeschouwende cursussen leeskringen of schrijfwedstrijden speciaa l voor jongeren sommige centra voor kunstzinnige vorming zagen al eerder een taak wegge legd voor literaire vorming op die plaatsen zijn naast basiscursussen al ver bijzonderingen waa r te nemen vervolgcursussen genrecursussen drama schrijven en non fictieschrijven een inventarisatie in het kader van de studie nederlandse taal en letterkunde aan de ku nijme gen heb ik als onderdeel van mijn stage bij de afdeling literaire vorming van het lokv een inventarisatie gemaakt van het buitenschoolse cursusaanbod literaire vorming in het seizoen 1994 1995 al in het seizoe n 1992 1993 hield de inspectie kunstzinnige vorming amateuristische kunstbeoefening een eerste aanbodinventarisatie het aantal cursussen dat doorgang vond bleef hierin buiten beschouwing wel was in deze inventarisatie een vergelijking tussen de cursusprijzen van de diverse centra opgenomen met de inventarisa tie van 1994 1995 is nu een overzicht verkregen van het aantal en het soort cursussen die door de ckv s worden aangeboden van een gestandaardiseerd aanbod bleek geen sprake te zijn elk centrum heeft zij n eigen soort cursus met zijn eigen benaming zo biedt de skv amsterdam een cursus probeer je pen en laatje stem horen aan t koorenhuis in den haag een cursus verha len voor kinderen en wordt in utrecht een workshop woord en beeld aange boden een cursus aanbieden wil echter niet meteen zeggen dat de cursus er ook komt als er te weinig deelnemers zijn gaat hij niet door een inventarisatie van het aantal cursussen dat daadwerkelijk van start is gegaan werd dan ook wenselijk geacht daarmee is het beeld van wat er echt gebeurt op het gebied van de buitenschoolse literaire vorming scherp worden tendensen zichtbaar en kunnen voorzichtig aanbevelingen worden geformuleerd over de verdere aan pak van de literaire vorming in de centra in de inventarisatie is het vakgebied het genre de titel de doelgroep de cur susvorm en het aantal bijeenkomsten opgenomen het vakgebied is ingedeeld in schrijven lezen literatuurbeschouwen e n voorlezen vertellen voordragen de genre indeling voor de schrijfcursussen heb ik overgenomen uit het raam leerplan literair schrijven 1994 en bestaat uit proza poezie drama en non fictie de indeling in genres wordt bemoeilijkt door de diversiteit in titels va rierend van creatief schrijven to t verlangen naar het grote verhaal van schrijven to t rondje taal totaal om die reden heb ik een extra categorie aangebracht de introductiecursus proza poezie hieronder vallen alle cursus sen die zich op beide genres richten het zijn veelal orientatiecursussen 2 2 d e benodigde gegevens zijn verkregen door telefonische gesprekken met de coordinator van de afdeling literaire vorming de directeur van een ckv of een medewerker van de cursusadministratie hun werd gevraagd hoe vaak de cursus in 69 simons literaire vorming in de centra het totaalaanbod literaire vorming bestond uit 249 cursussen voor het me rendeel met een actief karakter leren schrijven in allerlei variaties zo werd er creatief schrijven taaiexpressie of gedichte n schrijven aangeboden d e cursussen richttenzich voor 95 op een algemene doelgroep slechts een en kele keer werd er speciaal voor ouderen opvoeders kinderen of jongeren een activiteit georganiseerd indeling van het aanbod 1994 1995 de 249 cursussen die de eenenvijftig centra voor kunstzinnige vorming in het seizoen 1994 1995 hebben geboden op het terrein van de literaire vormin g zijn schrijfcursussen lees en literatuurcursussen en voordracht voorlees vertelcursussen de schrijfcursussen kenden een grote variatie proza poezie introductie proza poezie drama en non ficueschrijven binnen het totaalaanbod van alle centra nemen de skvr schrijversschool i n rotterdam de utrechtse schrijversschool e n t koorenhuis in den haag een bijzondere plaats in zij zorgen tezamen al bijna voor de helft van het aanbod opvallend is het minimale aanbod in toch ook grote steden als amsterdam tilburg en maastricht een verklaring hiervoor is niet eenvoudig t e geven verder onderzoek is noodzakelijk schrijfcursussen de tweehonderd schrijfcursussen kenmerken zich door de breedte en diepte van het aanbod breedte in de zin van verschillende genres diepte in de vorm van diverse opeenvolgende niveaus de meest voorkomende naam van een cursus proza i s korte verhalen schrijven echter ook autobiografisch schrijve n en het reisverhaal bijvoorbeel d valle n onder dit genre poezie beva t naast het schrijven van gedichten ook liedtekstschrijven onder drama vallen de cursus sen scenarioschrijven toneelschrijven en cabaretteksten schrijven non fictie behels t de cursussen journalistiek en column schrijven lezen literatuurbeschouwen receptieve cursussen literatuur zijn nog bescheiden in aantal 18 cursussen varierend van europese literatuur tot poezie van anna enquist daarnaas t werd 10 keer een cursus in de vorm van een leeskring georganiseerd vijf cen tra bieden een of meer lezingencycli aan met name de schrijversdiners over wereldliteratuur in rotterdam zijn een succes lezingen worden soms in sa menwerking met scholen georganiseerd in de lessen nederlands besteedt de docent aandacht aan de schrijver die de lezing zal geven waardoor jongeren meer betrokken raken bij de activiteiten van een ckv voordracht voorlezen vertellen het cursusaanbod voordracht voorlezen en vertellen is nog beperkt slechts het seizoen werd aangeboden of de cursus van start was gegaan en zo ja met hoeveel deelnemers de meesten gaven daarnaast een toelichting op de cijfers of vertelden de plannen voor komend seizoen 70 simons literaire vorming in de centra 14 cursussen werden aangeboden hier zijn echter niet de workshops bij gere kend die ook aandacht besteden aan het voordrachtelement omdat de nadruk bij dez e workshops op het schrijven ligt heb ik ze ondergebracht bi j d e schrijf cursussen cursusduur de meeste cursussen duren 10 tot 12 weken naast enkele centra die alleen jaarcursussen aanbieden zijn er steeds meer centra die dit jaar workshops van een of twee dagen organiseerden soms was dit een extra activiteit soms ook een introductieles voor een cursus die in het volgend seizoen in het reguliere programma was opgenomen 2 cursussen die zijn doorgegaan de inventarisatie toont aan dat 54 van aangeboden cursussen literaire vor ming daadwerkelijk van start is gegaan dit percentage wordt grotendeels be paald door de schrijfcursussen die het merendeel van het aanbod vormden van de 200 schrijfcursussen kon 53 doorgaan in onderstaand schema is het resultaat te zien van alle cursussen die in het seizoen 1994 1995 werden aangeboden categorie totaal aanbod gestart uitgevoerd in prozaschrijven 102 57 56 poezieschrijven 24 12 50 introductie proza poezie 35 22 63 dramaschrijven 25 5 20 non fictie 14 9 64 lezen literatuur beschouwen 35 23 64 voorlezen voor dracht vertellen 14 6 43 opvallend is het lage aantal cursussen dramaschrijven dat op voldoende be langstelling kon rekenen vier van de vijf gestarte cursussen waren cursussen cabaretteksten schrijven van de eenentwintig toneel en scenario schrijfcur sussen konden er slechts twee doorgaan het non fictie schrijven kon daaren tegen op veel belangstelling rekenen de belangstelling voo r een cursus literatuur lezen was groot tien van de 71 simons literaire vorming in de centra achttien keer ging een cursus door van de tien leeskringen startte n er zes opvallend is dat vijf va n deze leeskringen dezelfde docent hebben en dat zij alle in gelderland plaatsvinden de leeskring grasduinen in letterland draait daar al enkele jaren op diverse plaatsen opvallend is ook het grote aantal deernemers van een poeziecursus in weert waar in grote steden cursussen moderne nederlandse literatuur erotiek in literatuur1 jeugdliteratuur of ouders en kinderen niet doorgaan schrijven in weert twaalf mensen zich in voor de cursus poezie van anna enquist het blijkt een vaste groep cursisten te zijn cursussen voordracht en vertellen kennen een gering aanbod en een gering percentage dat kan starten vijf keer gaat een cursus vertellen door een keer een cursus voordracht voorlezen trekt weinig belangstelling 3 tendenzen literaire vorming buite n het onderwijs is in opmars eenderde van de centra voor kunstzinnige vorming in nederland heeft literaire vorming inmiddels in het aanbod opgenomen wel is het dikwijls de laatste discipline die eraan is toegevoegd waardoor geld tijd en menskracht nog te vaak ontbreken om een volwaardig aanbod te creeren literaire vorming heeft daarom ook nog lang niet haar hoogtepunt bereikt het succes van de skvr schrijversschcol de poeziecursussen in weert of van de onlangs gestarte schrijversschool arnhem toont aan dat er een potentiele doelgroep voor literaire vorming is en dat ini tiatieven op dit terrein worden gewaardeerd schrijversscholen schrijven maakt vooralsnog het grootste deel uit van het totaalaanbod ee n tendens is om een totaalpakket van schrijfcursussen aa n te bieden onder de noemer schrijversschool de herkenbaarheid van het aanbod is hiervoor een van de belangrijkste argumenten zo zijn in groningen harderwijk en nij megen in septembe r 1995 schrijversscholen gestart deze scholen bieden naast orientatiecursussen ook vervolgcursusse n op verschillende niveaus en specialisaties naar genre aan cursisten kunnen op die manier een traject door lopen waarop ze zich de vaardigheid van het schrijven eigen kunnen maken workshops veel centr a organiseerde n i n he t seizoe n 1994 1995 voor he t eers t ee n workshop de duur van de workshops varieerde tussen een dag of twee opeen volgende dagen meestal in een weekend ongeveer de helft van het aanbod ging daadwerkelijk van start dat was beduidend minder dan werd verwacht maar misschien moet het idee eerst meer bekendheid krijgen de achterlig gende gedachte van een workshop is dat meer mensen zullen deelnemen aan een korte activiteit dan aan een cursus die een halfjaar of langer duurt daar naast kunnen korte prikkels want dat zijn workshops mensen nieuwsgierig maken naar een cursus die dieper op het onderwerp ingaat het zal nog moe ten blijken of dit daadwerkelijk het geval is 72 simons literaire vorming in de centra non fictie journalistiek schrijven bbjkt een gewilde vaardigheid te zijn opmerkelijk is de grote belangstelling voo r de cursus radio colum n schrijven va n d e skvr schrij versschool rotterdam in deze cursus worden niet alleen schrijf en stijltechnieken van het genre behandeld maar krijgen ook voorleestechnie ken en stemgebruik de benodigde aandacht de in de cursus geschreven co lumns worden in programma s van lokale radiostations voorgelezen van te voren zijn daartoe afspraken gemaakt over het tijdstip van de uitzending en de afname van het aantal columns de radiostations bepalen ook onder voorbe houd de thema s het persoonlijke karakter van een column de compacte vorm de gelegenheid tot publikatie of vertoning en de kwaliteit en gedreven heid van de docent blijken de succesfactoren van deze cursus te zijn reflectieve cursussen en leeskringen het loont om een cursus moderne literatuur of een leeskring te organiseren specifieke themacursussen blijken echter moeilijker van start te kunnen gaan de belangstelling voor literatuurbeschouwen blijkt teven s uit de diverse al gemene kunstbeschouwende cursussen waarin naast literatuur ook andere kunstdisciplines worden behandeld buiten de door de centra voor kunstzin nige vorming georganiseerde leeskringen zijn er in nederland veel particuliere leeskringen actief blijkbaar ligt er op dit terrein een duidelijke behoefte deelnemersaantallen de deelnemersaantallen wissele n sterk per centrum soms gaat een cursus met zes deelnemers toch van start waar elders een minimale bezetting van acht cursisten nodig is om de kosten voor het ckv dekkend te maken wei nig belangstelling is nog altijd beter dan geen belangstelling lijkt de gedachte hierachter te zijn bij cursussen met weinig deelnemers zijn het vaak de deel nemers zelf die nog enkele mensen weten te vinden zodat een cursus alsnog door kan gaan 4 mogelijke oorzaken naar de oorzaken voor te weinig deelnemers om een cursus door te kunnen la ten gaan kan slechts gegist worden een landelijk onderzoek naar de behoefte en interesse voor cursussen literaire vorming laat op zich wachten ook ge gevens over de doelgroep en hoe die te bereiken is ontbreken is het de aard van de discipline de prijs van de cursus de angst voor het leren schrijven de onbekendheid van het aanbod hierover zijn geen gegevens bekend sommige centra kunnen wel een vermoeden uitspreken waarom er weinig belangstelling is voor bepaalde cursussen het succes van een cursus is soms moeilijk t e verklaren cursusevaluaties zouden hier mogelijk inzicht in kunnen geven misschien overheerst nog teveel de gedachte schrijven is niet te leren dit lijkt vooral o p te gaan voor het schrijven va n poezie creatief schrijven klinkt meer vrijblijvend en lijkt minder pretentieus dat cursussen als auto biografisch schrijven o f scenarioschrijven nie t door gaan kan te maken 73 simons literaire vorming in de centra hebben met het feit dat zij bedoeld zijn voor specifieke doelgroepen geinte resseerden in schrijfcursussen zijn met berichten in de regionale pers of in de programmabrochure t e bereiken een gespecialiseerd publiek moet veel ge richter benader d worden dat glipt tussen de officiele kanale n door een ge richte wervin g is van groot belang voor een minder bekende discipline als li teraire vorming maar lang niet elk centrum doet dit de samenstelling van het cursusaanbodkm oo k van invloed zijn op de deel nemersaantallen als een cursist eenmaal een schrijf of een leescursus volgt wil hij zij vaak verder leren in een vervolgcursus of een cursus rond een spe cifiek genre soms is ook de duur van een cursus van invloed op het aantal inschrijvingen jaarcursussen vindt men vaak te lang men wil o f ka n zich niet voo r een lange periode vastleggen oo k financiee l gezie n niet me n schrijft zich liever alsnog in voor een vervolgcursus in het tweede semester de docent zal dikwijl s ee n motivatie zijn voor het wel o f nie t inschrijve n voor een cursus de deskundigheid het enthousiasme de didactische en de agogische kwaliteiten van een docent zijn van doorslaggevend belang voor het slagen van een cursus soms komt het voor dat een nieuwe docent een cursus overneemt met als gevolg dat de inschrijvingen achterblijven dit is erg ver velend voor het centrum en voor de docent een docent kan echter ook be lemmerend werken hij kan nieuwe ontwikkelingen tegenhouden door vast te houden aan zijn eigen methode van lesgeven de verhoudingen tussen literaire instellingen organisaties en een ckv in een regio kunnen sterk van invloed zijn op het starten van een cursus zowel i n positieve als in negatieve zin alles val t of staa t met goede afspraken al s twee instellingen in een kleine regio tegelijkertijd schrijfcursussen aanbieden betekent dit vaak een splitsing van de doelgroep door programma s op elkaar af te stemmen of door een duidelijke taakverdeling in het organiseren van het soort activiteite n kunnen literaire instellingen e n ckv s elkaar steunen i n plaats va n in eikaars vaarwater te zitten zo kan continuiteit in het literaire aanbod van een regio ontstaan en kan een grotere groep geinteresseerden wor den gecreeerd de accommodatie speelt ook mee in de beslissing van potentiele deelnemers soms is er geen geschikte ruimte voor een schrijfcursus beschikbaa r in ee n ckv als vooraf bekend is dat in de ruimte naast het schrijflokaal percussi e of afrikaanse dans wordt gegeven kan mensen dit ervan weerhouden de cur sus te gaan volgen de cursusprijzen zij n niet in de inventarisatie opgenomen achteraf gezie n blijkt dit een gemis want de cursusprijs lijkt namelijk een mogelijke facto r te zijn voor deelname aan een cursus 5 aanbevelingen zolang er geen onderzoeksresultaten over de doelgroep en over oorzaken voor het niet van start kunnen gaan van cursussen bekend zijn moeten we afgaan op de meningen van de docenten coordinatoren en directeuren van de diverse centra vele krachten kunnen het doorgaan van een cursus beinvloeden welke middelen staan een centrum voor kunstzinnige vorming nu ter beschikking in 74 simons literaire vorming in de centra het werven van cursisten en daarmee het laten starten van cursussen literaire vorming publiciteit een goed publiciteitsbeleid of wervingsplan is een van de belangrijkste mid delen voor het bereiken van potentiele cursisten nog te vaak raken cursisten te laat op de hoogte van het bestaan van een cursus het cursusaanbod lite raire vorming is meestal in de algemene programmabrochure van een ckv opgenomen dit betekent dat alle mensen die geinteresseerd zijn in cursussen van het centrum het aanbod literaire vorming te zien krijgen de brochures hebben een groot bereik als zij verspreid worden op plaatsen waar veel in cul tuur geinteresseerden komen sommige centra verspreiden aparte folders voor het aanbod literaire vorming het krijgt op die manier extra aandacht en er is in de folders meer plaats voor achtergrondinformatie over de cursus en de do cent de folders worden vooral verspreid in bibliotheken culturele instellin gen boekhandels en op scholen in het wervingsplan zijn de diverse verspreidingsvormen opgenomen deze varieren van direct mailing berichten in de lokale en regionale pers open da gen informatie avonden en proeflessen tot een levendig mond tot mond cir cuit divers aanbod veel cursisten volgen graag meerdere cursussen een aanbod van cursussen op verschillende niveau s is dan ook wenselijk som s is vernieuwing va n het aanbod noodzakelijk als blijkt dat de meeste cursisten uitgeleerd zijn in een bepaald genre vervolgcursussen en themaworkshops literaire lezingen of een publicatiemiddel zij n middelen om cursisten en oud cursisten betrokken te houden bij het ckv de skvr in rotterdam heeft hiervoor de schrijvers krant en het schrijversschool caf e opgezet in de schnjverskrant di e vier keer per jaar verschijnt kunnen cursisten en oud cursisten teksten en verhalen publiceren de krant wordt aan alle cursisten van de skvr schrijversschool gestuurd en is ook bij de boekhandel te koop in de bijeenkomsten van het schrijversschool caf e komen mensen uit het schrijversvak aan het woord uitgevers auteurs illustratoren enz het organiseren van workshops excur sies of festivals zijn ook methoden om oud cursisten weer bij het ckv te be trekken publikatie presentatiemogelijkheid bij de cursus radio column schrijven bleek welke invloed de verbinding van een publicatiemedium had op het aantal inschrijvingen dit kan ook voor andere cursussen gelden een bundeling van de verhalen en gedichten die ge schreven zijn in de cursus een open podium of voordrachten op een open dag zijn enkele andere mogelijkheden coordinatie een centrum voor kunstzinnige vorming is meestal niet de enige instelling in 75 simons literaire vorming in de centra een regio die culturele activiteiten organiseert programma afstemming me t andere organisaties is da n ook van groot belang maar ook d e uitwisselin g van kennis en ervaring kan nuttig zijn waarbij een ckv initierend en onder steunend bij kan opereren de rol van het centrum voor kunstzinnige vormin g is eveneens om een an dere reden van belang voor een bloeiende afdeling literaire vorming zijn en thousiasme en stimulerende factoren nodig een stafdocent of een begeesterde medewerker die nieuwe cursusinhouden samenstelt en die anderen weet warm te maken voor het geven van of het deelnemen aan een cursus is hiervoor het beste uitgangspunt uit de inventarisatie blijkt dat centra die literaire vorming al langer in hun aanbod hebben opgenomen meestal over een stafdocent lite raire vorming beschikken en of een directie hebben die literaire vorming een warm hart toedraagt die centra zijn dikwijls de eerste die experimenteren met nieuwe cursussen of genres naast creativiteit i n benaming va n cursusse n ontwikkelen zic h op die manier ook geheel nieuwe cursussen zoals schrij ven op locatie of reisverhalen schrijven ten slotte het aanbod literaire vorming in centra voor kunstzinnige vorming is groei ende nieuwe initiatieven worden ontwikkeld en ook met publiciteit word t creatief omgesprongen binnen het totaalaanbod vormen de schrijfcursusse n de meerderheid proza en poezieschrijven kunnen op grote belangstelling re kenen cursussen non fictieschrijven e n literatuurbeschouwen trekke n naar verhouding de meeste belangstelling cursussen dramaschrijven het minst de belangrijkste tendens is dat steeds meer centra een totaalpakket literaire vorming gaan aanbieden onder de noemer schrijversschool naast orientatie cursussen schrijven worden steeds meer vervolg e n specialisatiecursusse n aangeboden en neemt de belangstelling voor receptieve cursussen steeds meer toe uit het succes van de afdelingen literaire vorming van sommige centra blijkt dat een in literaire vorming geinteresseerde directeur en enthousiaste docenten van groot belang zijn voor het van de grond krijgen en uitgroeien van een af deling literaire vorming literaire vorming zou binnen een centrum voor kunstzinnige vormin g d e aandacht en de middelen moeten krijgen die het verdient dan kan de literaire vorming uitgroeien tot een volwaardige discipline en kan zij een rol spelen in het creeren van een goed literair cultureel klimaat in de regio de inventarisatie cursusaanbo d literaire vorming 1994 1995 is verkrijgbaa r bij het lokv nederland s instituu t voo r kunsteducatie postbu s 805 350 0 av utrecht tel 030 2332328 meer informatie bij pieter quelle het raamleerpla n literai r schrijve n i s verkrijgbaa r bi j stichtin g lift he rengracht 418 101 7 bz amsterdam tel 020 6254141 76