‘Literatuuronderwijs is echt geen vrijblijvende zaak’. In gesprek met literatuurdocent Dick Volmer.

margitka van woerkom warn de moor literatuuronderwijs i s echt gee n vrijblijvende zaak in gesprek met literatuurdocent dick volmer woord voora f in deze derde bijdrage over de dagelijkse gang van zaken in het literatuuronderwijs treft u een weergave aan van een interview met dick volmer de heer volmer is als docent duits verbonden aan de scholengemeenschap canisius college mater dei in nijmegen het interviewmodel van de leraren in opleiding van harold vine new york university waarmee u kennis maakte in tsjip 1 dient ook bier als uitgangs punt van het vraaggesprek hebt u twee ofdrie literaire werken waarvan u gemerkt hebt dat ze min ofmeer altijd goed bevallen bij leerlingen deze vraag is niet zomaar te beantwoorden want we werken per leerjaar met een aantal projekten en het leesonderwijs in de onderbouw is er al duidelijk op gericht leerlingen met literatuur te confronteren zo krijgen bijvoorbeeld de tweedeklas sers ongeveer vijftig mi n of meer literaire teksten aangeboden in de derde klas wordt het literatuuronderwijs aangevuld met de zogcnaamde schneiderbiicher en met literatuurmateriaal ui t het leerplan dijkstra daarbi j behoort de serie rot fuchsbucher bestaande uit twaalf boeken waarvan we er vijf a zes klassikaal be handelen in de bovenbouw met name in de vierde klas van de havo werken we me t de jeansbucher uit de serie ravensburger taschenbucher probleemboeken die vaak veel spanning bevatten leerlingen leze n die graag en hebben al snel door hoe zo n boek omwille van de problematiek geconstrueerd is in 5 havo geeft elk e docent zijn eigen invulling aan het literatuuronderwijs i k heb bijvoorbeeld een b811 projekt gedaan dat bestond uit twee hoorspelen twee korte verhalen een volledige roman die verlorene ehre der katharina blum een uitgebreide sa menvatting van de roman ansichten eines clowns en uit twee interviews met deze auteur ook heb ik de film van dat laatslgenoemdc boek vertoond omdat het boek zelf eigenlijk niet zo geschikt is voor dit leerjaar de problematiek van boll staat te ver van de leerlingen af een ander bijna klassiek geworden projekt op het vwo is het kafka projekt i k werk dan alleen met verhalen een zeer geschikt genre voor het literatuuronder wijs aan 5 vwo ers kafka s werk is namelijk niet in een bepaalde richting te in terpreteren wa t to t zee r uiteenlopend e discussie s onde r d e leerlinge n leidt meestal ga ik dan ook in op het wat houterige duits van kafka opgegroei d in een niet duitstalige omgeving de leerlingen lezen zelfstandig die neuen leiden desjungen werthers vervolgens kies i k de belangrijkste brieve n ui t die alten leiden des jungen werthers en probeer met de leerlingen tot een vergelijking t e komen van beide werken met een sterke begeleiding lukt dat overigens heel aardig 62 in 4 havo behandel ik al jaren allerlei soorten korte verhalen horror en science fictionteksten maar ook liefdesverhalen bij het konsalik projekt bijvoorbeeld leze n we klassikaal een roman om leerlin gen te laten zien hoe slecht soms deze boeken eigenlijk geconstrueerd zijn we stellen samen een lijst met kenmerken op die de leerlingen dan weer kunnen ge bruiken als ze bepaalde romans thuis zelfstandig lezen wat zijn de voornaamste methoden om uw leerlingen te motiveren liter airewer ken te lezen jammer genoeg heb je vaak te weinig tijd om een volledig werk klassikaal t e behandelen en dat is nou juist zo n goede methode literatuur beslaat hoogstens 30 van je lestijd e n als je uitgaat van 30 weken a 4 uur dan heb je in totaal 120 uren per jaar je houdt dan hoogstens 30 a 40 uur voor literatuur over ga dan maar eens een kompleet werk behandelen waar je m ins tens zes lesuren mce bezig bent dat lukt me gewoonweg niet ik vind in ieder geval dat leerlingen in een vreemde taal moeten kunnen lezen ik schrijf voor wat er gelezen moet worden en hoop dan maar dat ik werken kies die niet t e ve r va n z e afstaa n wa t betref t d e inhou d e n he t niveau nee m no u bijvoorbeeld die physiker dat boek kun je altijd actualiseren je kunt best een artikel vinden dat dan als opstapje dient over de atoombom met als thema de verantwoordelijkheid va n de wetenschapper ik laat de leerlingen eerst dat artikel lezen en er kort op reageren aansluitend laat ik ze het boek lezen en zo ontdek ken ze hoe een auteur de beweringen die in het artikel naar voren komen heef t bewerkl ik moet er wel bij zeggen dat zoiets maar hoogst zelden lukt want lang niet alle werken zijn daarvoor geschikt toch mogen leerlingen ook zelf boeken kiezen en als een groot deel van de klas het werk behandeld wil hebben dan gebeurt dat ook overigens om te voorko men dat een boek plompverloren aankomt geef i k wel bij elk wer k altijd een korte mondeling e toelichting da t laatst e geldt nie t voo r 5 en 6 vwo daar moeten leerlingen ze s titels uit een verplichte literatuurlijst afwerken ee n lijs t met titels die door de hele sectie duits bijeengebracht is de leerlingen hebben wel de mogelijkheid om op van te voren vastgestelde data vragen te stellen over deze verplichte boeken omdat er vaak minder gangbare werken op staan die niet vertaald zijn en ook niet in uittrekselboeken t e vinden zijn wel hebben we op school een overzicht waar over elk boek iets van de inhoud beschreven staat anders moeten ze al te blindelings kiezen gebeurt de behandeling van een literair werk in de klas altijd op deze zelfde klas sikale wijze de duitse jeugdboeken die gelezen worden uit de jeansbiicher in 4 havo worden nogal eens misbruikt voor de eerste spreekbeurt een monoloog die de leerling op de band inspreekt en die door mij daarna beoordeeld wordt er wordt dan geen ge sprek meer over het boek gevoerd in die monoloog komen de volgende zaken aan de orde de leerling vertelt in het duits de inhoud na waarbij hij moet kunnen ingaan op de eventuele bedoelingen van de schrijver ook moet hij kunnen aan geven wat hij goed of minder goed vindt en vervolgens uit het verhaal een aardige passage kunnen aangeven het voordragen van die passage wordt dan weer ge bruikt voor een uitspraaktoets 63 een andere werkvorm is de klassikale discussie over het werk dat aan de orde is soms gebeurt dat in het duits maar leerlingen hebben vaak moeite hun readies in het duits te verwoorden toch hoeft een vreemde taal niet altijd remmend te werken soms kan die taal zelfs beschermend zijn voor de leerling want als ze reageren op literatuur moeten ze zich op een bepaalde manier blootgeven en in een vreemde taal is dat vaak minder dreigend maar meestal werk ik inderdaad heel klassikaal en leid dan zelf de discussie ik pas maar zelden groepswerk toe omdat ik daar weinig heil in zie bij de havo groepen lukt die werkvorm wel een enkele keer want die klassen bestaan gemid deld uit zo n 1 8 a 25 leerlingen en dan eerder 18 dan 25 met zo n aantal kun je een heel goed groepsgesprek voeren bij een grote klas wordt dat al moeilijker dan haken er edit veel leerlingen af hoe verloopt bij u de toetsing over literatuur alles wat ik opgeef toets ik ook daadwerkelijk het literatuuronderwijs is zeker niet vrijblijvend d e nadruk ligt dan vooral op datgene wat ze thuis zelfstandig gelezen hebben met maar een kleine verwijzing naar wat er klassikaal behandeld is want ik houd niet zo van dat herkauwen de toetsing over de literatuurlijs t van 5 en 6 vwo gebeurt schriftelijk i n de nederlandse taal ik stel altijd open vragen aan dat systeem zitten trouwens wel nadelen want de vragen moeten edit goed zijn zodat de leerlingen niet in vaagheden kunnen vervallen bovendien kost de correctie erg veel tijd toch formuleer ik de vragen altijd zo dat de leer lingen het werk ook edit gelezen moeten hebben een paar jaar geleden liet ik leerlingen van 4 en 5 havo ook wel eens zelf een verhaal schrijve n te r afsluiting va n he t horror projek t bijvoorbeeld da t stuk moest in het duits geschreven worden en werd door mij beoordeeld nu doe ik dat niet meer omdat dat meer een toetsing van de schrijfvaardigheid is wat zijn uw specifieke doelstellingen bij het lesgeven over een literair werk lezers voor het leven kweken daar geloof ik niet zo in het is zeker op de havo toch maar een heel kleine groep die zich edit aangetrokken voel t tot het lezen van literatuur dat is tenminste al jaren mijn indruk de intentie om leerlingen literair te vormen is er wel maar het lukt me niet al tijd of ik moet uitwijken naa r de literatuurgeschiedenis op de havo ben ik al lang blij als men begrepen heeft wat er in die vreemde taal staat en wat de pro blematiek is die in het boek tot uitdrukking komt leerlingen laten nagaan of er bijvoorbeeld sprake is van een bepaald perspectief komt eigenlijk nauwelijks aan de orde veel belangrijker vind ik dat leerlingen leren ontdekken wat ze nou goed aan dat verhaal vinden bij het krimi projekt in 4 havo bleek in het verleden bij voorbeeld dat ze het verschil leerden zien tussen triviaalliteratuur en literaire wer ken ik vergeleek in dat projekt een jerry cottonroman met der richter und sein henker van durrenmatt waar ik ook de filmvan liet zien toch was dat indertijd niet zo n succes omdat leerlingen me t tranen in hun ogen niet van ontroering maar van gapende verveling bij die filmwegliepen het werk van deze schrijver spreekt ze gewoon niet aan die jerry cottonroman vonde n ze veel leuker ze hadden het boek ook binnen drie kwartier uit overigens is het zo dat je met de presentatie van alleen maar literaire boeken en literatuurgeschiedenis op de havo het vooroordeel bij leerlingen bevestigd dat 64 literatuur moeilijk is en dat is toch niet de bedoeling op het vwo ligt dat na tuurlijk anders daar geef ik wel literatuurgeschiedenis ik vind namelijk dat zo n leerling best een aantal stromingen mag weten en ook namen van schrijvers mag kennen zonder dat hij er dan per se iets van gelezen moet hebben als hij straks van school is en de naam goethe zegt hem niets dan is er iets mis sinds we u voor een eerste gesprek bezochten is een nieuw schooljaar begonnen hebben zich daarin nog veranderingen voorgedaan niet in mijn opvattingen over het literatuuronderwijs natuurlijk maar wel heb ben we nu binnen de sectie besloten om aan het vwo nadrukkelijker literatuurge schiedenis te gaan geven in de praktijk is het toch dat in s vwo enorm veel ha visten binnenstromen en die willen minstens ervaren dat er verschil is in aanpak en leerstof want waarom zouden ze anders 5 vwo doen we vinden dat we te lang het aanleren van kennis hebben verwaarloosd ten gunste van het leesplezier met name in het vwo kunnen we ons dat niet meer veroorloven we hebben met ons vieren afgesproken dat we de literatuurgeschiedenis in zeven perioden verdelen en ieder neemt een of twee perioden voor zijn rekening daarvoor maakt hij met het dtv literaturlexion als naslagwerkje zo n 10 bladzijden stromingen en 100 pa ginal over auteurs alfabetisch gerangschikt een volledig projekt van zo n peri ode dus inclusief zinvoll e en leesbare teksten en opdrachten tot en met het proefwerkmodel i k zelf do e er twee reformation humanismu s un d auf klarung en romantik dat is ook een manier om te overleven wan t al kost het mi even extr a tijd straks heb je de winst van al die projekten die een geheel vormen en daarmee kunnen we de literatuurgeschiedenis op een ons inziens verantwoorde wijze ver zorgen we gaan zeker hier en daar jatten maar in feite hebben we geen methode gezien die ons bevalt natuurlijk moet je dan accepteren wat je collega s maken want voor diep inhoudelijke discussies over de produktcn hebben we geen tijd is er nog ruimte voor de ontwikkeling van goede lesmethoden eerlijk gezegd letten we bij de produktie van dit projekt niet zo erg op de aard van de methoden ik zelf heb enorm steun momenteel aan de zes lessen die eus schalkwijk heeft geschreven voor het nieuwe leerboek duits dat bij malmberg gaat verschijnen eus acht de persoonlijke leesactiviteit van de leerling absoluut mede afhankelijk va n de factoren inzich t en kennis in de havo heb ik proefge draaid met die lessen en dat ging mede dankzij de uitstekende handleiding die de leraar letterlijk aan de hand neemt voortreffelijk da t wil ik doorzetten in 5 vwo maar over methoden gesproken die ik altijd al toepaste wat bij de moderne talen heel goed kan is het verwerken van een toneelstuk in mei hebben we hier de duitse uitvoering van de dreigroschenoper en daar werken we naar toe doordat ik de leerlingen vantevoren de liederen laat lezen en horen en heel kort de inhoud geef de rest zien ze dan op de avond zelf en dan is er de vergelijking van film en toneelstuk das besuch der alte dame bijvoorbeeld ik heb eerst de verfilming met anthony quinn en ingrid bergman laten zien in een duitse nasynchronisa tie met daarbij vragen en daar hebben we grondig aan gewerkt gedurende drie lessen toen luidde de opdracht lees het toneelstuk en geef aan wat je ziet als verschillen tussen beide produkten er waren heel duidelijke verschillen te con stateren het proefwerk erover hep goed omgekeerd werkte ik ook met een ver 65 haal van kaschnitz gespenster daar legde het verhaal saai meneer het voile dig af tegen de film die een uitstekende horror was geworden met dezelfde groep een boek gelezen dat juist weer veel beter was dan de film en zo zagen we dat de verfilming van kafka s gedaanteverwisseling een steun betekende bij de interpre tatie van het verhaal overigens zullen we nooit meer terug gaan naar de tijd da t de leerling niets te zeggen had die is voorgoed voorbij als je aanneemt dat het toegroeien naar een waarde oordeel wezenlijk is dan zul je hem of haar ook volledig serieus moeten nemen da t blijft du s naas t he t aanbrenge n va n kenni s e n inzich t oo k d e evaluatie van de tekst wat vind je erva n en waarom dat moet een leerlin g duidelijk kunnen maken 66