Documenten
jan ruttin g basis moedertaal is bela ngrijk maar moet geen apart vak zij n onderwijs op de basisschool jan rutting is onderwijzer op een vijfklassige basisschool in utrecht in het vierde jaar van zijn onderwijzersloopbaan staat hij nu voor een combinatieklas van vier en vijf op zijn school wordt in teamverband ge werkt onder andere aan het realiseren van een schoolwerkplan de bedoeling van zijn artikel is aan te geven 1 wat hij wil bereiken met zijn onderwijs speciaal met moedertaal onderwijs 2 wat hij in feite doet met name op het gebied van moede rtaalonder wijs 3 hoe het komt dat er verschil is tussen het genoemde onder 1 en 2 4 wat een plan van actie zou kunnen zijn voor verandering wat wil ik eigenlijk met mijn onderwijs vier jaar geleden stapte ik beladen met allerlei ideeen en verwachtin gen maar toch ook wel met de nodige reserve het basisonderwijs bin nen uiteindelijk was er nu de mogelijkheid om zelf vorm te geven aan mijn eigen inzichten over onderwijs in dit artikel wil ik me zoveel mo gelijk beperken tot moedertaalonderwijs alhoewel dit niet overal haal baar zal blijken met goede moed en vol ijver ga je dan aan de slag door middel van gesprekken binnen het team probeer je te weten te komen waar ieder een mee bezig is binnen het desbetreffende vak vaak blijkt dan ook in mijn geval dat er binnen de school gewerkt wordt met een bepaald e 12 taalmethode deze methode beoogt natuurlijk een volledige opbouw wat betreft moedertaalonderwijs door de hele school maar wat blijkt nu bij een intensievere bestudering van zo n methode a er wordt vooral aandacht besteed aan spelling grammatica invul oefeningen rijtjes leren vragen beantwoorden en dergelijke b weinig of helemaal geen aandacht wordt besteed aan spreken luiste ren zakelijk en creatief stellen gedichten maken zinverwervend taalge bruik enzovoort in de handleiding en de toelichting wordt bovendien nauwelijks inge gaan op algemene onderwijsdoelen of op taaldoelen het is vreemd dat eenzelfde methode bedoeld is om te worden gebruikt op basisscholen door heel nederland er wordt met andere woorden vanuit gegaan dat de beginsituatie steeds dezelfde is en dat iedere school dezelfde lijn volgt wanneer je in zo n eerste jaar voor de klas met een methode aan het werk gaat blijkt al snel dat er zeer weinig aandacht wordt besteed aan het oefenen van allerlei vaardigheden en dat er vaak meer anti motivatie ontstaat dan plezier in het werk het leek me dan ook zinvol om buiten de methode om te gaan werken aan datgene wat in de methode vergeten is het probleem hiervan is dat je wat de methode betreft niet meer aansluit op de volgende klas zaak wordt dan alle leerkrachten ervan te overtuigen dat een alternatief programma beter kan zijn dan het slaafs volgen van een methode die niet volledig is voordat je kunt beginnen aan zo n vervanging van de methode moet je eerst binnen het team tot overeenstemming komen over allerlei didac tische standpunten hiervoor lijkt het kiessysteem van steven ten brinke me erg handig een voordeel van dit kiessysteem vind ik dat je bewust een standpunt inneemt en dat dit standpunt ook voor de andere teamleden duidelijk is het maakt een onderwerp bespreekbaar een tweede voordeel lijkt me tolerantie ten opzichte van elkaar zonder dat je het volledig met elkaar eens bent kun je toch samenwerken en zoe ken naar mogelijkheden binnen het gebied waarover je het wel eens bent de gebieden waar je het niet over eens bent zullen misschien be spreekbaarder worden door de overlegsituatie die is ontstaan juist op de basisschool waar de leerkracht alle vakken voor zijn reke ning neemt is het werken binnen de meeste dimensies die ten brinke noemt onontkoombaar ook zonder dat je stevens denkmachine kent werk je met de bedoelde dimensies hoewel onbewust door welover wogen te kiezen voor vastgestelde uitgangspunten bepaal je bewust het gezicht van je onderwijs bij het samenstellen van een schoolwerkplan is het systeem daarom goed te gebruiken met als uitgangspunt die weloverwogen mening kan begonnen worden aan een aansluitend programma voor de gehele basisschool op die ma 13 nier ontstaat dan toch een verantwoord programma een ander probleem is de manier waarop het team zich opstelt tegen over de doelstellingen van het onderwijs in het algemeen en van moeder taalonderwijs in het bijzonder je komt al gauw tot de slotsom dat taal onderwijs als los vak eigenlijk niet waardevol is b i nnen alle schoolvak ken gebruik je taal de doelstellingen die betrekking hebben op het to taal van taalonderwijs kunnen als volgt luiden a d i e technische vaardigheden aanleren die cursorisch aangeleerd kun nen worden en d i e een voorwaarde zijn voor allerlei vormen van taal gebruik b attitudes ontwikkelen binnen levende taals i tuaties c zinveld uitbreiden door middel van het creeren van levende taal situaties 3 het bovenstaande heeft gevolgen voor het totale onderwijsgebeuren je kunt moedertaalonderwijs niet meer zien als een alleenstaand vak maar het zou tot een geintegreerd geheel moeten worden met de andere vak ken met andere woorden je moet je onderwijs richten op uitbreiding van het zinveld van de leerlingen pas dan kan hun taalgebruik rijker worden het streven is dus eigenlijk taalonderwijs waar mogelijk te kop pelen aan andere vakken misschien is het nuttig nu een voorbeeld te geven onze school staat in een wijk die vroeger een zelfstandig dorp was de kinderen hebben die wisseling van dorp naar wijk niet zo bewust meege maakt ze willen daar graag meer van weten er zijn toen groepen ge maakt die allerlei mensen gingen interviewen deze techniek moest eerst aangeleerd worden na de interviews en de verwerking daarvan zijn we wat dieper ingegaan op de geschiedkundige achtergronden en de geo grafische ligging de taalkundige activiteiten gingen hand in hand met de andere activiteiten de volgende taalaspecten zijn aan de orde geko men gesprek over het onderwer p leren van de interviewtechniek vragen make n vragen stellen doorvragen notati e selecteren en ordenen van het mater i aal uitwerking in een versla g bespreken van de resultate n brief schr i jven naar enige instanties in de w i jk hierbij werd extra aan dacht besteed aan het stelproces verzamelfase selecteren op publiek en doe l 14 ordenen uitschrijven verzorging spelling e d deze activiteiten dragen alle bij tot uitbreiding van het zinveld de kin deren zijn op deze manier ontzettend druk bezig geweest met hun eigen leefwereld daardoor werd het eenvoudiger om allerlei aspecten beter en adequater uit te werken op deze manier zou ik eigenlijk het hele on derwijs willen inrichten dit voorbeeld speelde in de vierde klas van het basisonderwijs het moet mogelijk zijn om dit en andere onderwerpen door te trekken naar alle klassen van de school in iedere groep op zijn eigen niveau je ontkomt met deze werkwijze niet aan grondig teamwork de kinderen zelf zullen ook ingeschakeld moeten worden bij het bepalen van diverse projecten ook ouders en schooladviesdiensten zouden de helpende hand kunnen bieden wat doe ik in feite met mijn onderwijs bij het schrijven van een artikel als dit ontkom je niet aan het overden ken van de zaken waar je feitelijk mee bezig bent je merkt dan weer eens duidelijk dat er nog zo ontzettend veel dingen zijn die veranderd moeten worden een kleine bloemlezing van negatieve en positieve as pecten ik begin maar eens met de negatieve op de oorzaken ga ik later nog in nog te weinig geintegreerd onderwijs voorbeeld een aardrijkskundeles waarbij de kinderen een brief moeten schrijven om informatie deze techniek kan cursorisch binnen het moe dertaalonderwijs worden aangeleerd in plaats van de tijd daarvoor uit te trekken bij die aardrijkskundeles meestal moet binnen de taalles wor den gezocht naar een fictieve geadresseerde wanneer het schrijven van brieven aan de orde komt in bovenstaand voorbeeld is de motivatie simpeler te bewerkstelligen in niet gewenste gevallen toch nog klassikaal onderwijs verkeerd geschatte beginsituaties te hoge eisen stellen te weinig motiverende onderwerpen neiging tot controlerend leesonderwijs hiermee bedoel ik dat je kinderen hardop laat lezen om te controleren of ze de tekst wel goed begrepen hebben dit moet echter door middel van vragen gebeuren gebruik van een strakke taalmethode de kinderen maken weliswaar slechts die gedeelten die ik relevant acht maar toch zit je een beetje vast aan een bepaalde lijn in die methode voorbeeld de methode geeft een opzet voor het aanleren van de werk 15 woordsvormen verschillende kinderen waarvan i k zeker weet dat ze het in een levende taalsituatie nooit zouden zeggen of schrijven produ ceerden het volgende 1 wijj doen 4 wijj boende n 2 ik doe 5 ik doend e 3 jij doet 6 ik heb bedoend dit naar aanleiding van de analogie met het werkwoord horen positieve aspecten creatief en zakelijk stellen hiervoor heb ik een kaartenbak gemaakt met allerlei aspecten van het stelonderwijs bij die bak hoort een map met doelstellingen uitwerkin gen en een beoordelingssysteem bovendien is er een leerlingenmap waarin de kinderen zelf bijhouden wat ze gedaan hebben en waarin de leerkracht kan schrijven wat hij van de stelresultaten denkt 4 stellen geintegreerd met de zaakvakken bijvoorbeeld een verslagje maken van een natuurkundeproef eerst in steekwoorden later uitwer ken gedichten maken met kinderen kinderen kunnen namelijk na een voorbereidingsfase waarin ze leren associeren geweldige gedichten ma ken 5 boekpromotie achtergronden uitwerken van met kinderen gelezen boeken s werken in het documentatiecentrum levende taalsituaties creeren teneinde de kinderen reele spreek en luistersituaties te bieden zie het in de eerste paragraaf genoemde voor beeld dramatiseren om je in te leven in gebeurtenissen omstandigheden en personen natuurlijk zijn niet alle negatieve en positieve aspecten opgesomd dit valt buiten het bestek van dit artikel ik heb er toch enkele genoemd om in te kunnen gaan op de oorzaken van die positieve en negatieve za ken tussen wat je allemaal zou willen en moeten doen en wat er in de praktijk van terecht komt wat je hebt gedaan en nog doet bestaat in feite een soort spanningsveld hoe komt het dat er verschil is tussen watje zou willen en watje doet waarom doe ik nu niet precies wat ik zou willen in het onderwijs hier voor zijn wel enkele oorzaken aan te geven deze liggen op verschillende niveaus namelijk microniveau met betrekking tot jezelf 16 mesoniveau met betrekking tot anderen macroniveau met betrekking tot de maatschappij het grotere ver band microniveau 1 je eigen inbreng vaak brengt het werk in de school zoveel organisatorische voorberei dende en evaluerende zaken met zich mee dat je nauwelijks tijd over houdt om literatuur op het gebied van wat in het onderwijs gaande is bij te houden ik geloof dat dit voor de meeste basisschoolleerkrachten geldt vooral omdat ze literatuur zouden moeten bijhouden op meerde re vakgebieden aangezien veel veranderingen in het onderwijs afhanke lijk zijn van een theoretische achtergrond zul je toch tijd moeten vrij maken voor het lezen en bestuderen van die literatuur de veranderings gedachte kan met andere woorden stikken in de dagelijkse hoeveel heid werk 2 verandering heeft tijd nodig iedere verandering heeft een bepaalde tijd nodig in mijn geval blijkt re gelmatig dat het veranderingsproces niet alleen voor de leerlingen te snel kan gaan maar ook voor mijzelf je kunt eigenlijk pas naar een volgen de fase gaan wanneer alle betrokkenen daaraan toe zijn 3 vooropleiding in de praktijk blijkt pas wat je aan je onderwijzersopleiding hebt gehad dat is per vakgebied erg verschillend sommige vakgebieden op de peda gogische academies leiden voornamelijk op tot het lesgeven hiermee bedoel ik hoe ga je met kinderen om hoe breng je leerstof over en welke informatie geef je de kinderen andere vakgebieden gaan een stap verder en leren je ook zelfstandig het onderwijs te beschouwen dit laatste gebeurt mijns inziens te weinig mesoniveau 1 collega s de samenstelling en de denkwijze van het schoolteam is van zeer wezen lijk belang bij het tot stand brengen van veranderingen door de gehele school het maakt natuurlijk erg veel uit of er eerst onderling veel ge discussieerd moet worden over alle uitgangspunten of dat je het al tame lijk met elkaar eens bent in het laatste geval gaat de procedure veel sneller in mijn geval bestaat het team voornamelijk uit jonge mensen die el kaar in de meeste vakgebieden vrij gemakkelijk kunnen vinden 2 medewerking van anderen de veranderingen binnen de school staan of vallen met de medewerking die anderen je verlenen wanneer bijvoorbeeld ouders prestaties kennis belangrijker vinden dan vaardigheden en attitudes dan kan het effect 17 van die verandering grotendeels verloren gaan hetzelfde kan ook gelden voor inspectie en schoolbestuur macroniveau 1 maatschappij naar mijn mening is de school nog steeds opleidingsinstituut voor de be staande maatschappij deze maatschappij heeft in zeer grote mate in vloed op de inhoud van het onderwijs als de maatschappij het nodig vindt dat bijvoorbeeld iedereen de spelling feilloos beheerst dan heeft de school maar te zorgen dat daar aandacht aan besteed wordt het is moeilijk aantoonbaar welke kennis vaardigheden en attitudes be langrijk zijn voor dit basisschoolkind wanneer de school kiest voor een zo volledig mogelijke ontplooiing van de mogelijkheden van kinderen dan kan hij zich niet beperken tot op leiding voor een algemeen proefwerk cito toets en dergelijke anderzijds ontneem je de kinderen wel de kans om in die maatschappij een positie te kunnen verwerven ik geloof dat dit ook de lijnen zijn die bijvoorbeeld van calcar bedoelt namelijk de kritische lijn en de aanpassingslijn kritisch waar mogelijk en aanpassing waar nodig doordat je meer moet veranderen dan alleen het onderwijs om de maat schappij te vernieuwen zul je wel moeten kiezen voor de richting van kritisch zijn en af en toe aanpassen ik moet hier wel bij opmerken dat de leerkracht zelf de doelstellingen dient te bepalen samen met het team van zijn alternatieve werkwijze wanneer hij zich zou laten leiden door een voorgeschreven programma dan wordt hij in feite weer uit voerder het idee van een taalbak is goed maar de onderwijzer es moet hem wel zelf maken ten eerste maakt hij daarbij een geestelijk proces door dat onontbeerlijk is voor de uitvoering ten tweede kan hij het materiaal en de ideeen aanpassen aan zijn kinderen wat een plan van actie zou kunnen zij n heel in het kort wil ik nu nog enkele mogelijkheden noemen die zou den kunnen bijdragen tot verbetering van de bestaande situatie microniveau 1 het zou eigenlijk zo moeten worden dat leerkrachten in werktijd ge legenheid zouden krijgen voor het bijhouden van vakliteratuur of voor het volgen van bijscholingscursussen dit zou realiseerbaar zijn binnen het streven van de minister van onderwijs om de werktijden en de in houd van de taken van leerkrachten meer vast te leggen zodat deze ver gelijkbaar zouden zijn met een veertigurige werkweek 2 er zou tijd vrij moeten komen om bepaalde veranderingen te kunne n 18 voorbereiden ik doel hierbij bijvoorbeeld op het maken van een school werkplan ik zal dit verder uitwerken in het volgende mesoniveau 1 uit innovatiestrategieen is bekend dat het nodig is om veranderingen niet te snel door te voeren om teleurstellingen te voorkomen het beste lijkt me om te beginnen met een klein onderdeel waarbij de ontwikke lingslijn eenvoudig te volgen is en waarbij het resultaat goed te meten is wanneer zo n eerste verandering uitgevoerd en geevalueerd is kan ver der gegaan worden met een volgend onderdeel op die manier groeit zo n schoolwerkplan geleidelijk bij ons op school zijn we eerst zeer uitvoerig bezig geweest met het zelf formuleren van algemene onderwijsdoelen en specifieke doelstellin gen daarna hebben we besloten om het vakgebied muziek diepgaand door te lichten ten eerste om te bepalen wat er zoal aan dit vak gedaan wordt ten tweede omdat het naar ons idee een vakgebied is wat enigs zins te overzien is ten derde omdat dit vak wel enige stimulans be hoeft door elkaar te vertellen wat de mogelijkheden en moeilijkheden waren kon er een open houding ontstaan voor elkaar daarna hebben we in doelstellingen geformuleerd wat we met ons muziekonderwijs zouden kunnen en willen bereiken ook hebben we intern besproken wat we aan actie moeten ondernemen om dit vak op een hoger peil te brengen wanneer zo n schoolwerkplan gerealiseerd moet worden buiten de schooluren is het een tijdrovend dus langdurig karwei een mogelijk heid is om een aantal studiedagen te organiseren om het team de gele genheid te geven samen met schooladviesdiensten ouders schoolbe stuur en andere deskundigen aan de uitvoering ervan te werken ma croniveau 1 dit niveau is zoals ik al eerder betoogd heb het minst door het on derwijs beinvloedbaar wanneer het onderwijs alle kinderen kritisch en creatief leert werken en de leerlingen die attitudes vaardigheden en kennis bijbrengt die ze nodig hebben dan zou het misschien mogelijk zijn dat ook de maatschappij een bepaalde verandering zou ondergaan voorlopig is de invloed die uitgaat van de maatschappij op het onder wijs groter dan omgekeerd het geval is helaas noten 1 zie artikelenreeks in jeugd in school en wereld jsw van p dekkers e a uw taalonderwijs met hun onderwijs eerpakketten 58e jaargang sep 1973 blz 33 e v vervolgens van dezelfde jaargang de blad 19 zijd e n 66 161 317 e n van de 59e j aargang de bladzijden 158 210 278 317 e n 448 2 steven ten brinke the complete mother tongue curriculum a tentative su rvey of all the relevant ways of teaching the mother tongue in secondary education groningen 1976 3 zie jeugd in school en wereld jsw 58e jaargang blz 68 van p dekkers e a zie noot 1 4 zie a n van der geest e a taalactiveringsprogramma deel 3 5 zie p dekkers en a en h rutting gedichten maken op school praxis 5 de n bosch 1976 6 zie a van der geest en w swuste plezier in boeken praxis 8 den bosch 1976 20