Misères et grandeur van de eerstegraads lerarenopleidingen

gemma pappot miseres e t grandeur va n de eerstegraad s lerarenopleidingen dit artikel gaat over twee met elkaar verband houdende onderwerpen d e situatie van deeltijd eerstegraads lerarenopleidingen over de afgelopen periode van ongeveer 10 jaar in het algemeen en ontwikkelingen binne n het ta l en cluster van de eerstegraads deeltijdopleidingen i n tilburg op het gebied van beroepsvoorbereiding vakoverstijgend literatuuronderwijs e n ckv wettelijk en wat dies meer zij de eerstegraads deeltijdopleidingen waarva n vijf voo r de moderne vreemde talen maken spannende tijden door jarenlang overleefden ze regelmatig met opheffing bedreigd eerst als m o opleidingen in de luwte van veranderende wetgevingen na het 75 jarig bestaan en de verdwijning va n de m o oplei dingen zijn ze met een gereviseerd en ingekort programma aan de hbo wet gekoppeld 1986 om in 1993 als dav 1 onderdeel va n het hbo in d e whw te worden ondergebracht aantal studiepunten 63 opleidingsduur 2 5 a 3 jaar toegestane inschrijvingsduur 4 5 jaar als eerste in 1992 1993 betrokken in het proces van zelfevaluatie e n visi tatie blijken ze door hun aparte status het laatst aan de beurt te komen o m aan een serieuze poging tot structurering en harmonisatie te beginnen het in juli j l verschene n documen t scholen voor de toekomst va n het procesma nagement lerarenopleidingen voorziet in een gedetailleerd plan voor samen werking vernieuwing en harmonisatie van de pabo s en tweedegraads oplei dingen en laat de eerstegraads opleidingen buiten beschouwing de twee be staande trajecten voo r eerstegraads leraren deeltij d tweede kans enerzijds universitaire lerarenopleidingen of ulo s anderszijds hebben een zeer ver schillende opbouw en cultuur maar dat lijkt niet de enige reden te zijn voo r de traagte waarmee deze laag van het totale onderwij sgebeuren wordt aange pakt het recent verschenen inspectierapport van de eerstegraads deeltijdopleidinge n constateerde dat de aanbevelingen van de visitatiecommissie door een meer derheid van directies niet ter harte waren genomen verzachtende omstandig heden zoals de dalende bekostiging van het hbo geringere instroom door af kalving van de tweedegraads deeltijdopleidingen verklaren onvoldoende het gebrek aan aandacht en visie en terwijl d e 2efase in volle voorbereiding is leiden de eerstegraads talenopleidingen aanstaande bovenbouw docenten op en proberen daarbi j zovee l mogelij k i n te spelen op wat er gaat komen al thans zo gaat het in tilburg hoe het elders gaat is afgezien va n een enkele hogeschool zoal s amsterdam die een actieve bijdrage levert aan nascholing en vernieuwing niet duidelijk met het verdwijnen va n de m o en de daar bij horende landelijke commissies en gezamenlijk vastgesteld e leerroutes en examenprogramma s zijn ook goede gewoonten zoals landelijk studieleider s overleg op eerstegraads niveau verdwenen in de verzelfstandelijking worde n 101 instituten meer eikaars concurrenten dan dat er van een inspirerende samen werking sprake is dat geldt veelal ook voor de situatie ten aanzien van d e ulo s deeltijdopleidingen mee r waar voor minder geld als duidelijk signaa l va n wat er aan schort bij de opleidingen is het inspec tierapport een waardevolle bijdrage maar het zou ook tot een idealistische in terpretatie kunnen ver leiden wat eraan ontbreekt zijn de vergelijkende deel tijd voltijd cijfer s ove r in en uitstroom en bekostiging di e zijn moeilij k boven tafel t e krijgen uit de honderden pagina s die mij de laatste jaren over deze opleidingen onder ogen zijn gekomen heb ik ze niet kunnen afleiden maar niemand heef t mi j nog ooit tegengesproken bij mijn indruk i k ben al 18 jaar in deze sector werkzaam dat de deeltijdopleidingen same n een vee l groter aanta l eerstegrader s aflevere n da n alle ulo s tegen een vee l lager e kostprijs bovendien is duidelijk da t ze een zeer actieve en biezondere ban d met het beroepsveld hebben eenvoudigweg omdat de studenten meestal actief docent zijn een vergelijkend onderzoek over zowel bekostiging als kwaliteit en rendement zou een evenwichtig oordeel mogelijk maken uit een enquete enige jaren geleden gehoude n door de coordinato r engel s eerstegraad deeltijd rotterda m onde r afgestudeerde ulo docente n engels bleek bijvoorbeeld dat deze voor 70 als eerstegraders werkten tegenove r 30 bij de na deeltijdstudie bevoegden di t heef t med e t e make n me t d e leeftijd va n d e laatsten e n me t he t fei t da t hu n promoti e afhang t va n doorstroming bi j ulo docente n gaat het veelal om ee n eerste benoeming maar oo k bleke n vakinhoudelijk e verschille n e n lacune s me t nam e bi j tekstanalyse mtv en moderne letterkunde van de universitair geschoolden terwijl o p dat ogenbli k omstreek s 1993 de deeltijdopleidinge n landelij k overeenstemden o p gron d va n d e ron d 1984 gezamenlijk afgesproke n programma s addertje onder het gras de positie van de eerstegraads deeltijdopleidingen heeft iets dubbels er heer ste jarenlang ee n zeker e dreigin g opheffe n o f niet e n ee n klimaa t va n luwte dat soms tot verwaarlozing door het bestuurlijk niveau leidde wat er nu aan vernieuwing plaatsvindt gebeurt grotendeels op iniatief van individu ele docenten het dringend advies van de inspectie aan de deeltijdse opleidin gen eerstegraad o m to t samenwerkin g t e komen me t d e ulo s zal als he t zodanig in beleid wordt vertaald dat de kwaliteiten van beide trajecten behou den blijven e n versterk t worden een belangrijk e impul s voo r d e toekoms t kunnen zijn het veldwerk dat inmiddels her en der verricht is hoort daarin geevalueerd te worden en een plek te krijgen als he t idealisme va n he t inspectierappor t om wa t voo r rede n da n oo k aanleiding zou zijn om de deeltijdopleidingen ee n zachte dood te laten sterven gaat er een vorm van onderwijs verlore n die uniek is ik mag hopen dat hier geen politiek e adde r onde r het gras schuil t in d e strijd om de eerstegraad s opleidingen in deeltijd en of universitair als de eerstegraads deeltijdopleidin 102 gen zouden verdwijnen zouden bij uitstek gemotiveerde studenten die nu de kans krijgen om na een paar jaar onderwijservaring verde r te groeien in hu n vak worden buitengesloten uit de praktijk nu in deze bijdrage aan tsjip wil ik het hebbe n over de vernieuwingen binne n het talencluster van de deeltijdse opleidingen van de katholieke leergangen in tilburg waaraan ik sinds 1979 jaar werk in het totale curriculum va n de student e frans die aan de lerarenopleidin g van de faculteit educatieve opleidingen na een tweedegraads voltijd en een eerstegraads deeltijdopleiding afstudeert is de verhouding studiepunten voo r de beroepscomponenent pedagogisch didactisch stag e etc ten aanzien va n vakinhouden n u 68 op ee n totaa l va n 231 bijna 30 n b 1 sp o f studiepunt staat voor 40 zogenaamde sbu s of studiebelastingsuren de studenteninstroom in de eerstegraad die vroeger bijna uitsluitend uit de 2e graads deeltij d kwam verander t langzaa m maa r zeker oo k afgestudeerd e voltijdstudenten strome n door of weer in na enkele jaren onderwijspraktijk de eerstegraads opleidingen die vroeger weinig aandacht besteedden aan de beroepscomponent en daar door de visitatiecommissie op zijn aangesproken maken op dit punt een veranderingsproces door in totaal worde n van de 63 studiepunten e r n u minimaa l 15 i p v voorhee n minimaa l 4 aan d e beroepscomponent besteed waarvan 4 voor stage s en 5 vakgebonden d e bezinning op de beroepsopleiding is zeker wat de talen aangaat zonder meer een noodzaak nu de tweede fase zich duidelijker aftekent in het kader van de studiehuis gedachte geldt deze noodzaak natuurlijk voor alle eerstegraadsoplei dingen programmatische vernieuwing ongeveer 3 jaar geleden zijn we met een paar mensen vanuit verschillende ta lensecties begonnen met regelmatig overleg te voeren o m te zien hoe we de verschillende problemen van de eerstegraads opleidingen zouden kunnen aan pakken de geringe studentenaantallen va n sommige secties waren zo n pro bleem gezien de steeds strakkere bekostiging maar vooral d e wens tot pro grammatische vernieuwing het was duidelijk da t het aantrekkelijk zo u zijn alle studente n same n bijvoorbeel d at w e n al w t e geven om maar ee n voorbeeld te nemen dat velen uit de universitaire curriculum praktijk kennen en niet 5 docenten voor soms minimaal kleine groepjes welke andere onderdelen zouden geschikt zijn om gezamenlijk op te pakken hoe moest de beroepsvoorbereiding vor m krijgen het besluit om minimaal 15 studiepunten aa n de beroepscomponenent toe te kennen kwam in de loop van di t overle g naa r vore n e n w e kozen e r voo r om z e nie t allee n to e t e kennen aan stage en onderwijskunde maar ook aan de verschillende vakken te hangen letterkunde taalkunde en de vaardigheden waarbinne n concret e werkvormen gezocht moesten worden die beroepsgericht zijn zo n interfacultair overle g was nieuw alleen te n behoeve van het zelf eva luatierapport e n de visitatie ware n er tot dan to e gestructureerde contacte n 103 over het curriculum geweest de vorming va n een talencluster wa s nog niet aan de orde maar zou enige tijd later volgen dit overleg was gewoon het ini tiatief va n coordinatoren die vonden dat er hoognodig iet s moest gebeuren het kostte enige tijd en moeite eer als het ware de groep geformeerd raakte die bereid bleek gezamenlijk t e zoeken naa r creatieve werkvormen j e zo u hier kunnen spreke n van een organisch proces zo heb ik het ervaren van bin nenuit stap voor stap op grond van betrokkenheid enkele problemen een van de eerste problemen was dat er geen gezamenlijke lesda g was voor de deeltijders bij verandering va n lesdag heeft dat ingrijpende gevolgen voor hun eige n lesroosters i n overle g me t d e directi e wer d beslote n o m t e beginnen met de invoering het jaar erop van een voor iedereen acceptabel e dag terwijl de eerste plannen voor eventueel gezamenlijk te geven onderdelen gestalte begonnen te krijgen bij het aftasten van de bereidheid van de eventueel in te zetten docenten en de daarvoor bij de eigen vakken in te leveren studiepunten naast wat al aan de beroepscomponent was afgestaan een heel getouwtrek ontstonden proble men dat was niet verwonderlijk aangezien wij niet werkten vanuit een visie die door een sectieoverstijgend orgaan tot stand was gekomen en waarin bij voorbeeld bepaal d wa s hoe de verdeling zo u moeten zijn ove r mondeling e taalvaardigheid schriftelijke taalvaardigheid taal en letterkunde het was een proces va n overtuigen wrikke n e n pleiten waarvoo r vee l vergaderinge n nodig bleken inmiddels wa s e r ee n talencluste r gekomen me t ee n te r zak e kundig e voorzitter hetgeen ons eigen proces ondersteunde inmiddels ook werden de plannen voor de tweede fase steeds concreter waardoor wij onze ideeen daarop konden afstemmen vakoverstijgende modulen vorig studiejaar zijn we begonnen met de eerste serie vakoverstijgende mo dulen dit jaar is de tweede serie daaraan toegevoegd de lerarenopleidingen van de katholieke leergangen in tilburg hebben momenteeel nog een vijf periodensysteem het clusterbrede rooster vangt telkens aan in de 2e periode ook o m eerstejaars studente n d e tijd t e geven om kennis t e nemen va n he t systeem en te kiezen uit de mogelijkheden iedere student haalt in twee jaar 8 studiepunten ui t d e clustermodulen waarva n 2 verplicht to t d e beroeps component behoren het vernieuwingsproces van de tweede fase is op deze wijze in twee modules aan alle eerstejaars studenten samen aangeboden een besparing aan docenten uren va n zo n 40 de studente n krijge n n u i n hu n eige n opleidin g t e maken met vakoverstijgend literatuur onderwijs dat een van de kenmerken van de tweede fase zal worden onderdelen als algemene literatuurwetenschap en algemene taalwetenscha p bleke n minde r naar vore n te springen al s juist ckv vakken d e ongevee r 55 eerstejaars e n 50 tweedejaars studente n kunnen kiezen uit het volgende aanbod in het kader op de bladzijde hierna 104 periode 2 periode 3 periode 4 periode 5 ia 2a ckv 3a ckv 4a ckv beroepscomponent klassieke mythologie stilistiek 2e fase mythologie keltisch germ rhetorica ib ckv 2b 3b 4b middeleeuwen taal computer beroepscompon taal computer ic 2c ckv 3c ckv 4cckv beroepscomponent muziek literat muziek literat wereldliteratuur ontstaan roma n id 2d ckv 3d ckv 4d wereldliteratuur literatuur v d film literatuur beroepscompon verlichting decadentie toelichting vorig studiejaa r i s gestar t met de a b modules voor sommige bleek t e weinig belangstelling voor andere zo veel dat ze twee keer werden ingeroos terd dit geld t oo k voo r d e verplicht e module s beroepscomponent om d e keuzemogelijkheid rui m t e houden dit studiejaa r zij n d e c d module s toegevoegd sommige werden in bepaalde vakgroepen al gegeven andere wor den in de loop van dit jaar ontwikkeld uitbreiding en of verwisseling is jaar lijks mogelijk docente n va n het kunstcluster hebben bijvoorbeeld onlang s verzocht om deel te mogen nemen een beperkt aantal modules wordt gegeven door de docenten van alle vak groepen in andere modules werke n 2 of mee r docenten samen over het al gemeen hebben de vakgroepen nederlands en engels een groot aandeel het geen zic h natuurlij k i n formati e vertaalt di t heef t t e make n me t voo r ee n brede groep aanwezige relevante deskundigheid en bereidheid dez e in het nederlands veelal te kunnen overbrengen de studenten krijgen minder taal aangeboden en meer cultuur elke module staat voor 1 studiepunt lintmodules bv 3 en 4c leveren 2 sp op en moeten samen gekozen worden studenten vinden op een cluster mededelingenbord behalv e het overzicht moduleschetsen een intekenlijst etc op de volgende bladzijde zie t u de moduleschets van een onderwerp waar ik zelf bij betrokken ben het thema is de overgang van middeleeuwen naar re naissance net als bij de nog te ontwikkelen modul e ontstaa n roman wer ken hier docenten van alle talen aan mee 105 module i b europese letterkunde middeleeuwen renaissanc e 1 sp gekozen zijn een aantal karakteristieke teksten en tekstfragmenten ui t de ver schillende taalgebieden geschreven in de eeuwen die de overgang van middel eeuwen naar renaissance markeren onderwerpen die na een algemene inlei ding aan bod komen volkscultuur e n humanistisch e ideale n carnaval en utopie het groteske en de literaire groteske de blauwe schuyt rabelais erasmus more een veranderen d mensbeel d middeleeuwen versus moderne psychologie invloeden vanuit de oudheid chaucer shakespeare eigen verantwoordelijkhei d allegorie middeleeuws e rhetoric a een strijdgesprek de r ackermann aus bohmen in gesprek met de dood religie en humanisme de eerste renaisaance invloeden vermeng d met het kerstgebeuren in de spaanse auto da sibila casandra n b franse en spaanse teksten worden in vertaling gelezen werkvorm 6 hoor werkcolleges van 50 minuten toetsvorm bij elk onderdeel wordt een klein werkstuk gemaakt om een indruk te geven van de inhoud van het eerste onderdeel van deze mo dule de studenten krijgen readers met fragmenten teks t en aansluitende secun daire literatuur voo r het carnavalsgebeuren de blauwe schuyt e n hoofd stukken van pleij uit het boek met dezelfde titel hoofdstukken ui t gargantua van rabelais die volkscultuu r e n utopi e late n zien aangevul d me t va n buurens studi e over de literaire groteske het onderwerp is op veel niveau s bruikbaar ook actuele carnavalsliedjes hore n erbij fragmenten uit erasmus lof der zotheid en de opdracht aan thomas more laten de speelsheid en uni versaliteit va n deze grote humanisten zie n de illustraties van holbein de jongere en gustave dore de stof va n de modules 2 a en 3 a werd vori g jaar in 1 module gegeven maar bleek daarvoor te omvangrijk door de enthousiaste reacties van de stu denten zij n er nu twee modulen voor gereserveerd hoewel in dit schema de beroepscomponent nie t aan een specifieke taa l gebonden is is bij de uitbrei ding van het aantal studiepunten voor de beroepsvoorbereiding gekozen voor een duidehjke koppeling aan de verschillende vakonderdelen dit houdt in dat bijvoorbeeld bi j fran s 5 studiepunten gekoppel d zij n aa n mt v e n stv 106 literatuur en taalkunde en studenten opdrachten krijgen di e gericht zijn op de onderwijspraktijk d e stage 4 studiepunten is uitsluitend bedoeld voo r het eerstegraadsgebied een rigoreuze verandering een terugbli k op de afgelopen jaren laat een rigoureuze verandering zie n i n het totale curriculum waarvan de clusterbrede modulen slechts een onderdeel zijn d e verschuivin g va n studiepunten bi j fran s hoofdzakelij k va n d e franse letterkunde van 34 naar 19 naar vaardigheden beroepsvoorbereiding en cluster noodzaakte een andere opzet van het literatuuronderwijs we heb ben gekozen voor een genre gewijze benadering die het literair historisc h perspectief intact laat en beter dan voorheen toen er hoofdzakelijk chronolo gisch werd gewerkt mogelijkhede n bied t literair theoretisch e aspecte n e n alw in te bouwen bijvoorbeeld i n een aantal modules theater volgt de student de ontwikkeling vanaf het klassieke theater tot en met de 20e eeuw de nadruk val t op regie aspecten en hardop lezen alexandrijnen de studenten moesten tegelijkertij d bij stelvaardighei d ee n eerde r bestudeer d artike l samenvatte n da t ee n marxistische regie van le misanthrope beschrijft d e neiging om tonee l al leen maar te lezen werd zo als onbruikbaar zichtbaar gemaakt na de modules theater volgt een meer autonoom project ove r film e n cinema francais dat tot een dossier over dit onderwerp leidt inclusief bibliograf i sche e n video gegevens d e overigen s zee r breed geoutilleerde media theek studietuin bleek materiaa l t e bevatten waarva n me n de aanwezighei d tevoren niet vermoed had door de clustermodulen europese letterkunde en ckv is er een waardevolle verbreding ontstaan die door de studenten als zeer positief word t ervaren een zeer bijzondere groep volhouders zowel het rapport van de visitatiecommissie al s dat van de inspectie consta teerde dat het gebrek aan financiele middelen bij de instituten het bedenken en uitvoeren van ingrijpende vernieuwingen zeer heeft bemoeilijkt bij een taak omvang va n meer dan 20 uur in het zeer brede en in deze jaren zee r belaste hbo veld waar niet zelden 6 of meer docenten kleine hokjes van het eerste graads curriculum invullen is de totale formatie die aan een eerstegraads op leiding wordt gegeven sinds 1994 eerder kleiner dan groter geworden wat er in de instituten gepresteerd wordt is dan ook te danken aan een combinatie van persoonlijke inzet en waardering voor de zeer bijzondere groep volhouders die eerstegraads studenten altijd waren en nog steeds zijn nijmegen 14 november 19 gemma pappot verzorgt de coordinatie van dav 1 frans fontys i lerarenopleidingen katholieke leergangen tilburg 107 bronnen eindrapport va n d e visitatiecommissie dav 1 in kort bestek hbo raad de n haag februar i 1993 visitatierapport dav 1 algemee n dee l mm o 145 uit hogeschoolbericht 157 15 maart 1993 m willing versla g enquet e ul o afgestudeerden engel s 1989 1990 z d bestuurlijke hantering dav 1 hogeschool katholiek e leergangen 15 september 1995 eerstegraads lerarenopleiding evaluati e van d e bestuurlijk e hantering ee n in spectierapport bred a juli 1996 scholen voor de toekomst procesmanagemen t lerarenopleidingen de n haag 22 juli 1996 literatuur in het kader van de geciteerde clustermodul e buuren m van de boekenpoeper he t grotesk e i n d e literatuur punt komma reeks va n gorcum assen 1982 erasmus de lof der zotheid uitgeveri j paris amsterdam tweetalige uitgav e me t de illustratie s van han s holbei n de jongere gemaak t i n d e marg e va n he t bazels e exemplaar va n 1515 vertaling va n mr a dirkzwage r e n a c nielson gorp e a van lexicon van literaire termen wolters noordhof f 1980 monod r un misanthrope sans autocensure et sans heros revu e europ e no special molier e novembre decembr e 1972 pp 128 145 pleij h de blauwe schuit uitgeveri j coutinho muide n 1981 rabelais gargantua en pantagruel uit he t fran s vertaal d doo r j a sandfor t 3 e druk a dam de arbeiderspers 1956 illustraties va n gustave dor e uit rabelais gargantua pantagruel bibliothequ e marabout ed gerard 1962 108