Moderne literatuur meemaken. Exit.

moderne literatuur meemaken exit ik ben een boekenverslinder die ook graag kuiert in de experimentele en oosterse lettertuinen maar ik ben ook leraar nederlands en duits uit de dubbele overweging dat ik een boek als exit van ivo michiels vooral waardeer omdat het beter dan veel traditionele vertellende litera tuur de ruimte van het volledige leven weet te omvatten en meteen ook dat het onzin zou zijn om zo n tekst zo n weefsel van woorden aan jonge mensen van 15 tot 18 jaar te willen verkopen in het kader van een historisch biogra fisch structuralistisch e d lesverloop experimenteerde ik al sedert het begin van de jaren zeventig met creatief schrijven de laatste afdeling van exit bevat een lang testament waarin michiels niet zijn roerende en onroerende maar vooral zijn ontroerende bezittingen nalaat in lijstjes van 15 telkens ervaringen die hem bijbleven en taalfragmen ten die in zijn oren zijn blijven hangen na een korte kennismaking met een radiobewerking daarvan boog ik de frisheid en bevreemding die zo n tekst bij het gros van de leerlingen losmaakt wanneer dringt het eindelijk eens tot onderwijskringen en vooral pedagogenkringen door dat brecht met vervreemding iets positiefs bedoelde om tot een schrijfuitdaging aangezien het om een reeks van pure opsommingen gaat is de stap tussen het lukraak associeren en het eindproduct aan niet al te veel manipula ties gebonden nog net voor de derde wereldoorlog werd een opdracht waarin leerlingen eigen beklijvende ervaringen en taalontmoetingen in een levensnabije directheid wisten te vatten enkele resultaten a ik vermaak alles wat ik nooit zal bezitten te weten de regenboog de verse maatjes van de visboer een zuidpoolsneeuwman vier magen mo liere een jodenneus een nest met eitjes de vloek van toetanchamon een baard een trouwring dikke billen een doelpunt hoorns voldoende fantasie een glimlach van buster keaton een meisje van 17 b 1k vermaak de 50 strafregels die ik ooit heb moeten schrijven ik ben een furie de 150 dagen die ik moet wachten eer ik kan stempelen de derde week van elke maand al mijn weerbarstige krullen al de liefdesbrieven die ik reeds heb verbrand de vele ontgoochelin gen die ik heb opgelopen een klasgenote van naar vonk 1984 14de jg nr 4 29 c 1k vermaak de conversaties die ik gevoerd heb op een td te weten weinig volk veel volk goeie muziek slechte muziek hal1o wat drink je dank u santeidansen we smak t wordt warm gaan we buiten neen t is tijd salut een jongen van 16 d 1k vermaak de vijftien platte v1aamse beledigingen die ik gebruikte dikkop k zal t toch beter weten a1s gij zeker ge zet nogal een grote moil op ik za1 uw boekske hier eens openleggen zie kom maar af ik zal u eens ringelen t is hier joist kermis uit uw mond komt geen menselijk woord leer eerst spreken voor ge iets zegt kruip in uw nest leg uw hand op uw kop en kijk wie er onder staat speel gauw wat met uw kameraden pas op of ik vermassakreer u nog ga met uw zever op een ander ik zal u eens pakken waar ge het niet graag hebt ge zijt niet goed zeker van spelen komen kwelen van een zot verweten is gauw vergeten een meisje van 16 de stukjes staan niet allemaal op hetzelfde niveau maar geef toe a is erg mooi en zijn niet gelijk uitgerijpt maar de gloed waarmee ze geschreven zijn en de veelheid van talige aanknopingspunten naar traditionele leerstofpak ketten toe zijn zo overtuigend dat ik het creatief schrij ven systematisch ben gaan inschakelen in mijn letterkunde onderwijs ik deel de impliciete vooronderstelling van leidse antwerpse en andere bijbels voor neerlandici niet dat om het even welke mondigheid op zichzelf als eindresul taat zou volstaan meer nog dan het schuchtere op die manier is integratie mogelijk tussen creatief schrijven en literatuuronderwijs 1 ben ik ertoe geneigd sterk gediversifieerde creatieve schrijfoefeningen in een echt curriculum in te bouwen een opvatting die ik overigens blijk te delen met mijn kameraad ronald soetaert leraren opleiding r u gent het leerlinggerichte en levensechte van zo n testamentaire les lijken wel helemaal orthodox normaal functioneel de bedoeling om een en ander in te bouwen in een min of meer vast omlijmd leerplan en vooral het schoolse artifi ciele experimentele karakter van de opdracht de kans dat deze leerlingen met exit in aanraking zouden gekomen zijn met de hele niet vertellende literatuur overigens buiten de school om is uiterst miniem wijzen echter eerder in een autonomierichting a la griffioen en zelfs in de richting van de o zo onterecht laten we het maar direct stellen verguisde opvatting van overdracht van sacrosancte cultuurwaarden a la rudy kousbroek die laatste naam valt overigens niet zomaar want toen ik naar aanleiding van een dergelijke schrijfoefening rond stijloefeningen van raymond queneau immers door kousbroek vertaald hem een fotokopietje stuurde van de resultaten kreeg ik een mooie brief terug waarin hij me stelde dat hij liever zoiets zou doen mocht hij ooit 30 lesgever worden op een middelbare school dan de revoluut sie voorbereiden niet dat hij en wij iets zouden hebben tegen een meer democratische en vrije maatschappij maar wel is het zo dat het dogmatisch toepassen van een op zich juist principe ook in didactische aangelegenheden in zijn tegendeel kan verkeren daarom zal blijken dat er verderop heel wat integere leraarsbeinvloeding wordt vooropgesteld en een behoorlijk groot basispakket puur cognitieve kennis noem het intege re eisen van de buitenwereld wordt bepleit alleen zal ook blijken dat ik het met de basisprincipes van het nor maal functionalisme wel eens blijft verdoe nooit een les aan stof die de leerling al was het maar op lange termijn niet ten dienste kan zijn of die ook de leraar zelf onmogelijk kan boeien van ogendienst aan overjaarse programma s moeten we zeker als het leesplezier betreft duidelijk af om dat leesplezier te bereiken leefplezier tikte ik bijna is echter heel wat voorkennis nodig en ook nog dit de von ziet in de creativiteitsontwikke ling een middel om conformisme tegen te gaan om leerlingen bij te brengen hoe je je tegen gedwongen aanpassing kunt verzetten 2 leidt het hanteren van leesdichtheidscij fers het weigeren van objectief hoe dan ook wel degelijk in de teksten aanwezige hierarchische kwalitatieve normen het twijfelen aan het nut van het anders zijn van de school se situatie dan niet tot aanpassing aan de norm van de algemene smaak we zullen ons voorstel voor zo n curriculum en enkele concrete invullingen daarvan dus met een scheutje polemiek opdienen effecten en affecten in de menselijke rijkdom van de vier aangehaalde en de hele pakken niet aangehaalde exit teksten zit toch een structuur ik vind die oefening een bijzonder aantrek kelijke instapprocedure in een nieuwe klas zo rond okto ber kan ze duidelijk maken dat de les nederlands naast al de praktische taalbeheersing ook ruimte kan bieden voor vrije verkenning voor persoonlijke integriteit en dat de leraar graag wil weten wat zijn leerlingen echt raakt dat blijkt niet weinig te zijn frustraties om natuurlijke en ingebeelde menselijke tekorten de sneeuw van toen de kleine en grote sociale dwang van nu de onmogelijke mogelijkheden de liefde voor taalgeweld en de nuchtere ironische kijk op de wereld van alledag die het leven iets van een droom weet te geven als we het er dan toch over eens zijn dat het onderge schikt maken van literaire teksten aan afgewaterde academi sche overzichten en theorieen wellicht de hoofdoorzaak 31 is van het failliet van het literatuuronderwijs zouden we dan niet beter pleiten voor een hermodellering van het literatuuronderwijs volgens die bij leerlingen levende affecten 3 waarom niet zorgen voor een min of meer uitgebalanceerde keuze van literaire teksten die niet alleen naar het thema maar vooral ook naar hun manier van voorstellen hun stemming hun affect leerlingen kunnen beter kijk laten krijgen op hun eigen al dan niet knus leefhoekje ik pleit dus niet helemaal overeenkomstig met leren leven in taal c s 4 voor een representativiteit in de tekstaanbreng en als in of uitleiding daarbij in de schrijfoefeningen men zou niet alleen kunnen denken aan de grote thema s dood liefde macht onmacht maar ook aan de houdingen daartegenover doemdenken of niet melancholie of al dan niet gedicteerde levensblij heid geloof ongeloof en complexer en levensnabijer aan allerlei levensstijlen puritanisme consumerisme tegen culturen versiaving de alledag van totaal diverse maat schappijen oost west en noord zuid b v een boek als exit blijkt dan niet in de eerste plaats een statussymbooltje te zijn voor de wat snobistische half intellectuele lezer of zo toch ongeveer versta ik tussen de regels hoe een aantal progressieve pedagogen erover denken en als je naar de verkoopscijfers kijkt zouden ze misschien wel voor een deel gelijk kunnen hebben neen exit en deze titel is puur exemplarisch gekozen blijkt dan vooral een boek te zijn waarin michiels de impasse catalogiseert waar hij uit weg wil de dagdage lijkse gevangenschap in woorden en waarden die hij niet tot de zijne kan rekenen en het zoeken naar een eigen typisch michielsiaanse zuivere taal via het eigenzinnig gebruik van bestaande strukturen het ironische bijna huiselijke gekibbel tussen god de vader en god de zoon temidden van de dood van de moeder en de hergeboorte van zoon schrijver in dixi t vind ik een pareltje andere voorbeelden uit de lespraktijk een tekst die blij vend een andere sfeer schept in de klas is b v wolf wond ratscheks 43 liebesgeschichten ook in raster nr 18 vertaald gewoon een lijstje van 43 zinnetjes waarin jongens meisjes taxeren op hun gewilligheid maar wat een plezier van herkenning van zoeken naar stijlgetrouwe nederlandse equivalenten in de duitse vertalingsles en bij het formuleren van een feministisch antwoord erop we mogen immers niet vergeten dat die term leesplezier helemaal niet zo n luchtige voorgeschiedenis heeft als mocht lijken iemand die aan den lijve ondervond hoe er moet gevochten en gevlucht worden om gewoon het plezier van het ironisch beschrijven van de alledaagse levenswerke lijkheid te kunnen beleven is de tjech milan kundera in een boeiend artikel in the new york review of books van 19 juli 1984 stelt hij dat de moderne roman een van 32 de allerbelangrijkste verwezenlijkingen van europa is het is immers een kanaal bij uitstek om datgene overeind te houden wat in een wereld vol technologische deelkennis en de in bureaucratische paperasserij ontaardende perma nente evaluatie denken we erbij dreigt vergeten te worden de lebenswelt de zeer concrete ervaring de meest intieme en de maatschappelijke gevoeligheden of wat het nu allemaal uitmaakt voor iemand ik verbind daar een aantal richtlijnen aan voor een literatuuronderwijs dat eerst iets wil betekenen voor jonge mensen en pas dan wil traditionele leerstof daaruit destilleren a men moet exemplarisch werken de belangrijkste levens stijlen emoties stemmingen gevoeligheden ideologi sche en politieke opties moeten aan bod komen dat soort van eis tot een ervaringsrepresentativiteit vind ik ook terug in jan griffioens opmerking leerlingen kunnen gewoonlijk pas na afloop van lessen beoordelen of ze iets interessant dan wel van praktisch belang vinden 5 of men kan niet kiezen voor wat men niet kent overigens is het mooi om vast te stellen hoe een derge lijke opvatting over een programmatie van literatuur nauw aansluit bij de bijna twee millenia oude indische rasa theorie die we tot in de raga s van ravi shankar en anderen terugvinden een kunstwerk moet erop ge richt zijn om een stemming een bepaalde lebenswelt op te roepen 6 b in dat verband lijkt de norm om alleen maar recente teksten of toch hoofdzakelijk te lezen wat arbitrair en oppervlakkig de grote waarden van onze westerse wereld hebben immers een turbulente voorgeschiedenis recht op privacy op eigengereidheid op inspraak op informatie op zelfbeschikking op twijfel enz het komt er dus niet op aan om maar eindeloos teksten en namen op te stapelen maar wel om geprofileerd de opeenvolging van ontdekkingen te tonen een roman die niet een totnutoe onbekend segment van het menselij ke bestaan blootlegt is immoreel is een polemische gedachte van kundera die ook leraars kan inspireren toen ik recent door omstandigheden nog uitsluitend vreemdetalenleraar werd heb ik pas eerst echt ervaren hoezeer het vak nederlands een van de weinige oases blijft waar een dergelijke belangenloze verkenning van andere levenswerelden mogelijk is wie ook daar de norm van de grootste gemene belangstelling en alleen die wil hanteren moet weten dat hij daarmee gevaarlijk dicht bij het invoeren van een louter rentabiliteits principe komt het overwicht aan o zo brave en ook door de leerlingen meestal als erg flauw ervaren leuke tekstjes die overwegen in het vreemdetalenonderwijs 33 en de bijna totale uitbanning van literaire teksten als verkeerd begrepen antwoord op het onterechte over wicht vroeger in dat onderwijs maken wellicht duidelijk wat ik bedoel dat het ook anders kan bewijzen vooral in het duits toch teksten als der eine and der andere en menschen um muller van helmut muller klett verlag die staan vol direct bruikbare steeds aan levensechte communicatieve situaties gebonden uitdrukkingen en toch zijn het lichtjes absurdistische doldraaiende toneeltjes vanwaaruit direct een overstap mogelijk is naar heine beleven we na de boekverbranding nu de boekverzwijging in het vreemde taalonderwijs naar de satirici tucholsku kraus valentin brecht of naar kafkas kortgesloten alledaagse situaties en becketts e d teater toe zelfs handke en thomas bern hard liggen niet ver ik zie immers een tweede reden waarom literatuuronder wijs tothiertoe een faling opleverde zou het niet zo zijn dat men liever erg abstracte flauwe vrijblij vende brave kortom saaie teksten voor schoolgebruik selecteerde dan door wat gematigde uitdaging gedisci plineerde fantasie te komen tot wat kundera de wijsheid van een zekere mate aan onzekerheid noemt die laat de moderniteit daarom bij cervantes en rabelais begin nen niet meer het rechtaan rechttoe verhaal maar de zoektocht de verkenning waarom kiest men uit rabe lais niet het hoofdstuk 11 van de gargantua rond het centrale idee dat de kindervreugd ook best eens kan omslaan in kinderhinder en dat dan nog in een talig spervuur waarom leest men de reinaert niet ook als een erotisch anti klerikaal boek en toont men aan waarom boon de burgerlijke reinaert in een volkse anar chist laat verkeren waarom contrasteert men geen liederteksten van b v bach en nina hagen over het vervullen van de plicht b v discussiestof en keuzemate riaal te over tot slot waarom maakt men in plaats van stereotiepe al dan niet restrictieve of zelfs voluit censurerende leeslijsten geen informerende duidelijk gestructureerde lijsten waarin de werken volgens hun thematiek maar ook volgens hun stemming hun strekking opgetekend staan zodat een leerling b v kan kiezen tussen een gaaf realistisch verhaal of een zeer vrijmoedige roman in het voorgestelde curriculum zou het klassikale infor matiegedeelte zo ongeveer de helft kunnen innemen en zou het leesverslag met vooral een persoonlijke waardering en selectie van fragmenten een integrerend deel van het lesverloop kunnen vormen het werkt in elk geval en bevordert de geinteresseerde keuzevorming ik herinner me ook dat mijn interesse voor oude teksten te maken heeft met die ene leraar nederlands die ons van constantijn huyghens niet alleen de brave flauwe puns voorlas maar ook de cassantere ik liet yolk in mijn werk en ging zelf naar de kerk en met kinde ren naar bed te gaan is om bescheten op te staan 34 c japan nu hij is niet zo wijs dus leeft hij veel vrolijker zo n gewone man komt het er dus ondanks alle leerlinggerichtheid keuze mogelijkheden en creativiteitsopdrachten toch weer op neer dat een halfintellectualistische middenklasse als die van de leraren nederlands haar wereldbeeld op dringt tijd nemen om in de informatie en consumptie stroom jezelf nog te blijven zien om je niet te laten overspoelen door vlot verteerbare cliche beelden en mythes het zal wel automatisch enige verburgerlijking vooronderstellen of uitlokken men kan die echter tegen betuttelende inperking beschermen door precies op ver kenning te gaan naar de verschillende sociaal geteken de levenswerelden wie de teksten van zijn leerlingen ernstig neemt zal b v merken hoe in de exit teksten uitdrukkingen komen met valenties die reiken van yolks en zelfs vulgair wat etymologisch overigens het het zelfde betekende over zwijgende meerheid tot behoor lijk elitair cultureel ook bier zou men dus voor een representatieve keuze aan teksten volgens hun maatschap pelijke boventonen kunnen denken de vormen eerst het senryu gedichtje van kako van daarnet ziet er onschul dig uit al realiseert het perfect de vraag tot concentra tie op een stemming wie goed toekijkt heeft al lang ontdekt dat het een wereldse haikoe is 5 7 5 syllaben geen rijm een soort van onverwacht element op het einde en een observatie die een hele wereld opengooit die uitda ging om een eerst onhandig geformuleerde observatie in dat keurslijf te dwingen zonder dat de frisheid aan zeg gingskracht verloren gaat lijkt niet alleen mij maar ook de hele amerikaanse creative writing en een dirk de geest bij ons erg vruchtbaar als je nu enkele van die schrijfresultaten naast elkaar legt e starend naar buiten hoor ik mijn eigen melodie opgewekt en mooi f zoek paddestoelen in het bos waar er veel staan zijn er nu geen meer g ik dacht dat vriendschap voor jou zeer belangrijk was was dat naief van me dan blijkt dat zo n objectieve onveranderlijke vorm al loopt het soms eentje mis met het aantal syllaben met om het even welke inhoud kan opgeladen worden 8 35 en verder ervaar ik als leraar ook dat zo n voor leerlin gen erg nieuwe moderne opdracht hen gemakkelijker tot originele authentieke formuleringen brengt dan een puur inhoudelijke vanuit de praktijk blijkt telkens opnieuw dat een opdracht als b v schrijf eens neer wat je raakt i v m de dood heel wat meer blokkeert of tot gemakkelijk heidsoplossingen en cliches aanleiding geeft dan een opgave als bedenk eens een paar alledaagse situaties laat daarin iets mislopen en trek daar consequent de gevolgen uit zo n kafkaiaanse opdracht leidt zeker en vast tot knap materiaal en kan zo laten inspelen op grotesken a la van ostaijen of gils daarmee is meteen ook verklaard waarom ik een voorliefde heb voor moderne niet verhalende of in elk geval het klassieke verhaal ontregelende schrijftoestanden de verkenning ligt er direkter uitdagender aan de oppervlakte de zegging het zich oefenen in woordkeuze variatie van woord en zinsstrukturen van tekstsamenhangen ligt veel meer bloot ik blijf de volgende maanden wel nog eventjes zoet met die zelfopgelegde vakantietaak het uitbouwen van een model een soort mendeljevtabel van allerlei immanente onveranderlijke objectieve wetmatigheden die tot een literaire productie zowel van leerlingen als van de groten aanleiding kunnen geven of gegeven hebben een vaktechnisch verantwoord representatief overzicht dus van een aantal uit de literatuur en taalwetenschap afgelei de algemene principes zonder te hervallen in een overigens niet ondubbelzinnig benoemen van retorische middelen hoe valt zo n onderneming nu samen te rijmen met de terech te eis dat de menselijke inhoud van een tekst altijd moet primeren over de formele structurering van een tekst 9 ten eerste is het zo dat deze vormverkenning niet passief puur receptief wordt opgebouwd maar actief de leerling ervaart hoe taal bewerkt kan worden in een linkse bui schreef ik ooit dat het creatieve schrijven de productie middelen ter hand stelde u merkt het knipoogje wel hoop ik ten tweede is het ook zo dat uit de verschillende resultaten en vooral uit het erbij gehaald vergelijkingsma teriaal zal blijken hoe eenzelfde vorm oneindig kan opgevuld worden daartoe is nodig dat de leraar niet alleen gaat zoeken in de hoogste regionen van de kunst maar ook in vooral in de tussenliggende gebieden van volkse overlevering reklametaal leesvoer overtuigende teksten e d het hele repertorium in alle maatschappelijke regis ters dus voor de hele mendeljev is hier geen plaats daarom enkele grepen a vormprincipe woorden die in vorm miniem van elkaar ver schillen kunnen interessante betekenisspanningen opwek ken b v paronomasia uitdaging in krant reklame e d op zoek gaan naar dergelijke verschijnselen ook de volkse gezegdes huis aftasten 36 invulling waarom klinkt wat door de roeper gaat gaat ook door de poeper zo typisch vlaams welk soort van mensen houdt van ommekeer ommekaar waarom maken de last na de lust of kinderen zijn hinderen sommige mensen kregelig uit welk weekblad waar ze overigens paronomasia s en woordspelingen bijna automatisch gene reren komt prostituees komen op voor rugpensioen en wat vind je van de vondsten gejaagd door de winst film van g hendrickx en p lebon of het salve de onderwerping aan de leider dat altijd tot het sal vo leidt ivo michiels nog eens ook al hebben echte dichters en schrijvers het niet zo hoog op met dat creatief schrijven ze geven toch toe dat zo n manier van zoeken naar de mogelijkheden van een dwars gebruik van de taal op de lange duur effect zou kunnen hebben om ook jonge vlamingen wat speelser met hun taal te laten omgaan lust u ook aam beien met geslachtsroom of wat dacht u van de verspre king lotus vakantie voor krokus vakantie clara haesaert b een x is als een y lukraak associeren van woorden en ze samenbrengen in een zin een vooroefening tot metaforen het oefenen in het leggen van verbanden ook tussen secundaire betekeniselementen ik berichtte er uitvoerig over in een artikel 10 die productiere gels zijn zelfs zo objectief dat een gewone kleine huiscomputer eindeloos nieuwe nederlandse metaforen kan spuien en zoals steeds de waardeoordelen komen zo veel meer bloot te liggen de mens kan zich beter concentreren op zijn keuzenormen omdat de computer geen problemen heeft wegens gebrek aan inspiratie c vormprincipe probeer een observatie een gebruiksvoor werp een mensentype een levensstijl een typerende akekdote e d uit te werken in drie totaal verschillen de stijlen met zelfgekozen bewerkingen uitdaging probeer elk van die versies zo levensecht natuurgetrouw mogelijk te maken invulling uiteraard verwijzen of voorbereiden i v m queneaus stijloefeningen reklameteksten voor telkens een andere publiek herschrijven uitbouwen naar b v zeep van ponge glazen van van vliet les choses en la vie mode d emploi van perec en zelfs brief aan boudewijn toe of hoe je de hele wereld in een glas bier of was het een zandkorrel kan zien d vormprincipe het gebruiken van ideologisch geladen teksten in een omgeving waarin ze normaal niet voorkomen uitdaging leg een verzameling aan van enkele korte teksten die je om een of andere reden bijbleven verha len mythes e d breng ze in een contrasterende context of breng er een vreemd element in 37 invulling een leerling bouwde faust als volgt om het voorbeeld van faust wekt na jaren zijn er zovele fausten in spe dat de zielenmarkt instort zelfs aan een bond kan niemand zijn ziel nog kwijt vandaaruit toebouwen naar van het reve die de banale alledag van thuis in de avonden te lijf gaat met bijbelse commentaren of een wolf biermann of een heiner muller die de marxistische propagandataal in haar eigenlijke versluierende funktie laten zien of bij ons hoe een ministerieel antwoord op een parlementaire vraag met veel omhaal soms weinig bescheid geeft meteen wordt zo ook aangetoond dat literatuur door haar fictionele en anonieme karakter precies de kans biedt om dingen die anders moeilijk rechtstreeks bespreek of bespeel baar zijn toch aan bod te laten komen vooral ook als het intieme b v relationele aangelegenheden betreft ook bier komen verhalen voor maar dan eerder omwille niet van de ontknoping maar wel van de verkno ping van thema s stemmingen e d kwaliteit in de ramsj wat doe je nu met zo n teksten zo n schrijfoefeningen die je in een nog verder uit te bouwen curriculum doseert is het echt zo dat het proceskarakter van zo n oefening ruimschoots volstaat en dat het afgewerkte of juist niet product niet zoveel belang heeft ik geloof dat men zonder daarom dichters of schrijvers van zijn leerlin gen te willen maken toch die persoonlijke betrokkenheid van het literatuur mee maken moet aangrijpen om verbeter bare teksten anoniem en met goedkeuring van de auteurs dat spreekt na een tijdje kelder weer aan de klas voor te leggen in een soort taalworkshop de kwaliteit van het lezen en het schrijven als het ware zo zal het in tekst b toch voor heel wat leerlingen duide lijk zijn dan de laatste ontgoochelingen te direct te weinig beeldend zijn literaire norm dat moliere niet 100 past in a dat de laatste regel van e wat zelf ingenomen klinkt en dat g mank gaat aan hetzelfde euvel als b het zoeken naar zinvolle paronomasia s zal b v ook oog laten krijgen voor ongewilde humor volksetymologie en andere ongewenste betekenissen oproepende fouten ruime keuze in humo s uitlaat of vrij nederlands ge knipt voor u in welke taalsituatie is een schuifwonde een fout en in welke een vondst en een sterfongeval dan in elk geval biedt zo n schrijf en leesoefening niet alleen een geintegreerde en direct op de ervaring geente instapmogelijkheid in het grote systeem van de taalmoge lijkheden waarvan de literatuur maar een emanatie is maar de zelfkritiek en de wil tot verbetering van eigen probeersels lijken me een niet te missen kans om toch 38 aan kwaliteitsnormering te blijven doen ook in de les nederlands heeft u ook tweederde van de boeken die ik in dit artikel noemde onlangs nog in de ramsj gezien een beetje gek eigenlijk toch want zo eng zijn ze eigenlijk niet alleen zal elke leraar elke school elke zuil apart voor zich moeten uit maken of ze ede maatschappelijke keuze maken de hoe dan ook artificiele plaats die een school is te gebruiken om voor leerlingen nieuwe en moderne verkennin gen te doen met het besef dat de meesten de noeste paden later niet meer zullen volgen ofwel of ze van de school in de eerste plaats een duplicaat willen maken van wat de leerlingen van huis uit al kennen dat dit tweede tot conformisme en aanpassing kan leiden is een te voorzien risico des que l i on se pose le probleme de l enseignement on se trouve a tout moment en face de choix ideologiques schreef semioticis greimas al in 1969 10 mark maes dekensstraat 10 1040 brussel noten 1 leidse werkgroep moedertaaldidactiek coutinho 1981 p 181 2 beleidsnota van de von voor 1980 en 1981 punt 2 6 creativiteitson derwijs moer 1980 2 p 7 8 3 ik signaleer dat die affectentheorie het precies uitdrukken van een aantal basisemoties en levenshoudingen ten grondslag lag aan de barokmuziek en dat de herontdekking ervan wezenlijk was voor de nieuwe ook bij een breder publiek aanslaande uitvoeringsprak tijk 4 daems roger pepermans op cit p 325 het is onmogelijk een aanbod van teksten te doen dat aansluit bij de belevingswereld van een groot aantal leerlingen van een groot aantal scholen het is zo goed als ondoenbaar een representatief staal te presen teren 5 j griffioen in het artikel autonomie en het vak nederlands in leidse werkgroep moedertaaldidactiek in ontwikkeling goutinho 1982 p 167 39 6 een vlot geschreven en interessante inleiding op de rasa theorie vindt men in de vorsten van het woord teksten over dichterschap en poezie uit oosterse tradities meulenhoff 1983 oosterse biblio theek voor de nieuwsgierigen de acht dominante stemmingen zijn begeerte vrolijkheid verdriet toorn moed vrees afkeer verwondering 7 die prikkelende gedachte dat zowel het volkse patrimonium als de geleerde spelletjes van een klein groepje intellectuelen wel eens heel nauw verwant zouden kunnen zijn werd de inspiratie van de waalse auteur jean pierre verheggen le degre zorro de la littera ture en divan le terrible voor zijn wekelijkse radiouitzendin gen op rtbf radio radio plume daar confronteert hij de anar chistische en ook door andre breton weinig gesmaakte humor van de belgische surrealisten megritte nouge marien met nu nog le vende dikwijls erg oneerbiedige volkspoezie de censuur waaraan men de oorspronkelijke optekeningen van de grimms en alle vormen van vieze of gewaagde kinderrijmpjes onderwierp leiden de duitse schrijver peter riihmkorf tot zijn volksvermogen boekje rowohlt rororo nr 1180 8 greimas situation de la litterature dans l enseignement in dou brovsky todorov ed l enseignement de la litterature pp 31 les formes en elles memes sont innocentes c est leur fina lite qui les valorise ou les devalorise 9 daems roger pepermans op cit p 150 10 marc maes creatief schrijven met leerlingen en de schoolcomputer samen met ronald nuyts in informatieblad van het ministerie van onderwijs xix nr 6 juni 1984 pp 13 29 11 zie noot 8 p 28 40