Literatuurmethodes met karakter

literatuurmethodes met karakter gnijhof rien t segers ee over lezen leiden antwerpen martinus nijhoff 1984 delen aartp boekje j visie op p literatuuronder wijs jan van klink literatuurboek groningen g wolters noordhoff 1985 k kooshawinkels a lust en leven groningen g wolters noordhoff 1986 thijs j besems literatuur beleven haarlem de toorts 1983 leerlingen boek en handleiding g algemeen ze hebben allemaal iets de literatuurmethodes die hier besproken worden karakter een profiel op een of andere manier springen ze eruit ze hebben nog andere dingen gemeen trouwens dat ze allemaal van noordnederlandse afkomst zijn bijvoor beeld en hoewel bij een aantal niet duidelijk gepreciseerd wordt voor welke jaren ze bestemd zijn mogen we stellen dat ze alle vier in de laatste drie jaren van het middel baar onderwijs thuis horen over lezen in de laatste drie lust en leven literatuur boek en literatuur beleven in 5 en of 6 ze zijn eventueel ook bruikbaar in het hoger onderwijs hun profiel geeft hun iets bekoorlijke wat nog niet wil zeggen dat ze zondermeer in te voeren zijn in onze vlaamse scholen een en ander zal in wat volgt wel duidelijk wor den daarom vindt u na een korte voorstelling v h boek telkens volgende aandachtspunten terug doelstellingen en uit gangspunten inhoud tekstkeuze opdrachten didactiek bij lust en leven literatuurboek en literatuurbeleven behandel ik de laatste vier elk apart de hechte theore tische structuur van over lezen dringt een enigszins andere aanpak op voor dat boek volg ik de inhoud op de voet en geef ik meteen commentaar ik hou daarbij de vier aandachtspunten wel voor ogen over lezen even voorstellen twee delen plus een aparte verantwoording visie op het literatuuronderwijs het eerste boek bevat drie het tweede twee hoofdstukken die elk nog eens in een aantal delen uiteenvallen heel wat theorie ruim aanbod van teksten vooral van vonk 1987 17de jg nr 3 1 67 na 1940 waarvan enkele referentiele veel poezie weinig toneelteksten behoorlijk veel opdrachten vaak uitgebreide die ingewerkt zijn in de theorie en erop aansluiten of eraan voorafgaan de verantwoording is een expliciteren van de visie waarop de twee boeken gebaseerd zijn en een soort handleiding voor gebruikers doelstellingen en uitgangspunten als voornaamste doelstellingen van zijn literatuurmethode geeft segers a leesplezier aan de ene kant en b het overbrengen van kennis en inzicht in fictie als een com municatief verschijnsel aan de andere kant uit de uit gangspunten die hij formuleert in zijn visie op litera tuuronderwijs kunnen we nog een derde doelstelling halen c vergroten van de taalbeheersing van de leerlingen de tweede doelstelling overheerst in zijn methode duide lijk segers verwoordt verder in zijn handleiding negatief een aantal redenen voor de ontevredenheid van docenten en leerlingen met het literatuuronderwijs positief meent hij daar met zijn methode een antwoord op te hebben dat antwoord formuleert hij in zijn uitgangspunten ik vat die even samen segers biedt een horizontale methode 1 i p v een verti cale literatuurhistorische zoals literatuur zich in werkelijkheid openbaart zo zal dat ook in over lezen gebeuren van schrijver via uitgeverij drukkerij boek handel recensenten via allerlei vormen van lezen en soorten lezen tot en met de invloed van literatuur op de maat schappij p 17 18 verder wil hij eerder een tekstervarende dan een tekstana litische houding bij de leerlingen aankweken 2 waardeoordelen nemen een belangrijke plaats in i v m het beoordelen van teksten als literair of triviaal 3 in een poging om het literatuuronderwijs en het taalbeheer singsonderwijs dichter bij elkaar te brengen bevat over lezen regelmatig creatieve schrijfopdrachten 4 deze methode zou ook flexibel in het gebruik 5 en leer linggericht 6 vanuit o m receptie esthetische inzich ten moeten zijn en tenslotte wil segers in zijn methode de teksten zelf en het lezen daarvan nadrukkelijk centraal stellen 7 inhoud tekstkeuze opdrachten didactiek segers vertrekt in het eerste hoofdstuk van zijn eerste boek vanuit het begrip communicatie de verschillende vormen ervan film teletekst televisie om dan in te zoomen op communicatie via teksten waarbij hij uiteinde lijk terecht komt bij een van de tekstsoorten die hij 168 hij als literatuur aanduidt die tekstsoort wordt op haar beurt nog eens opgesplitst segers brengt daarbij een aantal begrippen aan de begrip pen epiek lyriek dramatiek b v die overigens twintig jaar geleden ook al in de schoolboeken nederlands terug waren te vinden het verschil met vroeger is wel dat deze driedeling vroeger hoorde daar ook nog de didactiek bij maar dat wordt nu zakelijke of referentiele teksten wordt ingebed in een ruimer eigentijds theoretisch geheel een ander onderscheid dat wordt aangebracht is het onder scheid massa canonliteratuur segers doet dat op een zinnige inductieve manier via een opdracht voor de leerlingen ik gebruikte twee keer het woord aanbrengen en niet voor niks segers dropt niet zomaar termen uit het luchtle dige ook niet in de rest van het boek via vragen en opdrachten brengt hij de lezer tot een of ander theore tisch inzicht dat hij dan expliciteert in dit eerste hoofdstuk van het eerste boek maar zoals nog zal blijken ook voor een groot deel van de rest van zijn methode ligt de klemtoon zeker niet op de teksten en het lezen ervan hoewel segers dat in zijn uitgangspun ten wel vooropstelde dat kan ook moeilijk anders in een methode die theoretisch zo hecht en sterk is opgebouwd de teksten en het lezen ervan staan hier eerder in functie van de theorie in het tweede hoofdstuk vier onderdelen waarom schrijvers schrijven de schrijfconventies van middeleeuwen tot experimentelen een soort proza en po e ziebloemlezing rond een thema schrijven de overstap van lezen naar zelf schrijven in deel een laat segers een aantal auteurs aan het woord over waarom ze schrijven de leerlingen moeten deze uit spraken systematiseren volgens het soort argumenten die ze aanhalen niet onaardig in het tweede deel komt dan toch de literatuurgeschiede nis aan bod een toegeving in de richting van de verticale methode de lezer krijgt een overzicht van de verschil lende stromingen met telkens een tekst ter illustratie ook hier staan de teksten en het lezen ervan niet centraal maar ten dienste van de teksten zijn een aantal acht keren van opdrachten voorzien maar nergens wordt naar de ervaringen van de leerlingen gevraagd te vaak moeten de leerlingen kenmerken van de aan bod zijnde conventie proberen terug te vinden in de tekst deductie dus een uitzondering daarop is de opdrachtenreeks bij van den vos reinaerde die trouwens ook past in segers horizontale benadering de leerlingen moeten op zoek naar het middeleeuwse publiek van de rei naert wel niet gemakkelijk en heel tijdrovend wat het literair historisch overzicht betreft vallen een aan tal dingen op 1 segers neemt nergens toneelfragmenten op 2 vlaamse auteurs ontbreken zo goed als op van ostayen 169 en buysse na 3 een aantal van de auteurs die behoren tot de oude canon ontbreken vondel hooft multatuli gezelle deze drie opmerkingen gelden trouwens niet alleen voor dit overzicht maar gaan grotendeels ook op voor de tekstkeuze in het algemeen 4 het overzicht stopt bij de experimentelen segers laat dus een gat van zowat dertig jaar in het derde deel vindt de lezer een proza en poeziebloem lezing rond het thema schrijven en dichten over het schrij ven daar wordt in deel vier wat mee gedaan als overstap naar het zelf schrijven moeten de leerlingen een keuze maken uit de bloemlezing en die keuze verantwoorden eerst zonder dan met behulp van een beoordelingsformulier weer een niet onaardige activiteit alleen twijfel ik eraan of het thema van de gedichten uit de bloemlezing de leer lingen vooral dan diegenen die niet zo literatuur minded zijn wel zo aanspreekt het hoofdstuk wordt afgerond met een aantal schrijfoefeningen in het inleidend stukje van dit tweede hoofdstuk schreef segers dat hij met dit hoofdstuk vooral het vergroten van het leesplezier van de niet literatuurverslindende leerlingen op het oog had of je dat met dergelijk hoofd stuk kan betwijfel ik ten zeerste het eerste deel van het derde hoofdstuk bevat informatie en activiteiten in verband met het uitgeversbedrijf inte ressante informatie zinnige en leuke activiteiten met als uitschieter het uitgevertje spelen de leerlingen krijgen een reeks overigens zeer mooie gedichten van een debutante ter beoordeling zij moeten als uitgever die debutante een brief schrijven waarin ze aangeven of en waarom ze al dan niet tot publikatie overgaan nadien wordt overlopen wat echt met deze gedichten vaan neeltje maria min gebeurd is en dan beginnen te lezen heet het tweede deel van het derde hoofdstuk en terecht want in deze laatste zestien bladzijden van het eerste boek komt eindelijk wel eens de klemtoon te liggen op het lezen zelf en op de leerling lezer ondermeer wanneer aandacht wordt besteed aan het algemene en bijzondere tekstgerichte verwachtingspatroon van die lezer de nadruk blijft op het lezen liggen in het eerste hoofd stuk van het tweede boek vier maal lezen hierin worden vier leesstrategieen behandeld ontspannend vergelijkend interpreterend en waarderend lezen wat het lezen van en omgaan met fictionele teksten betreft is dit voor mij als leraar het beste onderdeel van heel de methode of het ook zo interessant is voor de leerlin gen betwijfel ik eerst en vooral lijken me de teksten niet altijd even goed gekozen zo zijn er beslist gedichten en verhalen te vinden die de leerlingen meer aanspreken 170 dan rollend materieel van achterberg of het spoorwegon geluk van couperus die segers gebruikt om hen uitgerekend ontspannend te leren lezen bovendien vraag ik me af of het wel nodig is de leerlingen met al die theorie i v m de leesstrategieen op te zadelen die hoort eerder thuis in een boek voor leerkrachten die er hun voordeel mee kunnen doen als ze eens wat anders willen dan het klassieke lezen van een tekst beantwoorden van de vragen bij de tekst in dat verband is ook de opdrachten vragenlijst voor het lezen van romans interessant die is te vinden op het einde van het boek en is uitgewerkt op basis van de vier lees strategieen boek twee sluit af met een tweede hoofdstuk over litera tuur en maatschappij recenseren en literatuurlijsten op school de leerlingen krijgen weer een heleboel informa tie die niet te vinden is in andere schoolboeken met een aantal opdrachten globale beoordeling over lezen beschikt over een aantal troeven de gedegen hechte structuur het indrukwekkend aantal begrippen dat op een vaak heel behoorlijke manier wordt aangebracht de alternatieven voor het bespreken van teks ten die ii 1 biedt de aanzienlijke hoeveelheid informatie over de weg van schrijver naar lezer die het bevat de manier waarop segers literair sociologische en receptie esthetische inzichten in zijn methode verwerkt het geva rieerd aanbod van didactische werkvormen de integratie van taalbeheersingsopdrachten in een literatuurmethode de leerlinggerichtheid tot op zekere hoogte en het accent op het tekstervarende hiertegenover staan een heleboel negatieve kanten de tekstkeuze is niet altijd gelukkig weinig teksten die leerlingen van 15 a 18 jaar echt aanspreken geen jeugdliteratuur een aantal afwezige canonauteurs in de oude literatuur een verregaande afwezigheid van vlaamse auteurs een klein gedichtje van gezelle geen claus of boon wel zijn van de literatuurlijst achteraan zo n 17 vlaamse werken weinig of geen toneelfragmenten voor het zesde jaar verder geeft segers wel heel wat theorie over waarom schrijvers schrijven maar helemaal niets over waarom lezers zouden lezen of het leesplezier bevorderd wordt een van de doelstellingen betwijfel ik de tekstkeuze staat dat in de weg de creatieve schrijfopdrachten zouden dat eventueel kunnen bevorderen dit alles maakt van over lezen beslist een boek met karak ter prachtig om in je boekenkast te hebben iets minder prachtig om in de klas te gebruiken 171 literatuurboek even voorstellen literatuurboek is een kanjer van een boek 611 blz verzorgd uitgegeven veel teksten de nadruk ligt op het proza geen toneeltek sten geen referentiele teksten tenzij dan de inleidende gedeelten zie later er moet een vragenkatern van 38 blz bijhoren maar die is niet in mijn bezit volgens levende talen februari 86 bevat die alleen tekstbestuderende vragen doelstellingen en uitgangspunten deze worden in het boek niet ge g xpliciteerd en en ander valt wel af te leiden uit de inhoud en opbouw van het boek van klink heeft voor een verticale literair historische benadering gekozen hij geeft een chronologisch overzicht en bloemlezing van de literatuurgeschiedenis van middel eeuwen tot romantiek waarbij hij zich wel beperkt tot vier periodes of cultuurstromingen middeleeuwen renais sance verlichting en romantiek telkens wordt een inlei ding gegeven waarin hij een beeld geeft van de maatschap pij en de tijdsgeest van die periode dan volgen paragrafen waarin een cultureel literair thema aan bod komt zo volgt bij de renaissance na een inleiding 1 de zestiende eeuw literatuur als wapen 2 de wetenschap maakt zich vrij 3 de literatuur in het teken van de klassieken 4 de werkelijkheid van alledag bij elke paragraaf horen een inleiding teksten en leesadviezen waarin van klink auteurs en titels geeft die passen in het thema elk hoofd stuk wordt afgesloten met een soort terugblik niet alleen deze inhoudelijke eigenlijk thematische bena dering binnen elke periode in de traditionele literair historische opvatting maakt het profiel van literatuurboek uit van klink trekt die thematische aanpak nog door als hij voor verlichting en romantiek die bijna 500 van de 600 bladzijden beslaan niet alleen teksten uit die pe riodes zoals die traditioneel worden afgegrensd in de tijd opneemt maar ook hedendaagse teksten die eenzelfde tijdsgeest uitstralen de onderliggende idee is dat de geest van beide stromingen doorwerkt tot in deze tijd deze opvatting blijkt ook al uit de data waarmee van klink die periodes afgrenst verlichting 1700 1800 heden romantiek 1800 heden een zeer interessante en eigen zinnige aanpak die uiteraard ook een aantal consequenties heeft een leer kracht die prijs stelt op de traditionele literair histo rische indeling in stijlstromingen zal met literatuurboek 172 moeite hebben stromin gen als realisme en naturalisme komen immers maar heel smalletjes aan bod een aantal stromingen valt helemaal uit de boot modernistische van ostayen michiels ontbreken en ook recente pog zie stromingen als het neo realisme aan de andere kant krijg je door die benadering een boek dat leerlingen een synthetische goed gestructureerde kijk op de wereld biedt aan de hand van literatuur de idee dat doorheen de cultuurgeschiedenis lijnen blijken te lopen is een aantrekkelijke idee misschien kan op die manier de belangstelling van de leerlingen voor litera tuur vergroot worden temeer daar het inhoudelijke de ingang is waardoor zij naar het lezen van teksten geleid worden en niet het formele van de genres stromingen enz het feit dat tal van teksten ook nog de mogelijkheid tot discussie bieden is een pluspunt meer een andere keuze die van klink maakt is die voor een boek zonder opdrachten zonder didactische werkvormen of aanbe velingen wel is er een aparte vragenkatern die zoals ik al schreef enkel tekstbestuderende vragen bevat wie literatuurboek wil gebruiken moet dus zelf voor de uitwer king van didactische werkvormen zorgen inhoud welke thema s komen aan bod middeleeuwen 1 de kerk geloof en beschaving 2 de adel de hoofse liefde 3 de burgerij satire en leerzame lectuur renaissance zie boven verlichting 1 een maatschappij van rangen en standen 2 de godsdienst onder vuur 3 leven volgens de natuur 4 de ontdekking van het kind 5 naar een burgerlijke literatuur romantiek 1 de heerschappij van het gevoel 2 opstand en verzet 3 normaal en abnormaal 4 pessi misme 5 terug naar de natuur 6 de wereld van het kind 7 de nationale romantiek 8 de irrationele romantiek 9 romantische humor het boek wordt afgesloten met een overzicht van literaire begrippen alle lof voor de inleidende hoofdstukken die schetsen een beeld van de behandelde cultuurstroming op een manier die ik nog nergens ben tegengekomen helder en vlot gefor muleerd degelijk gestoffeerd boeiend onder andere deze ideeendichte inleidingen maken wel dat literatuurboek alleen geschikt is voor sterke afdelingen met leerlingen en leerkrachten die sterk literair geinteresseerd zijn 173 tekstkeuze zoals bij over lezen en zo mogelijk nog meer wordt ook in literatuurboek de vlaamse literatuur weggemoffeld ik kan niet anders dan het volledig eens zijn met roger roger die in dit verband het volgende in zijn lectuur nota s opmerkt de vlaamse variant van de nederlandse cultuur komt nauwe lijks aan de orde zeker bij de tekstkeuze niet dat de hollanders graag kortzichtig zijn is hun probleem maar je mag vlaamse leerlingen niet de indruk geven dat literatuur iets is wat begint voorbij het station van essen of de afrit meer zelfs bij nationalisme ontbreekt vlaanderen wel moet gezegd dat bij de leesadviezen wel regelmatig de naam van een vlaams auteur te vinden is niet alleen de vlaamse literatuur wordt weggemoffeld ook fragmenten die de religieuze strekking verwoorden die ook nog de afgelopen twee eeuwen tamelijk sterk is blijven doorwerken vind je niet in literatuurboek enkel de negatieve tegenhanger daarvan kritiek op de godsdienst is vertegenwoordigd in de tekstfragmenten en dat is in een schoolboek te eenzijdig met het vorige heeft ook te maken dat sommige auteurs overbelicht worden multatuli p van woensel en anderen dan weer onderbelicht gezelle er zijn trouwens nog onevenwichten van nescio warden uit een boek twee fragmenten opgenomen twee teksten of fragmenten ook van van kooten weemoedt carmiggelt hem kes buddinghs r long maar geen vestdijk van ostayen michiels schierbeek een aantal teksten passen en nu begeef ik me op glad ijs maar daar was ik toch al op in de vorige paragraaf eerder in wat in vlaanderen nogal eens genoemd wordt de hollandse mentaliteit dan in de vlaamse ik denk aan de methode p 182 van j verstegen over een pederast tigertits rossie p 437 van mensje van keulen over twee dertienjarige meisjes die er een nogal liederlijk en o m vrij actief sexueel leven op na houden en de tekst van r long wat ieder meisje weten moet p 193 wat niet wegneemt dat ze levendige discussies op gang zouden kunnen brengen en niet alleen bij de leerlingen opdrachten en didactiek zie doelstellingen en uitgangspunten 174 globale beoordeling om een aantal hierboven uiteengezette redenen is literatuur boek niet geschikt om in vlaamse scholen in te voeren zonde eigenlijk want die redenen hebben niks met het profiel van het boek met de uitgangspunten van de auteur te maken wie schrijft een gelijkaardig opgezette bloemlezing met een wat evenwichtigere tekstkeuze voor noord en zuid voor leerkrachten echter loont het lezen van literatuurboek beslist de moeite lust en leven even voorstellen het dunste van de vier 136 bladzijden formaat 58 op 120 een voorwoord negen hoofdstukken waarvan acht over zogenaamde triviaalliteratuur of wat daar naar neigt een over literatuur echte enkel prozafragmenten geen poezie op wat humoristische versjes na geen toneel uiteraard geen referentiele teksten de opdrachten geplaatst binnen en of aan het einde van elk hoofdstuk elk hoofdstuk is anders opgebouwd volgens de auteur is dit geen schoolboek maar een hobby boek lezen is immers een hobby geen schoolvak het buitenbeentje onder de buitenbeentjes doelstellingen en uitgangspunten bij dit boek hoort geen apart boekje met verantwoording en formulering van doelstellingen en uitgangspunten wel een voorwoord waarin je die summier kan terugvinden ze werden wel uitgebreider geformuleerd door hawinkels in een lezing die hij hield op een conferentie over het schoolvak nederlands op 27 september 86 waarvan een verslag bestaat als ze maar lezen zegt hawinkels wat ze lezen is niet zo belangrijk belangrijk is dat ze er lol in hebben en lol hebben ze vooral in sf romantiek detectives en misschien ook wel in echte literatuur maar dat hoeft niet per se het onderwijs kan volgens hawinkels niet beter doen dan de leerling zich laten orienteren in een zo breed mogelijk terrein wat er allemaal te lezen is om daar datgene uit te halen waar hij het meeste aan heeft conferentieverslag p 88 hij voegt er wel aan toe dat leerlingen kwaliteit moeten leren te onderscheiden en dat de school in diverse genres 175 vooral ook de betere boeken moet aanbieden werkvormen moeten volgens hawinkels een reele confrontatie tussen lezer en tekst en tussen lezers onderling tot stand laten komen tips voor dergelijke werkvormen geeft de auteur op p 7 in zijn voorwoord en op p 134 in de vorm van opdrachten die voor elke fictionele prozatekst kunnen uitgevoerd worden de leerkracht kan hierin overigens zeer zinnige alternatieven vinden om boekbesprekingen eens anders aan te pakken dan structureel analytisch een ander belangrijk uitgangspunt van hawinkels is de verregaande vrijheid die hij de leerlingen wil bieden die mogen niet alleen lezen wat ze willen zeker niet elk hoofdstuk van het boek maar ook hoe ze het zelf willen de vragen en opdrachten achter de hoofdstukken zijn niet bedoeld om van de eerste tot de laatste gemaakt te worden kies eruit wat jou de moeite waard lijkt p 6 vraag is of die vrijheid niet te ver gaat is die didactisch wel haalbaar blijven leerlingen niet in een klein kringetje ronddraaien als je ze niet systematisch iets probeert bij te brengen inhoud achtereenvolgens behandelt hawinkels science fiction romantische boekjes pornografie detectives policiers avontuur zeer kort hoofdstuk oorlog thrillers humor en literatuur in elk hoofdstuk komen volgende elementen terug volledige teksten verhalen of romanfragmenten vragen en opdrachten en informatie over het behandelde genre met titels thema s samenvattingen van werken die h de moeite waard vindt tekstkeuze conform zijn uitgangspunten probeert hawinkels de leerlin gen telkens mee te lokken naar de betere boeken hoever die dan nog van de echte literatuur staan waar hij in het laatste hoofdstuk zo vrijblijvend over doet zo van dat hoeft niet zo nodig vraag ik me wel af slechts in een enkel hoofdstuk geeft hij fragmentarisch de tekst van een echt tot de triviaalliteratuur behorende superroman uit de bouquetreeks in de begeleidende com mentaar doet hij daar dan zo spottend over dat je als leerling dat soort dingen al niet meer zou durven lezen voor de rest fragmenten of hele verhalen van a huxley brave new world e a poe jij bent het geweest a conan doyle het teken van de vier een homesverhaal e m remarque van het westelijk front geen nieuws heller catch 22 en ook wie met hete adem onmiddellijk het hoofdstuk over 176 pornografie opslaat komt bedrogen uit het fragment uit lady chatterley s lover van d h lawrence is weliswaar behoorlijk opwindend maar wie meer wil krijgt enkel een paar titels van werken over pornografie i p v titels van pornografische verhalen op zichzelf allemaal lovenswaardig dat aanprijzen van het betere werk maar dan moet je niet zo vrijblijvend doen over echte literatuur terwijl je die onder het mom van science fiction avontuur enz langs een achter poortje weer binnenhaalt bovendien maakt die moeilijkere tekstkeuze samen met de vaak te intelligente uitspraken over de genres het boek ongeschikt voor de enige afdelingen beroepsafdelingen namelijk waar het in vlaanderen dien sten zou kunnen bewijzen opdrachten de vragen en opdrachten hebben niet alleen betrekking op de verstrekte informatie en de gepubliceerde teksten maar ook op eventuele lectuur van in het hoofdstuk aange raden romans heel veel divergente en evaluatieve vragen en opdrachten naast minder convergente en cognitieve vaak veronder stellen die wel heel wat lectuur en werk van de leerlingen maar dat hoeft dus niet echt volgens hawinkels didactiek kwam al voldoende aan bod bij de doelstellingen en uit gangspunten globale beoordeling om als enig literatuurboek te gebruiken is het beslist niet geschikt lust en leven kan wel dienen om bij wijze van aanvulling door de leerlingen individuele en groepstaken uit te laten maken over een der behandelde genres voorts kan de leerkracht zijn voordeel doen met de werk vormentips in het voorwoord en de alternatieve opdrachten lijst voor boekbesprekingen aan het einde van het boek literatuur beleven even voorstellen een boek met een wat ondoorzichtige structuur met een 177 handleiding voor de onderwijsgevende zoals besems ons noemt poezie proza en toneel in zeer korte fragmenten hoofdzakelijk van na 1930 enkele toneelschrijvers van daarvoor geen oude literatuur wat referentiele teksten i v m literatuur enorm veel opdrachten waaronder een heleboel met monde linge en schriftelijke taalbeheersing te maken hebben een boek voor sterke afdelingen met literair gerichte goed gemotiveerde leerlingen doelstellingen en uitgangspunten deze worden uitvoerig geformuleerd in de handleiding ze zijn gebaseerd op de gestaltpsychologie het zijn voor namelijk vormingsdoelen die je in de handleiding terug vindt enkele van de voornaamste doelstellingen en uit gangspunten de school moet binnen de werkelijkheid staan en die werkelijkheid ook bekritiseren onderwijs moet uitgaan van de lerende beoordeling mag niet in vergelij king met de anderen maar in vergelijking met de eigen ontwikkeling gebeuren de eerste realiteit in het onder wijsproces is de werkelijkheid van de lerende zijn ontwik kelingsproces sociale omgeving gevoelens gedachten houding en bewening niet de tekst de lerende moet leren omgaan met vrijheid de basis van het leren is de relatie tussen lerende en onderwijsgevende ondanks het feit dat je in de handleiding zo goed als alleen vormingsgerichte doelstellingen en uitgangspunten vindt is die vorming niet het enige dat je bij de leer lingen bereikt als je het boek gebruikt in de klas wie als leerling dit boek mee doormaakt verwerft een zeer gedegen kennis van de literatuur van deze eeuw literatuur beleven eist op dit vlak zeer veel van de lerenden ik kan me dan ook niet van de indruk ontdoen dat hoezeer besems ook de nadruk legt op het vormingsgerichte kennis en inzicht verwerven i v m literatuur al even centraal staat de teksten zijn nooit alleen maar een aanleiding om aan de persoonlijkheid van de leerlingen of hun onder linge relaties te werken zoals je dat in een echt vor mingsboek zou verwachten het is veeleer omgekeerd de opdrachten vertrekken inderdaad van de realiteit van de lerenden maar zijn zeer duidelijk afgestemd op de litera tuur op de teksten wie dit boek in de klas gebruikt kan heel gemakkelijk om de vormingsdoelen heen al zal dat wel niet de bedoeling zijn maar niet om de kennis en inzichtdoelstellingen die besems dus niet expliciet formuleert in zijn handleiding niet dat dit het boek zwakker maakt wel integendeel met een louter vormingsge richt boek ben je in de lessen nederlands niet veel als je er de leerplannen naast legt 178 inhoud na een vooraf en een inleiding geeft besems in een hoofd stuk de taak van een kunstenaar een titel die de lading niet dekt een eerste orientering op kunst en kunstenaar en periodisering ook worden de leerlingen wegwijs gemaakt in de manier waarop met dit boek kan moet gewerkt worden hoe ze informatie moeten zoeken en noteren daarop volgen vier hoofdstukken de mens in de literatuur experiment en realiteit de literatuur van vandaag het nederlandse toneel ook hier is niet altijd duidelijk waarom een bepaalde titel gekozen werd doorheen heel het boek treedt besems op als ik wat ongewoon en onzinnig in een handboek het doorbreekt de leerkracht leerling leerstof besems richt zich over het hoofd van de leerkracht tot de leerlingen tekstkeuze eenentwintig procent vlaamse auteurs we zijn minder ge woon hier en daar mogen we ons zelfs verheugen in een speciale opmerking van besems in verband met typisch vlaam se verschijnselen het magisch realisme b v of de onge breidelde wildgroei van literaire tijdschriften in vlaande ren geen werk van populaire auteurs bomans carmiggelt min co een bewuste keuze van de auteur die die auteurs zal behandelen in het voorbereidend literatuurboek hand leiding p 14 15 wat hier juist mee bedoeld wordt is me ook niet duidelijk bestaat zo n boek al moet het nog komen dat er geen teksten van populaire auteurs in voorkomen wil niet zeggen dat literatuur beleven geen teksten bevat die jongeren van 16 a 18 jaar zouden kunnen aanspreken wel integendeel prachtige gedichten staan erin andreus genoeg om te leven hoorniks ex tenebris om er maar enkele te noemen over de proza en toneelfragmenten ben ik iets minder opgetogen en niet alleen omwille van het feit dat er een aantal behoorlijk moeilijke bij zijn ter braak demasque der schoonheid toch kunnen ook stukjes als dat uit de uitvreter van nescio achttienjarigen bekoren zoals ik zelf mocht ondervinden bij het uitproberen van dat onderdeeltje in een zesde jaar de schitterende opdrachten die daarbij horen droegen daar natuurlijk toe bij opdrachten veel convergente divergente en evaluatieve vragen een heel gevarieerd aanbod aan werkvormen de leerlingen moeten 179 schrijven heel vaak maak een gedicht waarin discussieren zich informeren opzoeken van gegevens in bibliotheek interview tekenen en schilderen orga niseren een avond over maatschappelijke betrokkenheid in de kunst enzomeer vaak originele schitterende op drachten alleen al om op dit vlak wat ideeen op te doen is het boek de moeite van het lezen waard de opdrachten vertrekken inderdaad vanuit de leefwereld van de leerlingen en laten hen op een of andere manier voeling krijgen met een aspect van de tekst thema stijl psychologie van de personages voordat die gelezen wordt een nadeel is dat een aantal opdrachten erg moeilijk zijn zodanig zelfs dat ik ze eigenlijk meer geschikt vind voor het hoger dan voor het middelbaar onderwijs de opdrachten in verband met de literaire tijdschriften op p 35 37 b v of de opdracht een forum te organiseren over de ver schillende methoden om een literair werk te bespreken be kritiseren of de opdrachten bij een fragment uit de kapel lekensbaanvan l p boon op p 86 ik vraag me ook af of besems wel altijd de consequenties van sommige opdrachten beseft opdrachten in de aard van zoek nu een aantal literaire tijdschriften uit de jaren 30 of lees nu het boek de dichtbundel het toneelstuk helemaal zijn in geen tijd en zonder veel moeite neerge schreven maar zijn die tijdschriften dat boek die ge dichtenbundel of dat toneelstuk wel altijd even gemakke lijk te vinden bovendien vergen dergelijke opdrachten heel wat zin voor organisatie en timing van leerkracht en leerlingen je begint in de klas met een fragment uit het werk van een of andere auteur de leerlingen voeren de opdrachten die daarbij horen uit en dan staat daar dus dergelijke lees nu helemaal opdracht waar andere opdrachten aan vasthangen uiteraard als de leerlingen dat boek niet gelezen hebben zit je vast natuurlijk aan de andere kant mag dat dan ook weer niet dat vooraf lezen want de fragmenten dienen om de leerlingen voor het boek warm te maken didactiek de leerkracht die dit boek in de klas gebruikt krijgt niet alleen uitgebreide algemene richtlijnen over de manier waarop ermee kan gewerkt worden hij krijgt ook cadeau hoe hij concreet met de tekstfragmenten aan het werk kan in de klas dit maakt zelfs het grootste deel van het boek uit ook wie niet al te hoog oploopt met de gestaltpsychologie waarop die algemene richtlijnen gebaseerd zijn of gewoon niet de achtergrond heeft kan zonder probleem met het boek aan de slag 1 80 globale beoordeling literatuur beleven is een inspirerend boek programmatisch sterk onderbouwd het verwijst wel nergens naar een vlaams leerplan voor leerkrachten die willen doordrongen geraken van de vertrekken van de realiteit van de leerlingen aanpak en hiervoor ook ideeen willen opdoen is literatuur beleven een must conclusie ik schreef het al in de inleiding hoe aantrekkelijk de vier besproken methodes ook ogen ze zijn niet zomaar in te voeren in vlaanderen hun geringe aandacht voor vlaamse auteurs zit daar voor iets tussen het feit dat ze slechts in geringe mate naar vlaamse leerplannen verwijzen is de tweede reden nog het minst geldt dit laatste voor over lezen maar zelfs al zouden de twee hierboven genoemde bezwaren niet bestaan dan nog is er iets dat ruimere invoering in vlaanderen en wellicht ook in nederland in de weg staat hun profiel het sterkst geldt dit voor lust en leven en literatuur beleven minder voor literatuurboek het minst voor over lezen toch is het goed dat dergelijke sterk geprofileerde schoolboeken geschreven en uitgegeven worden hier en daar immers worden wellicht leerkrachten erdoor bekoord en geinspireerd en ze gaan er allicht een aantal dingen uitpikken en in hun lessen verwerken en dat is toch wat leerlingen nodig hebben bekoorde en geinspireerde leer krachten die zichzelf en hun lessen op een evenwichtige en doordachte manier constant vernieuwen chris cuyves herenboslaan 34 2578 koningshooikt noot met veel dank aan roger 9 roer 9 wiens lectuurnota s ik mocht gebruiken 9 bi het uitschrijven van dit artikel de uiteindeli ke verantwoorde li kheid voor de tekst ligt g uiteraard bij mij zoals dat dan vaak heet 181