Literatuuronderwijs en basisvorming: de leerling centraal. Gesprekken over literatuuronderwijs in Scandinavië.

resy delnoy piet hein van de ven literatuuronderwijs en basisvorming de leerling centraal gesprekken over literatuuronderwijs in scandinavie 1 inleiding in het kader van de discussie die in nederland gevoerd wordt over basisvor ming hebben wij enkele scandinavische collega s geinterviewd over gemeen schappelijk moedertaalonderwijs in hun respectievelijke landen over de opleiding van leraren moedertaalonderwijs en over empirisch onderzoek van moedertaalonderwijs we hebben daarbij het accent gelegd op literatuuron derwijs aan leerlingen van 12 15 jaar juist over onderwijs aan deze groep blijkt namelijk uit de tot dusver in nederland gevoerde discussie voorzover die tenminste in het openbaar wordt gevoerd weinig informatie beschikbaar te zijn we hebben aan collega s uit zweden noorwegen en denemarken gevraagd ons te informeren over hun kennis van moedertaalonderwijs aan 12 15 jarigen vanwege de traditie van basisvorming in noord europa in alle drie de landen kent men een lange traditie in communaal onderwijs aan leerlingen van ongeveer 7 tot ongeveer 15 jaar verder hebben ze alle drie een centraal leerplan die leerplannen spelen een belangrijke rol in de discussies over taai en literatuuronderwijs drie van de vier collega s die we op het oog hadden als interviewees zouden we ontmoeten tijdens een bijeenkomst in mei 1989 van het international mother tongue education network imen in tisvildeleje in denemarken een vierde collega bleek vanuit die plaats goed te bereiken het was mogelijk enkele gesprekken voor tijdens en na de imen bijeenkomst te voeren voorafgaand aan het gesprek hebben we onze collega s enige informatie toege stuurd over het onderwijsstelsel in nederland en over de plannen voor basis vorming zoals die in mei 1989 bekend waren eveneens stuurden we hen een lijst met vragen die betrekking hadden op leerplannen voor en onderzoek en praktijk van literatuuronderwijs een engelse versie van dit artikel is door onze collega s geautoriseerd te verschijnen we hebben hieronder de vergaarde informatie geordend waarbij we enige aanvullingen uit literatuur hebben aangebracht op die literatuur hebben onze collega s ons geattendeerd we hebben gesproken met lars goran malmgren onderzoeker en lerarenopleider aan de universiteit van lund in zweden jan nilsson leraar aan de albano school in landskrona en collega onderzoeker van lars goran malmgren sigmund ongstad leraar aan een vider egende skole voortgezet onderwijs in lillestr0m en onderzoeker en anne marie s0derberg momenteel lector deens aan de handelshogskolan in kopenhagen we willen met dit artikel een bijdrage leveren aan de discussie over de voorgenomen basisvorming in nederland door kennis en ervaringen in scandi navie met elkaar in verband gebracht weer te geven en erop te reflecteren vanuit de tot dusver bekende plannen voor basisvorming het gaat om ervarin gen die verwoord zijn door vier collega s die zich allen bezig houden of spiegel 8 1990 nr 3 89 102 recent hielden met onderzoek naar de praktijk van literatuuronderwijs zij maken deel uit van een onderzoekstraditie waarin onderzoek van de praktijk van moedertaalonderwijs als een voorwaarde wordt gezien voor echte onder wijsontwikkeling hiermee bedoelen we een onderwijsontwikkeling die een redelijke kans maakt gerealiseerd te worden in overeenstemming met de plan nen omdat bij de implementatie rekening gehouden wordt met de beginsituatie van de onderwijspraktijk met name hierom vinden wij het interessant de kennis en opvattingen van deze collega s te benutten in de discussie over ontwikkelingen met betrekking tot moedertaalonderwijs in nederland en dan vooral vanuit een oogpunt van innovatie 2 zweden de grundskola vormt sinds 1962 de basisschool voor leerlingen van 7 16 jaar deze grundskola kent drie fasen het l gstadium voor kinderen van 7 10 het mellanstadium 10 13 en het hogstadium 13 16 in de eerste twee fasen wordt voornamelijk les gegeven door klasseleraren in de laatste drie jaren van de grundskola zijn er vakleerkrachten werkzaam het onderwijs in de grundskola moet gebaseerd zijn op het laroplan grund skola een nationaal curriculum het eerste leerplan dateert van 1962 daarna is het herhaaldelijk herschreven het leerplan raamwerk van leerdoelen vakken aantallen uren en dergelijke wordt vastgesteld door het parlement plaatselijke autoriteiten kunnen initia tieven nemen met betrekking tot ontwikkelingsprojecten men werkt thans met een aanzienlijk gewijzigd leerplan dat in 1980 werd ingevoerd de wijziging zit met name in de overgang van op deelvaardigheden gericht onderwijs naar meer holistisch georienteerd onderwijs het leerplan van 1980 is in 1988 enigszins herzien het is de bedoeling een vernieuwd dat wil zeggen meer gedecentraliseerd leerplan in te voeren per 1991 in het leerplan 1988 worden voor alle drie de fasen de volgende teksttypen voorgeschreven oude mythen sagen fabels en verhalen jeugdliteratuur zowel de klassieke jeugdboeken als eigentijdse gedichten balladen liedjes rijmpjes uit de kindercultuur de klassieken uit de volwassenenliteratuur toneel voor kinderen en volwassenen verhalen en gedichten door de kinderen zelf geschreven documentatieve teksten non fictie en kranten binnen dit veld moeten leraren zoeken naar teksten die kinderen complete en plezierige ervaringen verschaffen licht werpen op de levensomstandigheden van kinderen en jonge mensen kinderen helpen bij het ontdekken van centrale humane en sociale waarden bij kunnen dragen aan de discussies over het heden en de toekomst kunnen dienen als voorbeeld en bron van inspiratie voor de eigen creativi teit 90 voor elk van de drie fasen wordt dit algemene patroon enigszins verbijzonderd voor het hogstadium 13 16 jaar geldt dat de tekstkeuze vooral inhoudt een brede selectie uit de jeugdliteratuur short stories en romans voor volwassenen poezie in de grundskola is de traditie in het lezen van literatuur nog jong voorheen lazen leraren in het beste geval hardop voor bijvoorbeeld een hoofdstuk per keer en dat een paar keer per week anderen lazen niet voor hun leerlingen mochten in het gunstigste geval vrij lezen als ze met hun werk klaar waren leerlingen die niet snel werkten kwamen vrijwel niet aan dat vrije lezen toe werden er al leeslessen gegeven dan stonden ze vaak laat op de dag op het rooster of op vrijdagmiddag nadat er hard gewerkt was het laatste uur literatuur er werd noch gepraat over het gelezene noch geschreven men vond dat de literatuur zelf het werk moest doen de leraar moest vooral niet intervenieren onze gesprekspartners hebben de indruk dat de meerderheid van de huidige leraren zweeds traditioneel les geeft dat wil zeggen volgens de meer op deelvaardigheidsonderwijs gerichte leerplannen van 1962 en 1969 in die plannen werden twee soorten lezen onderscheiden 1 lezen voor het opdoen van informatie lezen van sakprosa van zakelijke teksten 2 upplevelse lasning een nogal moeilijk te vertalen term belevend lezen komt er wellicht nog het dichtst bij in deze vorm werd literatuuronderwijs gegeven onze gesprekspartners wijzen erop dat met deze tweedeling kennis door het lezen van zakelijke teksten werd losgemaakt van literatuur literatuur werd een soort van vrije tijdsonderwijs ontspanning met als doel de interesse in lezen te ontwikkelen en leerlingen te maken tot lezers van jeugdliteratuur zij zien deze opvatting als een reactie op een praktijk die tezeer gekenmerkt was door testen en tekstanalyse maar uiteindelijk gaat het om een benadering die meer met ontspanning dan met onderwijs te maken heeft ze noemen als mogelijke oorzaak van deze nog steeds bestaande traditionele praktijk onder andere de opleiding die de desbetreffende leraren gehad hebben in zweden bestond tot voor kort geen verplichting tot nascholing al was er wel een uitgebreid aanbod aan nascholingscursussen een minderheid van de leraren werkt volgens onze informanten aan het ontwik kelen van literatuuronderwijs volgens het leerplan van 1980 dat gebeurt vaak in samenwerking met lokale autoriteiten die veel ontwikkelingsprojecten rond literatuuronderwijs hebben opgezet het huidige plan benadrukt sterk het belang van literatuur als middel om kennis te verkrijgen men besefte dat kennis niet ongestraft van gevoelens kan worden gescheiden men herontdekte dat literatuur ook kennis bevat belangrijke kennis over leven maatschappij geschiedenis enzovoort voor leren achtte men een of ander gevoel van upplevelse van belang men wilde terug naar ervaringen emoties taal men wilde het verschil tussen kennis aan de ene kant en upplevelse aan de andere kant opheffen en men herstelde het literaire boek in de klas in ere men wilde met de leerlingen boeken lezen erover praten 91 ermee werken velerlei experimenten werden uitgevoerd om ervaring op te doen met het werken met literaire teksten de kloof tussen informatie en gevoelens is in het huidige plan gedicht de emotionele dimensie wordt gezien als onderdeel van ervaringsleren de belangrijkste verandering in vergelijking met de voorafgaande curricula is dat het onderwijs zich sterk moet orienteren op ervaring dat laatste houdt ook in dat men niet uitgaat van een canon in de laatste decennia is er overigens wel een discussie gevoerd over de herinvoering van een canon een standaardlijst van belangrijke literaire werken zou in een leerplan voorgeschreven moeten worden de voorstanders van zo n canon hebben tot nu toe de strijd verloren in het zweedse onderwijs worden geen standaardtesten afgenomen voor litera tuur de test moedertaal in het negende jaar is verdeeld over diverse onderde len voornamelijk de vaardigheden bij lezen worden soms gedichten en literaire teksten een verhaal of novelle gebruikt de beoordeling van de centrale test is gestandaardiseerd per school moet de hele populatie vervolgens worden ingedeeld op een schaal de standaardtest is bedoeld voor het verkrijgen van resultaten voor de leraar niet voor de leerlin gen de leraar kan het gemiddelde resultaat in zijn klas vergelijken met de resultaten van andere klassen in het hele land het gaat dus niet om individuele leerlingen het resultaat van de hele klas is van belang de historische en huidige ontwikkelingen in het literatuuronderwijs zijn en worden onderzocht vanuit verschillende tradities we noemen hier slechts de belangrijkste thema s en literatuur die als ingang kan dienen voor geinteresseer den onderzoek naar de receptie van lezers vindt plaats vanaf de jaren zestig hansson startte daarmee hij maakte voor het meten van de receptie gebruik van semantische schalen lubbers 1972 introduceerde het gebruik van semantische schalen naar het voorbeeld van hansson in nederland het huidige receptie onderzoek vindt plaats aan de universiteit van linkoping de praktijk van literatuuronderwijs valt niet binnen de scope van het receptie onderzoek praktijkonderzoek naar de receptie van teksten door leerlingen vindt plaats vanuit de universiteit van lund in een netwerk van leraren en onderzoekers wordt onderzoek gedaan naar nieuwe vormen van literatuuronderwijs zie voor ingangen tot dit praktijkonderzoek delnoy van de ven 1988 van de ven 1989 malmgren van de ven 1989 historisch onderzoek naar lezen wordt vanuit verschillende probleemstellingen verricht aan de universiteiten van uppsala umes en linkoping thavenius 1989 geeft uitvoerige bibliografische informatie met betrekking tot deense noorse en zweedse publikaties 3 noorwegen noorwegen heeft de oudste meer dan 100 jaar bestaande folkskole volks school ter wereld vanaf 1869 is er een vijfjarige leerplicht door te brengen in de grunnskole en de megleskole middenschool 92 sinds 1959 bestaat er leerplicht voor leerlingen van 7 15 jaar in dat jaar werd de negenjarige ungdomsskole school voor de jeugd bij wet vastgelegd en vanaf 1973 1974 ingevoerd in de eerste vijf jaar van de ungdomsskole werken klasseleerkrachten in de laatste drie jaar geven meestal vakleraren les de meeste leraren geven 5 of 6 vakken noorwegen kent een centraal vastgesteld leerplan het m0nsterplan waarin de doelstellingen voor het onderwijs zijn vastgelegd de omzetting van de doelstel lingen in onderwijsleermateriaal en didactiek behoort tot de vrijheid van leraren leraren moeten per leerjaar een plan opstellen waarin ze hun doelen en onderwerpen beschrijven ook hier past een relativering moeten krijgt de interpretatie behoren omdat er geen enkele controle op is toch wordt er verwacht dat leraren als bovenstaand handelen wijkt een leraar te ver af van die verwachting dan kan hij aangesproken worden door de schoolleiding of ouders of in de pers bekritiseerd worden in moderne methoden komen in het algemeen aan de orde in de klassen 7 9 doelen en genres mondeling en schriftelijk taalgebruik de nieuwe methoden dwingen tot geintegreerd werken bij schrijven en literatuur worden dezelfde genres behandeld in het m0nsterplan voor de ungdomsskole zijn communale doelen voor litera tuur geformuleerd tot het einde van de jaren vijftig bestond er een voorge schreven canon in de jaren zeventig bleek er geen consensus meer te bereiken over de canon er worden nu evenwel pogingen ondernomen om weer een ca non ingevoerd te krijgen het m0nsterplan beperkt zich nu tot formuleringen als werken uit de wereldliteratuur een fragment uit een werk uit de eeuw leerlingen moeten wel een literatuurlijst maken die bestaat uit teksten in beide noorse talen1 deense zweedse ijslandse teksten en teksten uit andere culturen er is sprake van een culturele mix van een gemeenschappelijke cultuur toch houden veel leraren een beperkte canon aan waarin de traditie van het literatuuronderwijs in termen van de grote werken weerspiegeld wordt als redenen voor het hanteren van een dergelijke canon noemde onze zegsman er zijn leraren die uit overtuiging een communaal aanbod doen anderen kiezen voor het gemak van het voortzetten van de traditie in de ungdomsskole 7 16 jaar wordt traditioneel onderscheid gemaakt tussen taal en literatuur een recente publikatie presenteert een didactisch perspec tief op het m0nsterplan madssen 1987 deze publikatie gaat uit van een tekstconcept waarbij verschillende vakonderdelen geintegreerd behandeld worden toch worden in de onderwijspraktijk van veel leraren taal en literatuur gescheiden aangeboden nordahl rolfsen heeft eind vorige eeuw een boek samengesteld dat teksten bevat van beroemde noorse auteurs rolfsen 1892 er is een inmiddels 100 jarige traditie dat alle leerlingen die teksten lezen en er serieus mee om gaan die teksten worden gelezen zonder enige pedagogische omlijsting het boek voorspelt wat de leraar gaat doen in de klas literatuur betekent voor leerlingen in je boek met teksten lezen waarbij de leraar toelichting geeft in de ungdomsskole worden de teksten enkel gelezen niet geanalyseerd er wordt veel voorgelezen op school 93 er bestaat een sterke leestraditie in noorwegen veel leerlingen heten dol op literatuur te zijn er bestaat eveneens een sterke bibliotheektraditie elke school bezit een goede bibliotheek van de niet voorgeschreven canon en van nieuwe boeken in het kader van differentiatie kunnen trage lezers op school gemakkelijk te lezen boeken lezen noorwegen heeft volgens onze informant de meest gecentraliseerde examens ter wereld aan het eind van de ungdomsskole in de negende klas doen leerlin gen examen ze krijgen opgelegd of ze voor engels noors of wiskunde een examen moeten afleggen dat varieert van jaar tot jaar voor noors kiezen ze een tekst uit een gegeven aanbod en vervolgens schrijven ze daar een reactie op in een van de voorgeschreven van tijd tot tijd wisselende genres eind jaren 60 begin jaren 70 bestond het zogenaamde censorship bij het examen de censor was de baas zij hij koos uit een lijst van in de drie jaar voor het examen gelezen werken en stelde die aan de orde er heeft een debat plaatsgevonden over deze examenvorm waaruit de examinatoren als winnaar te voorschijn zijn gekomen censors te vergelijken met gecommitteerden van buiten kregen sindsdien de rol van kennisnemer van wat er in klassen plaats vindt de klasseleraar bepaalt vanaf die tijd meer wat er aan de orde komt op het examen zij hij legt aan de censor drie teksten voor waaruit die er een kan kiezen op deze manier is mede het accent verlegd van de canon naar de leerlingen ook voor noorwegen noemen we enkele thema s van onderzoek breines breines m flk 1983 biedt een overzicht van recent vakdidactisch onderzoek documentonderzoek naar onderwijsleerplannen en curricula wordt relatief veel gedaan aan verschillende universiteiten vooral hoofdvakstudenten zijn uitvoer ders van dit type onderzoek onderzoek naar de receptie van literatuur bij leerlingen in een teacher as researcher design wordt beschreven door smidt 1988 historisch onderzoek naar het vak noors vindt aan diverse instituten plaats 4 denemarken de deense folkeskole telt negen jaar voor kinderen van 7 16 er kan een tiende jaar gevolgd worden dat tiende jaar is bedoeld voor twee typen leerlingen enerzijds leerlingen die na de folkeskole geen verder onderwijs willen volgen anderzijds leerlingen die nog wel naar vervolgonderwijs willen gaan maar die stap nog willen uitstellen in de eerste fase wordt gemiddeld zo n negen uur deens onderwezen vanaf klas vier is dat ongeveer zes uur per week er wordt frequent lesgegeven in vormen van thematisch cursorisch onderwijs in het tiende jaar kunnen leerlingen kiezen uit een ruim aanbod aan vakken deens is echter verplicht er bestaat een centraal leerplan dat sterk uitgewerkt is op het niveau van doelstellingen en aangeeft hoe die geinterpreteerd moeten worden hoe leraren in de klas te werk gaan bepalen zij zelf leraren zijn verantwoording schuldig aan de ouderraad of het gemeentelijke schoolbestuur het deense onderwijssys 94 teem is tot op grote hoogte gedecentraliseerd lokale raden kunnen richtlijnen geven aan scholen de centrale officiele doelstellingen zijn bedoeld voor zowel de school als voor het schoolteam ze zijn vastgelegd in de schoolwet van 1975 voor de folkesko le in de wet is verder vastgelegd dat leraren hun materiaal moeten kiezen in overeenstemming met de wet het eerste doel voor de school is geformuleerd als volgt het onderwijs stelt zich ten doel de leerlingen in staat te stellen hun vaardigheid in en kennis van de taal te ontwikkelen en hun begrip van gesproken en geschreven deens te bevorderen verder is aangegeven dat het onderwijs ernaar streeft bij de leerlingen te ontwikkelen het gevoel voor perspectief hun wens te lezen en zich te uiten op basis van ervaring en analyse het begrijpen en evalueren van oude en nieuwe teksten en andere vormen van expressie in het leerplan van 1976 wordt literatuuronderwijs gesplitst in tekstanalyse enerzijds en oplevelse beleving anderzijds bij tekstanalyse gaat het dan om een min of meer technische taak bestaande uit het achterhalen van de opbouw en de inhoud van de tekst leerboeken bieden teksten aan met vragen die het tekstbegrip dienen te controleren het oplevelse lezen dient leerlingen de kans te geven het persoonlijke en het waardevolle van de tekst te beleven hier wordt niet gestuurd begeleid of geproblematiseerd s0rensen 1985 de vereniging voor leraren deens stelde in een debatboek in 1984 jelved s0derberg 1984 voor over te gaan tot ervaringsgericht literatuuron derwijs niet de literaire tekst maar de ervaringen en problemen van kinderen moeten uitgangspunt van onderwijs zijn literaire teksten zijn in dat onderwijs een belangrijk middel tot inzicht in de eigen situatie de eigen mogelijkheden en maatschappelijke veranderingen tekstanalyse is dan niet langer doel op zich maar voorwaarde voor het bereiken van dat inzicht dat geldt ook voor historische teksten de analyse daarvan kan kinderen leren afstand te nemen van de eigen onmiddellijke beleving van een tekst en de eigen vanzelfspreken de interpretatie jelved 1984 s0derberg 1984 eveneens in 1984 publiceerde een overheidscommissie een voorstel voor het vak deens aan de folkeskole undervisningsvejledning for folkeskolen onderwijshandleiding voor de folkeskole undervisningsministeriet 1984 in dat voorstel wordt de inhoud van het vak deens beschreven voor de respectie velijke fasen ook zijn er verschillende activiteiten beschreven die centraal kunnen staan bij de diverse vakonderdelen als een van de uitgangspunten formuleert de commissie dat de inhoud van het vak niet een produkt is uit de culturele erfenis dat kant en klaar kan worden overgedragen er dient gewerkt te worden met teksten waarmee leerlingen vat krijgen op hun culturele en sociale achtergrond verder moeten de gekozen teksten het de leerlingen mogelijk maken hun standpunt te bepalen ten opzichte van wezenlijke aspecten van het bestaan en het opbouwen van persoonlijke waarden en normen ten aanzien van het tekstonderwijs komt de commissie tot het voorstel leerlin gen invloed te laten uitoefenen op de tekstkeuze ze moeten daarvoor kennis maken met een scala aan teksten zowel fictie als non fictie zowel literatuur als triviale literatuur zowel hedendaagse als historische teksten zowel deense teksten als teksten uit de andere scandinavische landen inleving fantasie analyse en waardering zijn noodzakelijke elementen bij het onderwijs in de basisvaardigheden luisteren spreken lezen kijken en schrijven naar onze 95 interpretatie komt het voorstel van deze commissie enigszins tegemoet aan de kritiek die in de analyse van het leerplan 1976 verwoord werd maar het neemt de aan die analyse gekoppelde voorstellen slechts gedeeltelijk over de ervarin gen van leerlingen worden niet nadrukkelijk als uitgangspunt van de onderwijs leersituatie genoemd de meeste scholen gebruiken het voorstel van deze commissie maar er zijn ook leraren die zich baseren op het debatboek over een eventuele invoering van een canon is fel gediscussieerd het ministe rie van onderwijs was voorstander van invoering veel leraren waren ertegen leraren wilden en willen zelf uitmaken welke werken auteurs tot de literatuur behoren het voorstel uit 1984 geeft de bereikte overeenstemming weer er werd geen canon ingevoerd men vindt het belangrijk dat niet alleen teksten van excellente auteurs aangeboden worden opdat leerlingen de gelegenheid krijgen hun eigen evaluatie criteria te ontwikkelen in de folkeskole 7 16 jaar is het schoolvak deens niet gesplitst in taal en literatuur maar staat het als een vak op het rooster deens wordt geintegreerd met andere vakken aangeboden scholen zijn vrij zelf uit te maken welke leraren met welke specialisaties ze benoemen in de hogere leerjaren literatuur wordt van oudsher geintegreerd met taalonderwijs tekstanalyse en tekstproduktie mondeling en schriftelijk werk moeten geintegreerd zijn die eis geldt voor alle klassen gedurende het gehele onderwijs een klasseleerkracht zorgt voor het onderwijs in alle onderdelen van deens tot aan klas zeven wordt er in het geheel niet gedifferentieerd naar niveau historische teksten worden in het gehele curriculum aangeboden men begint in klas 1 of 2 met sprookjes en delen van ijslandse sagen fictie is een centraal onderdeel van het onderwijs in het deens nogal wat schoolboeken represente ren een breed tekstconcept voor 1969 was de methode buitengewoon belang rijk recentelijk neemt het belang af omdat leraren veel teksten uit kranten en tijdschriften gebruiken in de discussie over het invoeren van een canon is door de overheid onder andere als argument gebruikt dat leerlingen niet alleen maar kopieen voor hun neus moeten krijgen maar een echt boek in de afgelopen 10 15 jaar is er een ontwikkeling waar te nemen in de praktijk naar een sterkere orientatie op interessen van leerlingen en op hun culturele en sociale achtergrond ervaringen van leerlingen worden opgevat als produktieve factor in het onderwijsleerproces de stappen die zijn gezet zijn niet erg groot ook nu nog krijgen leerlingen teksten en opdrachten voorgeschoteld die twintig jaar geleden ook al verstrekt werden in relatie tot achtergronden van leerlingen worden teksten nog vaak heel beperkt besproken dat heeft er ook mee te maken dat er vaak een grote afstand is tussen leerlingen en tekst in 1984 heeft de dansklaererforeningen een boek gepubliceerd met zowel fictionele als non fictionele teksten het voornaamste doel van deze methode is het onderwijs in teksttypen en tekstanalyse het boek is bestemd voor de klassen 7 9 voor 13 16 jarigen het wordt gebruikt bij de behandeling van de stof in perioden thema s en motieven in het onderwijs wordt benadrukt dat het lezen van fictie een waardevolle activiteit is dat gebeurt vanaf de eerste klas men beperkt zich niet tot deense teksten ook noorse en zweedse komen aan de orde leerlingen hoeven geen zweeds en noors te kunnen spreken ze worden wel geacht die teksten in die 96 talen te lezen en te begrijpen in de schoolboeken staan relatief veel teksten uit de wereldliteratuur het doel dat men daarmee nastreeft is intercultureel begrip kweken en versterken een doel dat overigens ook nastrevenswaardig wordt geacht ten aanzien van de culturen van allochtone leerlingen de dansklaererfo reningen publiceerde in dit verband onder meer een bundel met vertaalde turkse verhalen vanaf het begin van het onderwijs worden fictionele en informatieve teksten geintegreerd behandeld men doet dat mede om leerlingen uit milieus waarin het lezen van literaire teksten geen dagelijkse praktijk is de ervaring te geven dat literatuur normaal is en niet iets elitairs leerlingen hebben gelegenheid vrij te lezen op school in zogenaamde biblio theek lessen de snelle leerlingen kunnen nogal eens vrij lezen als ze hun taak af hebben in het negende jaar wordt er een centraal examen afgenomen deens is voor alle leerlingen een verplicht examenvak het wordt op een niveau afgenomen het examen bestaat uit twee schriftelijke toetsen spelling interpunctie en opstel en een mondeling examen het laatste omvat een tekstanalyse en discussie over de tekst voor die discussie wordt aan het begin van het examen een context gecreeerd dat kan een sociale of bijvoorbeeld ideologische context zijn voor analyse en bespreking komen verschillende soorten teksten in aan merking onder andere gedicht short story een fragment uit een roman of een informatieve tekst als een advertentie of kranteartikel de leraar kiest de teksten en bepaalt welke analyse uitgevoerd moet worden de teksten moeten betrekking hebben op een thema dat in de klas besproken is tussen de teksten moet een verband bestaan bijvoorbeeld een thematisch of een chronologisch verband beoordeling van de prestaties van de leerlingen vindt plaats door de leraar plus een leraar die van buiten de school komt de examenresultaten worden geanalyseerd door het pedagogisch instituut de kloof tussen de beste lezers en slechte lezers blijkt in de loop der jaren groter te zijn geworden de goede lezers worden steeds beter de deense onderzoekstraditie met betrekking tot literatuuronderwijs is nog jong recent onderzoek naar de praktijk van literatuuronderwijs wordt beschreven in s0derberg s0derberg 1985 1988 verder wordt er historisch gericht onderzoek gedaan voor zover wij weten is dat niet gericht op de leerlingenpopulatie 12 15 jarigen 5 discussie 5 1 overeenkomsten tussen de scandinavische landen een bespreking van overeenkomsten tussen de drie landen loopt gemakkelijk het gevaar sterk te generaliseren we hebben immers maar met een noorwe gen denemarken of twee zweden deskundigen per land gesproken en we hebben ook geen systematische literatuurstudie verricht in onze vergelijking letten we met name op punten die van belang kunnen zijn voor de discussie over literatuuronderwijs aan leerlingen van 12 15 jaar in nederland 97 we bespeuren de volgende overeenkomsten 1 leerplannen en examens zweden noorwegen en denemarken kennen centrale leerplannen en centrale examens aan het einde van de 9e klas er zijn evenwel verschillen in gedetailleerdheid van de leerplannen zweden en denemarken hebben een gedetailleerder leerplan dan noorwegen zweden formuleert hoofdmomenten en doelen denemarken doelstellingen en interpretaties op het niveau van de school en het schoolteam noorwegen beperkt zich tot doelstellingen het zweedse leerplan lijkt sinds 1962 in globaler termen te zijn geformuleerd terwijl tegelijkertijd de aandacht voor literatuur is toegenomen en preciezer geformuleerd opmerkelijk vinden we dat in denemarken de meeste scholen ervoor geko zen hebben een voorstel voor het vak deens te gebruiken dat uitgewerkt is door een overheidscommissie en waarin de inhoud van het vak en diverse activiteiten beschreven zijn een beschrijving die uiteraard gebaseerd is op het leerplan we leiden hieruit af dat leraren in het algemeen instemmen met het leerplan voor eventuele veranderingen in het leerplan lijkt ons dat een belangrijk uitgangspunt interessant in dit verband is het ontbreken van een canon het ministerie van onderwijs heeft zich een fervent voorstander getoond van een canon maar leraren hebben zich hevig verzet tegen invoering daarvan een discussie over herinvoering van een canon is in de drie landen recente lijk gevoerd tot dusver hebben de voorstanders ervan aan het kortste eind getrokken de discussie lijkt evenwel slechts tijdelijk onderbroken de kloof tussen de retoriek in het leerplan en de praktijk in de klas lijkt uitgedrukt te kunnen worden in een tijdseenheid ongeveer twintig tot dertig jaar veel zweedse leraren werkten in 1989 meer in overeenstemming met het leerplan van 1962 en 1969 dan dat van 1980 deens onderzoek laat zien dat recent gebruikte teksten en opdrachten ook al twintig jaar geleden gebruikt werden s0derberg 1988 bij dat onderzoek naar de praktijk van literatuuronderwijs is socialisatie een factor gebleken die de wijze van re ceptie van teksten voor een belangrijk deel bepaalt de kloof kan ook worden geformuleerd in termen van traditie de traditie van het oude gymnasium literatuurhistorie canon tekstanalyse is bij de invoering van comprehensive onderwijs doorgedrongen in de hoogste klassen van het nieuwe type onderwijs 12 15 ondanks andersluidende leerplannen blijkt die traditie maar moeizaam en langzaam te wijken onze gesprekspartners wijzen hierbij op het belang van herziening van de lerarenopleiding en van verplichte nascholing 2 opvattingen de opvattingen over literatuuronderwijs 12 15 gaan in de richting van vakkenintegratie en van een holistische benadering van moeder taalonderwijs waarin literaire teksten naast niet literaire teksten worden beschouwd als bron voor het opdoen van kennis en inzicht over individu en maatschappij in heden en verleden door leraren en didactici wordt het onderwijs in een canon afgewezen omdat een voor ieder geldende canon voorbij gaat aan factoren die bij tekstkeuze een rol zouden moeten spelen zoals de leerlingen de klas de onderwijsactiviteiten waarop de tekst zou moeten aansluiten de richting die men met nieuwe activiteiten in wil slaan 98 men kiest integendeel voor vormen van ervaringsgericht leren men wenst namelijk literatuur niet als elitair te presenteren maar als een voor ieder toegankelijk en bruikbaar corpus aan teksten het her invoeren van een canon vergroot de kloof tussen retoriek en praktijk als men tenminste wil dat literatuuronderwijs ertoe bijdraagt dat literatuur betekenis krijgt voor leerlingen vergelijk thavenius 1987 3 onderwijspraktijk in de praktijk blijkt literatuuronderwijs te zeer gestuurd door de leraar dat leidt tot een onbedoelde sociale differentiatie in de klas se interactie wat haaks staat op de doelen van communaal onderwijs de sturing door de leraar leidt ook tot een inperking van de mogelijke interpre taties van teksten dat staat haaks op de doelstelling van lezersgericht literatuuronderijs 4 men hecht in alle drie de landen belang aan onderzoek van literatuur onderwijs de geschiedenis van taal en literatuuronderwijs is een belangrijk onderzoeksthema verder is en wordt onderzoek verricht naar de praktijk van literatuuronderwijs het betreft hier ook empirisch interpretatief onder zoek en vormen van actie onderzoek waarbij leraar en onderzoeker samen onderwijs plannen observeren analyseren er zijn ook onderzoeksprojecten te noemen in een teacher as researcher design bijvoorbeeld smidt 1988 5 2 vergelijking met tendensen in nederland in de drie landen blijkt dat opvattingen over literatuuronderwijs en de vormge ving daarvan onderwerp zijn van politieke en publieke discussie en besluitvor ming die discussie begint ook in nederland weer op gang te komen in die discussie zal het in elk geval ook gaan over het al dan niet invoeren van een canon kamer 1989 net als in de besproken scandinavische landen bestaat in nederland een retoriek in de richting van lezersgericht literatuuronderwijs naar onze inschat ting onderscheidt die zich nadrukkelijk van de scandinavische voor het basisonderwijs kennen we de opvattingen van het project werken met boeken het bijbrengen van leesplezier is daarvan het belangrijkste doel werts de zanger 1986 verschil is dat het in scandinavie meer gaat om het opdoen van kennis uit literaire teksten voor het nederlandse voortgezet onderwijs pleit onder meer dirksen 1989 voor reader response onderwijs de school biedt de leerlingen allerlei moge lijkheden hun verstandelijke vermogens te ontwikkelen lezersgericht literatuur onderwijs biedt leerlingen de kans zich ook op het emotionele vlak te ontplooi en door ze in de gelegenheid te stellen hun gevoelens te herkennen en te verwoorden in de scandinavische opvatting pleit men nadrukkelijk voor een combinatie van gevoel en verstand als voorwaarde voor het verwerven van kennis en inzicht dirksen pleit voor lezersgericht literatuuronderwijs vanwege de interesse die leerlingen hebben voor zichzelf voor de eigen persoon de eigen ontwikkeling de scandinavische opvatting ziet receptie van teksten functioneren bij het opdoen van kennis van en inzicht in individu en maat schappij 99 een derde verschil betreft de tekstkeuze in de scandinavische landen ziet men literaire teksten als onderdeel van een breed tekstaanbod in de nederlandse retoriek gaat het vooral om de receptie van literaire teksten ten slotte ook in nederland klinkt de roep om een betere opleiding op het terrein van de literatuurdidactiek zie overmaat janssen 1989 in een eventuele basisvorming zullen veel leraren vooral uit het huidige lbo literatuuronder wijs moeten geven dat is voor hen een onbekend terrein dat onderwijs geldt dan leerlingengroepen die daar evenmin mee vertrouwd zijn 5 3 aanbevelingen een eerst verkenning van de situatie in scandinavie brengt ons tot de volgende aanbevelingen 1 je kunt nog zulke prachtige plannen maken als je niet verplicht na schoolt blijven veel leraren vooral doen wat ze in hun opleiding geleerd hebben zeker in het perspectief van literatuuronderwijs voor alle leerlingen van 12 15 zou na scholing een belangrijk thema moeten zijn uit onder zoek in zweden linner 1984 en denemarken s0derberg 1988 blijkt immers hoezeer een leraar soms zelfs ongewild de receptie van de leerlingen stuurt 2 leerplanontwikkeling opleiding en nascholing vragen om onderzoek van bestaande praktijken actie onderzoek observatie onderzoek en historisch onderzoek onderzoek van de praktijk blijkt noodzakelijk om daarop een realistische vernieuwing te kunnen funderen dat is een andere vernieuwing dan die waarbij de plannen misschien wel prachtig zijn maar waarbij het systeem de leraren en of de leerlingen helaas niet bij machte willen zijn de plannen uit te voeren teacher as researcher ontwikkelings onderzoek lijkt een aanpak die veel perspectief biedt onze aanbeveling is deze strategie te volgen bij ontwikkelingsonderzoek naar literatuuronderwijs en daarbij gebruik te maken van de ervaringen die in zweden en noorwegen zijn opgedaan 3 het bovenstaande moet vooral ook worden bezien tegen het licht van litera tuuronderwijs aan 12 15 jarigen in een heterogene onderwijssetting verhou dingsgewijs weet men daar in scandinavie minder van dan van literatuuron derwijs aan leerlingen van 16 18 dat heeft te maken met de traditie van literatuuronderwijs in het gymnasium men heeft ervaren hoe de tradities van vroegere onderwijstypen doorwerken in nieuwe voor nederland zou dat kunnen betekenen dat de traditie van leesplezier vanuit het basisonder wijs botst met de meer canonische opvatting die nu geldt voor de boven bouw mavo havo vwo of met de teksttraditie van het lbo inzicht in die tradities is een belangrijk element van nascholing inzicht verkrijgt men door historisch onderzoek naar die tradities maar men moet ook weten hoe die tradities doorwerken in de praktijk het noorse voorbeeld leert dat na negen jaar onderwijs in heterogene klassen er toch behoefte bestaat aan verschillende curricula voor literatuuronderwijs in het vervolgonderwijs vanwege gepercipieerde verschillen in leesmotivatie van leerlingen nijmegen november 1990 100 noten 1 in de deens noorse staat was deens de standaardtaal na de losmaking van denemarken zijn er in noorwegen twee schrijftalen ontwikkeld de ene taal is nynorsk letterlijk nieuwnoors een op belangrijke noorse dialecten gebaseerde taal nu gebruikt door een kleine 20 van de bevolking de andere is bokm l letterlijk boektaal een noorse variant van het deens nu door 80 van de noren gebruikt in 1889 zijn beide talen bij wet geaccepteerd bibliografie breines i k einar eriksen s ongstad red 1983 fag og forskning skoleforskning i humanistiske fag oslo etc universitetsforlaget delnoy r p h van de ven 1988 jeugdboeken in een klas in zweden kijken naar moedertaalonderwijs in een internationaal verband in moer 6 32 40 dirksen j 1989 reader response criticism onderwijs in het boeiendst denk bare onderwerp in levende talen 446 749 756 jelved m 1984 litteraire tekster i skolen in jelvedisflderberg 100 117 jelved m a m s0derberg red 1984 det er dansk la seplan och hverdag dansklaererforeningen kamer a 1989 literatuuronderwijs in restauratie in slo vox 13 5 27 28 linner b 1984 litteratur och undervisning om litteraturlasningens insti tutionella villkor malmo liber lubbers g 1972 semantische schalen ten behoeve van poezie litteratuur onderwijs in levende talen 292 466 483 madssen k a red 1987 metodiske oppleg til fagplanen i norsk lnu skriftserien nr 37 1 malmgren l g p h van de ven 1989 reading literature in comprehen sive school age 11 13 a speculative analysis of two events occasional papers in mother tongue education 1 enschede valo m overmaat m t janssen 1989 literatuurdidactiek in de knel in spiegel 7 2 11 22 rolfsen n 1892 laesebog for folkeskolen 1 del kristiania smidt j 1988 seks lesere pd skolen hva de s0kte hva de fant en empirisk studie av litteraturarbeid i den videregaende skolen trondheim universitet diss s0derberg a m 1984 tekst historie og erfaring faglig psdagogiske ten denser i danskundervisningen in jelved s0derberg 134 151 s0derberg a m 1985 textlcesning i gymnasiet i fagdidaktisk perspektiv k0benhavns universitet s0derberg a m 1988 reading texts speech in an echo chamber a study of text analysis in the high school in scandinavian journal of educational research 32 183 199 s0rensen b 1985 texten och lasaren in thaveniusllewan 142 167 101 thavenius j 1987 kulturens svarta hdl stockholm lund symposion bok forlag thavenius j 1989 litteraturundervisningen i sverige 1800 1950 en biblio grafi stockholm stehag symposion bokforlag thavenius j b lewan red 1985 lasningar om litteraturun och lasaren goteborg akademilitteratur ab ven p h van de 1989 historische aspecten van literatuuronderwijs en de crisis in de humaniora impressies van en rond een conferentie in spiegel 7 1 57 74 werts m j de zanger 1986 werken met boeken in de basisschool groei boek slo enschede 102