Media in het onderwijs. Een theoretisch kader.

Publicatie datum: 1982-01-01
Auteur: Henk Dekker
Collectie: 12
Volume: 12
Nummer: 6
Pagina’s: 4-11

Documenten

media in het onderwijs een theoretisch kader intro iedereen die zelf les geeft weet dat het om zeer turbulen te en komplexe gebeurtenissen gaat er zijn al gauw tussen de 20 a 30 mensen bij betrokken die voortdurend verbaal en niet verbaal kommuniceren een strijd om de macht wordt ge leverd er ligt van alles en nog wat op de lestafels en door de ramen van het lokaal valt er vaak heel wat interes sants te beleven hoe is zoiets nu voor te bereiden of te onderzoeken zonder totaal vertwijfeld te raken eindeloos rondjes rond de ta fel te lopen de ene sigaret na de andere op te paffen en te vluchten in een utopie of traditie een antwoord op deze vraag lijkt mij nodig voordat welk an der probleem van leerkrachten betreffende de lessen aan bod kan komen in de eerste paragraaf doe ik een poging ertoe daarna zal ik wat zeggen over didaktische hulpmaterialen hopelijk heeft u er wat aan als u dit najaar en deze winter s avonds thuis zit met de knellende vraag hoe kan ik de leerlingen zover krijgen dat ze niet alleen zoet zijn in de lessen maar er ook enige interesse voor aan de dag gaan leggen en er zelfs wat van opsteken een finaal model van onderwijsleersituaties een belangrijke steun voor het voorbereiden en bestuderen van onderwijsleersituaties kan worden verkregen van een mo del van onderwijsleersituaties een model is een vereenvoudigde weergave van een stukje werkelijkheid waarin relaties worden aangegeven tussen een aantal fundamentele komponenten in verband met het be studeerde werkelijkheidsgebied de werkelijkheid wordt gereduceerd om er beter zicht op te krijgen daarbij worden bepaalde komponenten en relaties daartussen uit die werke lijkheid naar voren gebracht andere worden naar de achter grond gedrukt omdat er nauwelijks empirische gegevens be schikbaar zijn over het voorbereiden uitvoeren en evalue ren van onderwijsleersituaties zijn modellen veelal ideaal typisch en juist mede bedoeld om het onderzoek naar de prak tijk mogelijk te m ken er zijn heel wat modellen ontwikkeld door onderwijskundigen ik geef de voorkeur aan een finaal model van onderwijsleer situaties een onderwijsleersituatie kan omschreven worden als een tot stand gebrachte ontmoeting tussen leerkracht leerlingen leerstof en hulpmaterialen in een bepaalde uit 4 gangssituatie met als doel bepaalde wenselijk geachte ver anderingen in het denken voelen en handelen van leerlingen te bevorderen in zo n finaal model van onderwijsleersituaties zijn de kom ponenten de aktor s de uitgangssituatie de doelen de middelen en de evaluatie tussen die komponenten wordt een finale dat wil zeggen doel middel relatie verondersteld pedagogisch didaktisch handelen is in mijn ogen een doelbe wust handelen bewust wordt een situatie nagestreefd en wor den bepaalde middelen daartoe gebruikt uitgaande van een bepaalde uitgangssituatie in de meest eenvoudige vorm ziet een finaal model van een onderwijsleersituatie er schematisch zo uit lesdoelen tijd uitgangs maatschappij actor leerling en situationele gegevens heden situatie school in een onderwijsleersituatie is er sprake van een actor le raar lerares leerling of groep die de uitgangssituatie bepaalt doelen vooropstelt en middelen kiest om die doelen te bereiken de strepen met een pijl geven een middel doel relatie aan de strepen zonder pijl tussen de uitgangssituatie en de mid delen geven aan dat elk middel in overeenstemming met de uitgangssituatie behoort te zijn het is er alleen voor de duidelijkheid uitgelicht en boven de streep geplaatst omdat het door de actor is uitgekozen om te worden toegepast er zijn vier kategorieen van middelen leerstof didakti sche werkvormen hulpmaterialen en interaktievormen de keu ze en het gebruik van een middel kan van invloed zijn op de keuze en het gebruik van een ander middel dat voor hetzelfde doel gehanteerd zou kunnen worden in het schema zijn ze dan ook met elkaar verbonden via de uitgangssituatie zo zal een bepaald type hulpmateriaal bv film het gebruik van een andere didaktische werkvorm nodig maken om het vooropgestel de doel te bereiken anderzijds vraagt de ene didaktische s werkvorm bv het maken van een geluidscollege weer heel andere hulpmaterialen dan een andere bv een schrijfronde hulpmaterialen in een finaal model van onderwijsleersituaties didaktische hulpmaterialen zijn materialen die door de leer kracht en of de leerlingen in een onderwijsleersituatie wor den gebruikt als middel om de vooropgestelde doelstellingen te bereiken in de literatuur worden ook wel andere begrippen gebruikt zoals leermiddelen hulpmiddelen media onderwijslespakket ten enz ik geef de voorkeur aan het begrip didaktische hulpmaterialen om verschillende redenen de begrippen leer of hulpmiddelen zijn ruimer leerstof en didakti sche werkvormen zijn bij voorbeeld ook als middelen aan te duiden bij leermiddelen zou het terrein bovendien beperkt blijven tot hulpmaterialen ten behoeve van doelstellingen op kognitief gebied de term hulpmaterialen laat open voor wel ke kategorie doelstellingen zij bedoeld zijn en welk karakter zij hebben wel wordt terecht aangeduid dat het gaat om mate rialen die te hulp worden geroepen voor iets anders te weten de doelstellingen het bijvoeglijk naamwoord didaktische duidt aan dat zij geplaatst zijn in didaktische situaties d w z situaties waarin twee elkaar sterk beinvloedende pro cessen zich afspelen enerzijds het onderwijzen vormen en anderzijds het verwerven van kennis meningen houdingen gedragsdisposities en vaardigheden bekijken wij nu de plaats van de didaktische hulpmaterialen in het finale model van onderwijsieersituaties het eerste wat daaruit af te leiden valt is dat de keuze van het hulp materiaal primair bepaald moet worden door de doelstellingen van de les eerst moet bekend zijn wat er geleerd moet worden voordat de keuze van het hulpmateriaal kan gemaakt worden bv als het de bedoeling is de leerlingen kennis te laten verwerven zal ander hulpmateriaal nodig zijn dan wan neer beoogd wordt dat de leerlingen over een bepaald pro bleem meningen gaan ontwikkelen ten tweede moet het didaktische hulpmateriaal in overeen stemming zijn met de uitgangssituatie bv de moeilijkheids graad moet aangepast zijn aan de leerlingen die het gaan ge bruiken de school moet mogelijk maken dat het aangekocht wordt vervolgens zal bij de keuze van het didaktische hulpmate riaal rekening gehouden moeten worden met de leerstof die in de les aan de orde komt bv wordt het onderwerp erin behandeld komen de belangrijkste begrippen aan bod zijn de juiste invalshoeken gekozen is de opbouw leerpsycholo gisch gezien adekwaat ook speelt bij de keuze van het didaktische hulpmateriaal mee welke didaktische werkvorm gebruikt zal gaan worden 6 bv voor een schrijfronde heb je iets anders nodig dan voor een cartoonanalyse tenslotte kan ook nog de gewenste interaktievorm in de be schouwing worden betrokken bv voor een sociaal geinte greerde interaktievorm zijn bepaalde hulpmaterialen geschik ter dan andere de noodzaak efficient gebruik te maken van het geringe aan tal uren onderwijs dwingt tot een weloverwogen keuze van het didaktische hulpmateriaal indeling van didaktische hulpmaterialen verscheidene auteurs hebben getracht enige orde te brengen in de stapel voor het onderwijs ter beschikking gestelde hulpmaterialen als kriteria zijn daartoe o a gebruikt het verbaal symbolische of aanschouwelijke karakter de konventionele of technologische aard en het gebruik ervan binnen of buiten de klas het meest geschikt lijkt mij een klassifikatie op basis van de doelstellingenkategorieen die met de hulpmaterialen nage streefd kunnen worden dat is echter niet zonder broekscheu ren te doen een hulpmateriaal bv een schoolbord kan vaak voor meerdere kategorieen doelstellingen warden gebruikt het is vaak de kombinatie van hulpmateriaal leerstof en didaktische werkvorm die duidelijk maakt welke doelstellin genkategorie het meest efficient gediend wordt voorlopig moet het maar bij een indeling blijven op basis van andere kriteria dan de doelstellingen het eerste krite rium dat mij belangrijk lijkt is of het materiaal primair voor ontvangen dan wel voor zenden respectievelijk receptief dan wel expressief bedoeld is dit kriterium is belangrijk omdat ik er van uitga dat mensen niet leren door alleen maar als stortbak van informatie te fungeren maar vooral door zelf informatie te verzamelen deze zelf te verwerken en weer aan anderen door te geven en dat geldt ook voor doelstellingen op affektief gebied en op het vlak van vaardigheden een tweede kriterium is het soort tekens dat gehanteerd wordt verbaalvisuele visuele auditieve of audio visuele het lijkt mij onjuist alleen verbaal visuele tekens te ge bruiken omdat daardoor andere zintuigen onnodig op nul wor den gezet terwijl het leren juist gediend wordt door het gebruik van meerdere zintuigen tegelijk te stimuleren bo vendien leven veel jongeren meer in een beelden dan in een letter kultuur een derde kriterium is de aard van het materiaal hard of soft materiaal om zelf iets mee te doen of kant en klare produkten het lijkt mij ongewenst dat leerlingen tot 1 passieve konsumenten worden gedegradeerd de zelf verworven informatie moet door de leerlingen zelf verwerkt en aan an deren doorgegeven kunnen worden met behulp van hard ware op basis van deze drie kriteria kunnen de mij bekende didak tische hulpmaterialen als volgt worden ingedeeld zie de schema s in bijlage 1 en 2 gebruik en waardering van didaktische hulpmaterialen uit onderzoek is bekend dat het lesboek het meest gebruikte didaktische hulpmateriaal is leerlingen blijken echter een heel andere voorkeur te hebben op de eerste plaats staan bij hen audio visuele hulpmiddelen en op de laatste plaats handboeken wellicht hebben zij dezelfde kritiek als onder wijskundigen op de meeste lesboeken zij bevorderen een leerstof in plaats van leerlinggeorienteerd onderwijs sluiten niet aan op de ervaringswereld van leerlingen zijn al op het moment van het verschijnen verouderd bevatten hoofdzakelijk verbaal visuele tekens worden geschreven voor een zo groot mogelijke markt en vertolken daartoe gangbare maatschappijbevestigende visies bij deze kritiek moet wel bedacht worden dat die niet zo zeer op het lesboek als zodanig betrekking heeft als wel op de konkrete inhouden de wijze van gebruik en de produk tie van de meeste schoolboeken als een lesboek goed is kan het de volgende positieve effekten hebben het geeft aan de leerkracht enige houvast in de keuze van de leerstof en op die manier heeft hij meer tijd om zelf aanvullende didaktische hulpmaterialen te maken de leerlingen worden onafhankelijker van de leerkracht voor wat betreft zijn aanpak en opvattingen wat m i in ieder geval gesteld kan worden is dat het een onnodige verarming van het onderwijs betekent als alleen een al is het een goed lesboek wordt gebruikt leerlin gen worden er vaak door in de positie van passieve konsument geplaatst beperkt in het gebruik van hun zintuigen en ge duwd in de voor hen minder aantrekkelijke letter kultuur afwisseling van hulpmaterialen lijkt mij dan ook gewenst vanuit mijn visie op hoe mensen het beste leren wil ik be pleiten dat leerlingen hun eigen didaktische hulpmaterialen maken en voor zover van kant en klare hulpmaterialen ge bruik moet worden gemaakt zullen de audio visuele op de eerste plaats moeten staan waarom zou ook in het onderwijs niet met stripverhalen fotoverhalen fotomontages beeld collages films en cartoons kunnen worden gewerkt waarom ook hier niet de kloof tussen de school en de andere erva ringswerelden van de leerlingen verkleinen zeker als be kend is dat men met audio visuele media kennis kan verwer ven attitudes en gedragsdisposities kan bevorderen en vaardigheden kan ontwikkelen 8 samenvatting didaktische hulpmaterialen zijn materialen die door de leer kracht en of de leerlingen in een onderwijsleersituatie wor den gebruikt als middel voor het bereiken van de doelstel lingen ervan er zijn vele soorten didaktische hulpmaterialen ze kunnen worden ingedeeld naar receptiviteit vs expressiviteit naar het soort tekens dat wordt gebruikt verbaal visue le visuele auditieve audio visuele op basis van de vraag of het materiaal kant en klaar is voor konsumptie of dat leerlingen er zelf iets mee kunnen maken afwisseling in het gebruik van didaktische hulpmaterialen biedt een perspektief voor hen die het onderwijs niet al leen aantrekkelijk willen maken maar ook meer dan alleen lage kognitieve doelstellingen willen bereiken audio visuele media en met name films verdienen een be langrijke plaats omdat zij passen in de beelden kultuur van de meeste jongeren en omdat zij heel effektief kunnen zijn voor het bereiken van zowel kognitieve als affektieve en vaardigheidsdoelen en daarmee is meteen het belangrijkste kriterium voor de keuze van didaktische hulpmaterialen genoemd de doelstel lingen van een onderwijsleersituatie didaktische hulpmate rialen zijn middelen voor het bereiken van de gestelde doe len in een finaal model van onderwijsleersituaties komt dat duidelijk tot uitdrukking als het goed is is het medium alleen niet de message henk dekker bibliografie h dekker 1974 doelstellingen voor de maatschappijleer h dekker 1976 kernthema s voor maatschappijleer h dekker 1980 didaktische werkvormen h dekker 1981 film voor politieke vorming een filmo grafie h dekker en j dekker 1980 maatschappijleer een nieuw vak h dekker en j c p m vis 1978 lessen over macht 9 bijlage bijlage 1 overheersend receptief hard visueel verbaal visueel auditief audio visueel overhead overhead projek radio televisie projektor tor apparaat epidias epidiaskoop cassette video recorder koop recorder dia pro computer pick up filmprojektor j ektor dokumentatie band recor dia projektor met centrum der bandsturing soft visueel verbaal visueel auditief audio visueel transparant transparant geluidsband video band dia serie affiche grammofoon film platen filmstrook wandkaart geluidscas dia handserie sette affiche computerprogramma lezing foto serie lesboek katern verhaal fotokollage handleiding voorgelezen fotomontage folders brochure gedicht wandkaart artikel cartoon woordenboek naslagwerk cartoons kranten tijdschriften 10 bijlage 2 overheersend expressief hard visueel verbaal visueel auditief audio visueel pen pen potlood cassette filmkamera viltstiften recorder potlood stencil machine bandrecor videokamera recorder der en televisie apparaat viltstift fotokopieer apparaat verf offset machine foto beeld aftaster kamera overhead projek filmkamera tor donkere schrijfmachine kamer flap overbord overhead projector soft visueel verbaal visueel auditief audio visueel papier papier schrift lege geluids lege videoband schrift band plakboeken flaps lege geluids lege film cassette flaps schoolbord schoolbord flanelbord flanelbord prikbord prikbord lege transparant lege trans ganzenbordspel parant lege dia simulatiespel lege foto rollenspel film kwartetspel monopolie spel 11