Moedertaalonderwijs en toch een ander vak

moedertaalonderwijs en toch een ander va k helge bonse t inl e idin g ook dit artikel komt uit ue koker van de l v g de j is de landelijke werkg rve p moedertaalonderwijs en toch geen nederlands die op de von kongressen 1972 1973 en 1974 en op enkele eigen studiedagen heeft geprobeerd de rol van moedertaal en moedertaalonderwijs bij de andere schoolvakken na te gaan wie die rol nagaat ontdekt al gauw vele raakvlakken tussen het moedertaalonderwijs en het onderwijs in de andere vakken en die ontdekking kan je op het idee brengen van vormen van samenwerking moedertaalonderwijs ander vak in het eerste gedeelte van dit artikel w il ik kort schetsen welke vormen van samenwer king mogelijk zijn waar samenwerking goed voor kan zijn en welk gebied van het moedertaalonderwijs samenwerking bestrijken kan ik doe dat op basis van enkele belangrijke nederlandstalige artikelen die speciaal gaan over dit samenwerkingsaspekt mijn bedoeling ermee is dat u het tweede deel van dit a rt ikel in dit ruimere kader kunt plaatsen in het tweede gedeelte geef ik twee hulpmiddelen voor een bepaalde samenwerkings vorm geintegreerde lessen moedertaalonderwijs ander vak d ee l 1 s a m e nwerking moed e rtaalo n derwijs and e r va k welke vormen van samenwerking zijn mogelijk in de door mij gelezen artikelen worden er drie beschreven die elkaar overigens geens zins uitsluiten ik geef ze zelf maar een naam 1 wederz ijdse informatie de samenwerking beperkt zich ertoe dat de wiskundeleraar weet wat de moedertaalonderwijzer doet en omgekeerd idealiter maken beiden ook van die kennis gebruik in hun lessen maar er bestaan geen afspraken die hen daa rt oe verplichten ten brinke 1969 beperkt zich tot het wijzen op deze samenwerkingsmogelijkheid 2 begeleiding van leraar tot leraar de moedertaalonderwijzer geeft de biologie leraar algemene informatie over bv het verschijnsel vaktaal en problemen die daarmee te verwachten zijn bij leerlingen hij obse rv ee rt de biologieles en houdt na de les met de biologieleraar een nabespreking over de vaktalige aspekten van diens les rekers 1972 noemt deze mogelijkheid 3 geintegreerde lessen de moedertaalonderwijzer en de leraar ander vak proberen in een les of reeks lessen gezamenlijk leerdoelen te realiseren resp moede rt aalonder wij sdoelen en andere vak doelen rekers 197 2 de bakker 1 972 van de pieterman e a 1973 voor het kleuter en basisonderwijs ligt de situatie natuurlijk anders dan voor het voort gezet of hoger onderwijs samenwerkingsvorm 1 is daar per definitie gegeven samenwerkingsvorm 2 is per de finitie onmogelijk tenminste in de vorm waarin hij hierboven beschreven staat maar het is natuurlijk heel goed denkbaar dat twee kleuter of basisschoolleraren op een vergelijkbare wijze taken verdelen en elkaar begeleiden samenwerkingsvorm 3 lijkt onproblematisch maar is dat toch niet helemaal omdat ook de kleuter basisschoolleraar evengoed als het koppel uit het voo rtgezet of hoger onderwijs moet weten wat hij nu precies in een les voor doelen tegelijk wil realiseren ook hij heeft dus baat bij de hulpmiddelen die ik zal schetsen in deel ii van dit a rt ikel waar is samenwerking goed voor ik ben de volgende soorten motiveringen tegengekomen 1 taal is middel to t een gro ter doe l wijngaards 1963 wil het zakelijk taal o nder wijs op de basisschool geheel in dienst stellen van het aanleren van de vaktalen van de an dere vakken en daarmee van de denkstrukturen van die vakken rekers 1972 ziet moedertaalonderwijs als middel tot het bereiken van algemenere onderwijsdoelen als kommunikatie en persoonlijkheidsontplooiing 2 samenwerken verrijkt het moedertaalonderwijs volgens ten brinke 1969 is er enerzijds geen principieel versch il tussen de wijze waarop moedertaalonderwijzers en andere vakkers tegen taaluitingen aankijken beiden verlangen van leerlingen waarheidsgetrouwe en begrijpelijke informatie anderzijds werken leraren ander vak met taaluitingen van een andere aard en funktie dan in het moede rt aalonderwijs meestal het geval is bv wiskundig betoog tegenover essay het eerste maakt samen werking tussen beide leraren mogelijk het tweede een verrijking van het moede rtaal onderwijs doordat een groter skala van taaluitingen ter oefening en bestudering beschikbaar komt de bakker 1972 noemt nog twee vormen van verrijking die alleen opgaan bij geintegreerde lessen moede rt aal ander vak het moedertaalonderwijs wordt toepasbaarder omdat de leerlingen bepaalde taalvaardigheden oefenen in de situatie van een ander vak een projekt o i d zijn ze ook beter in staat die vaardigheden toe te passen in die situaties systeem scheiding blijft uit het moedertaalonderwijs wordt motiverender dat komt door de reelere situaties diskussie om de diskussie tekstinterpretatie om de tekstinterpretatie werkt demotiverend voor leerlingen 3 samenwerken verrijkt de andere vakken samenwerking kan de leraar ander vak duidelijk maken dat moede rtaalonderwijs een aspekt van zijn vak is of hij wil of niet en wat de essentiele voorwaarden voor zakelijk taalgebruik zijn ten brinke 1 9 69 het kan hem leren hoe hij zelf kommunikatiever moet spreken bij het lesgeven hoe hij een groepsproces moet bewaken welke instruktie hij moet geven bij het laten schrijven van werkstukken welke methode hij leerlingen moet geven om moeilijke t e ks t e n te l e zen rekers 1 972 de bakker 197 2 3 de literatuur is helaas betrekkelijk zwijgzaam over de grote problemen die zich ook voor kunnen doen bij de samenwerking moedertaalonderwijs ander vak het eerste is de kompetentiekwestie waar haalt zo vragen sommige leraren ander vak zich af de moedertaalonderwijzer de kompetentie en het lef vandaan om ons te wil len verrijken en dan nog wel met allerlei zaken uit de taalbeheersing die in zijn studie of opleiding tot voor ko rt nauwelijks voorkwam of uit de onderwijskunde waar de moede rt aalonderwijzer geenszins het alleenrecht op heeft het tweede is de dienstverleningskwestie overigens met de vorige samenhangend en genoemd in bonset 1973 moet de moede rtaalonderwijzer zich beperken tot tech nische dienstverlening leerlingen leren praten luisteren schrijven en lezen of het taal gebruik van de leraar verbeteren binnen het kader van doelstellingen en lesvormen van de leraar van het andere vak karikaturaal gezegd moet hij de leraar ander vak helpen om beter over te komen in een les van vijftig minuten eenrichtingsverkeer en met de leerlingen de sq3r methode inoefenen opdat ze tien pagina s feiten kunnen memori seren of mag hij lesdoelen en lesvormen ter diskussie stellen dat deze twee problemen tenminste in het hoger onderwijs allesbehalve fiktief zijn blijkt wel uit de taaie strijd die sinds de invoering van taalbeheersing voor niet neerlan dici woedt tussen taalbeheersers en andere vakkers op de zogeheten experimentele lerarenopleidingen welk gebied van het moedertaalonderwijs bestrijkt de samenwerking wijngaarde 1963 acht apart taalonderwijs op de basisschool alleen nodig voor de techniek van het leren lezen schrijven en spellen en voor het systematisch leren den ken in en omgaan met gedichten en verhalen ten brinke 1969 stelt dat zijn pleidooi voor samenwerking alleen opgaat voor de zakelijke taalvaardigheid op het meer artistieke terrein bv kreatief schrijven verwacht hij van de andere vakken geen bijdragen taalbeschouwing en literatuuronderwijs bie den volgens hem ook mogelijkheden tot samenwerking maar die blijven in zijn artikel buiten beschouwing rekers 1972 laat nederlands op twee manieren funktioneren in de andere vakken als gerichte oefening in het lezen en schrijven van informatieve teksten en als kommu nikatieoefening bij groepstaken waarbij dan in de groepstaak een duidelijk sociaal doel ingebouwd is batelaan 1972 stelt dat het dwaasheid is om op dit moment als hoogste wijsheid te verkondigen dat het vak nederlands maar verdwijnen moet maar moet worden weg geii tegreerd in alle andere vakken uit het voorgaande moge blijken dat niemand dat verkondigd had maar dat iedereen zich beperkte tot beschouwingen over de zakelijke taalvaardigheid batelaans artikel is dan ook alleen van belang omdat het ook een argu ment biedt tegen integratie van zakelijke taalvaardigheid in de andere schoolvakken als je de zakelijke taalvaardigheid wegintegreert aldus batelaan mis je als moede rtaal onderwijzer de kans om informatiegaten van de school op te vullen en die zijn er zeker vanwege het willekeurige alleen op traditie en niet op onderwijskundig onder zoek of leerlingenbehoefte gebaseerde vakkenaanbod zolang de indeling van het on derwijsterrein gebaseerd blijft op de afzonderlijke vakken zal vooral de moedertaal 4 leraar een belangrijke rol spelen bij het op vu llen van de lege plekken hij is degene die bijvoorbeeld via een onderdeel als tekstbehandeling zijn leerlingen in kontakt kan brengen met alle mogelijke niet vakgebonden onderwerpen waarvan hij mag aannemen dat die voor hen belangrijk zijn bijv op grond van het feit dat die leerlingen zelf om behandeling van zo n onderwerp vragen pag 87 ten brinks 1973 omschrijft preciezer binnen welk terrein geintegreerde lessen moedertaalonderwijs ander vak zich kunnen afspelen ik onderscheid twee soorten van taalgebruik informatief taalgebruik fiktioneel taal gebruik in literatuur en lektuur onze praktische doelen liggen op het eerstgenoemde terrein verder is het belangrijk onderscheid te maken tussen iets leren omtrent infor matief taalgebruik waar je praktisch iets mee kunt doen en een bepaald aspekt van informatief taalgebruik bestuderen omdat dit interessant is onze doelen hebben met het eerste te maken niet met het tweede met de twee onderscheidingen kunnen we het taalgebruik dus in vieren verdelen praktisch 1 interessant informatie f fiktioneel 3 1 4 onze praktische doelen liggen op terrein 1 dit is gemeenschappelijk terrein van de leraar nederlands en de leraren in andere vakken de terreinen 2 3 en 4 vormen het specifieke terrein van de leraar nederlands bij terrein 1 uit ten brinke s indeling moet u zich dus bijvoorbeeld voorstellen rappor teren studerend lezen diskussieren bij terrein 2 bv onderzoek naar m anipulatief taalgebruik taalbeschouwing bij terrein 3 bv kreatief schrijven expressie en bij terrein 4 het lezen en bestuderen van literatuur en lektuur nu u hopelijk enig overzicht heeft gekregen van samenwerkingsvormen mogelijkheden en motivaties tussen moedertaalonderwijs en een ander vak ga ik u in deel ii van dit artikel een paar hulpmiddelen voor samenwerking schetsen het zijn hulpmiddelen voor de samenwerkingsvorm geintegreerde les moedertaal ander vak waarbij de moe dertaaldoelen dus liggen op het terrein van het zakelijk praktisch informatief taalge bruik de motivaties om samen te werken kunnen al degene zijn die ik in het vooraf gaande genoemd heb d ee l ii tw ee hulpmiddelen voor een geintegr e erde les moedertaal ander va k de hulpmiddelen in dit gedeelte van mijn artikel zijn twee schema s voor l w g studiedag 4 juni 1974 ontwikkeld door hans verweij leraar taalbeheersing en peter van huizen leraar onderwijskunde en door mij bewerkt voor dit artikel de schema s zijn onderwijskundige hulpmiddelen die helpen de volgende vragen op te lossen welke stappen moet u achtereenvolgens zetten om tot een didaktisch verantwoorde geintegreerde les te komen schema 1 hoe vindt u raakpunten tussen moedertaalonderwijs en ander vak die u in leerdoe len kunt omzetten schema 2 ze zijn bedoeld voor overigens redelijk probleemloze situaties daarmee bedoel ik ze lossen bv niet de volgende problemen op de leerlingen hebben een hekel aan de presentatie of de leerstof van de moedertaal onderwijzer of van de leraar van het andere vak en geen geintegreerde les verandert daar nog wat aa n de rooster laat geen samenwerkingsprojekten to e de leraren hebben geen tijd voor samenwerking of zeggen dat ze die niet hebben de direktie houdt niet van zulke onzin zijn dit uw meest brandende problemen dat moet u zich volgens mij afvragen of de minimumvoorwaarden voor een toch nogal ingrijpend experiment als een geintegreerde les in uw situatie wel vervuld zijn welke stappen moetu zetten schema 1 het eerste schema geeft u een procedure van stappen die u moet zetten om tot een didaktisch verantwoorde geintegreerde les te raken bij iedere stap zal ik een toelich ting en voorbeeld geven het voorbeeld is ontleend aan van de pieterman e a 1 973 schema 1 voorbereiding van een geintegreerde les moedertaal gezam enlijk ander va k 1 1 v oo rgeschiede ni s 1 kl as f voorgesc h iede n i s 2 1 1 raakpu nte n 3 1 leerdoelen i r 1 i leerdoelen 4 v afstemming 1 leerdoelen 5 1 1 l ee ra ktiv i te ite n 6 i i we rkvo rm e n 7 1 1 evt w erk doel 8 toetsing evaluatie toetsing 6 1 er is een gezamenlijke beginsituatie de klas groep leerlingen waaraan de moeder taalonderwijzer en de leraar ander vak beide lesgeven en ten behoeve van wie ze hun beide vakken proberen te integreren die groep leerlingen heeft een afzonder lijke voorge schiedenis voor elk vak alles wat uit deze voorgeschiedenis relevant lijkt voor de samenwerking moeten de beide leraren elkaar meedelen een paar maal obse rveren bij elkaar levert voortreffelijke aanvullende informatie 2 uit deze wederzijdse informatie kunnen raakpunten tevoorschijn komen tussen moedertaalonderwijs en ander vak schema 2 dat ik hierna uitleg geeft hulp bij het opsporen van dergelijke raakpunten ik geef een voorbeeld de biologieleraar w il een geleid onderzoekje opzetten naar de groei van de zaden van een en tweezaadlobbige planten het onderzoekje wordt door de leerlingen uitgevoerd in subgroepen die ieder een gedeelte er van voor hun rekening nemen aan het einde moeten de subgroepen elkaar verslag uitbrengen zo dat voor alle leerlingen een totaalbeeld ontstaat m b t de groei van de zaden van een en tweezaadlobbigen de moedertaalonderwijzer sluit bij de laatste fase van dit onderzoek aan zijn doel is dat de leerlingen publiekge ri cht leren rapporteren 3 de raakpunten moeten nu omgezet worden in leerdoelen van belang is daarbij in de aanpak van hans verweij en peter van huizen dat beide partijen apart leerdoelen formuleren liefst van gelijkwaardig vivo er zijn ook andere mogelijkheden denk baar maar deze lijkt in de huidige schoolsituatie de meest praktische voorbeeld leerlingen geven op basis van onderzoek elkaar inzicht in aspekten van struktuur en kieming van de zaden van een en tweezaadlobbigen en de invloed van licht lucht en water daarop biologie leerlingen leren publiekgericht dat is geordend en expliciet te rapporteren dat is op waarheidsgetrouwe wijze verrichte handelingen en opgedane inzichten mee te delen moedertaalonderwijs 4 de leerdoelen moeten op elkaar afgestemd worden daarbij kan blijken a de leerdoelen zijn identiek dan kan je je afvragen waarom die twee vakonderdelen eigenlijk afzonderlijk bestaan b de leerdoelen zijn verwant of komplementair of op zijn minst niet onverenigbaar in een les dan is een geintegreerde les goed mogelijk c de leerdoelen zijn onverenigbaar in een les dan gaat het feest niet door in mijn biologievoorbeeld zijn de leerdoelen m i komplementair en is dus een geintegreerde les mogelijk 5 nu moeten de beide leraren een konkreet plan voor leeraktiviteiten in de klas ont werpen er zijn steeds twee mogelijkheden a een bepaalde leeraktiviteit stap is middel voor het bereiken van leerdoelen van beide vakken tegelijk b een bepaalde stap dient alleen voor het bereiken van leerdoelen van een van beide vakken in de hele geordende reeks van stappen die samen de les uitmaken moeten beide vakken in ieder geval aan hun trekken komen het voorbeeld van de biologie moedertaalles zal er ongeveer als volgt uitzien 1 de biologieleraar geeft biologische voorinformatie en instruktie m b t het onder zoek 2 de leerlingen voeren het onderzoek uit in subgroepen 3 de leerlingen bespreken hun bevindingen in subgroepen 4 de moedertaalonderwijzer geeft technische aanwijzingen voor goed rapporteren 5 de leerlingen stellen met zijn allen de rapportages op 6 per subgroep brengt een leerling de rapportage uit 7 de rapportage wordt nabesproken op zijn publiekgerichtheid 8 de rapportage wordt nabesproken op zijn biologische aspekten stappen 4 en 7 zijn hier m i middel tot het bereiken van moedertaaldoelen stappen 1 2 3 en 8 middel tot het bereiken van biologiedoelen de stappen 5 en 6 zijn middel tot het bereiken van moedertaal en biologiedoelen tegelijk 6 onder werkvormen versta ik hier de organisatievormen van de les met als belang rijkste indeling voordrachtsvormen gespreksvormen en opdrachts of zelfwerk zaamheidsvormen de keuze van de werkvormen hangt sterk samen met die van de leeraktiviteiten de speelruimte bij de keuze van werkvormen kan benut worden als een extra moge lijkheid om leerdoelen van moedertaalonderwijs of ander vak te realiseren in mijn voorbeeld kan de zelfwerkzaamheidsvorm stappen 2 3 5 het voor biologie moge lijk maken om als leerdoel te realiseren het leren uitvoeren van zelfstandig onder zoek voor moedert aalonderwijs het publiekgericht leren rapport eren aan elkaar zoals al gezegd en voor beide het leren samenwerken in een kleine groep ook de voordrachtsvorm stappen 1 en 4 en de gespreksvorm stappen 7 en 8 zijn in mijn voorbeeld aanwezig 7 van een werkdoel is sprake als de les of lessenreeks uitmondt in een tastbaar resul taat werkstuk brief koll age hoorspel of een manifestatie opvoering tentoonstel ling als de leerlingen een verslag van hun gezamenlijk biologieonderzoek voor de buitenwacht op schrift zouden stellen hierbij begeleid door de biologieleraar en de moedertaalonderwijzer zou in ons voorbeeld sprake zijn van een werkdoel 8 de toetsing in de zin van nagaan of de leerlingen de leerdoelen bereikt hebben kan het best apart geschieden omdat de beide leraren ook apa rt leerdoelen nastreef den in ons voorbeeld zal de biologieleraar speciaal proberen na te gaan of uit de rapportages juiste biologische inzichten omtrent struktuur en kieming enz blijken en de moedert aalonderwijzer of de leerlingen nu geleerd hebben publiekge richt te rapporteren zonodig kunnen beiden een aanvullende toetsing organiseren de evaluatie in de zin v an een oordeel van de leerlingen vragen of de lessen zinvol en prettig geweest zijn kunnen beide leraren weer beter samen houden omdat het hier om gezamenlijk gegeven lessen ging hoe vindt u raakpunten schema 2 hoe krijgen moedertaalonderwijzer en andere vakleer raakpunten op tafel die in leer doelen omgezet kunnen worden dat kan heel eenvoudig en vanzelf gaan het kan ook heel lastig blijken te zijn dit tweede schema is bedoeld om hulp te bieden in het laatste geval het is ook weer ontwikkeld door hans verweij en peter van huizen in dit geval op grond van een idee van koos hennephof de opzet is als volgt de leraar ander vak wil een bepaalde onderwijsleersituatie scheppen zo n onderwijs leersituatie is eigenlijk een speciale vorm van een kommunikatieve situatie altijd gaat er op een of andere wijze informatie over en weer de leraar geeft bv de leerlingen in formatie via uitleg of de leerlingen geven elkaar informatie via rapportage of diskussie of een boek of bandje geeft de leerlingen informatie enz in alle kommunikatieve situaties zo leert ons de sociolinguistiek en dus ook in de onderwijsleersituatie zijn altijd een aantal faktoren te onderscheiden z ender ontvanger hun rollen hun doelen het onderwerp van gesprek het kanaal gesproken geschreven of ander medium van transmissie de vorm van de boodschap als geheel de eigenschap pen van het taalgebruik van de boodschap deze lijst is allesbehalve uitputtend maar voor ons doel voldoende zie voor een uitgebreider opsomming bv griffioen 1975 pag 2 5 schrijf je nu de onderwijsleersituatie die de andere vakleer w il scheppen uit tot een kommunikatieve situatie met ingevulde faktoren dan zie je als moedertaalonderwijzer beter waar je iets doen kan je krijgt meer ideeen voor raakpunten schema 2 de faktoren van een kommunikatieve situatie checklist voor raakpunten moedertaalonderwijs ander vak zender s ontvanger s doel van de zender s doel van de ontvanger s rol van de zender s rol van de ontvanger s kanaal boodschapsvorm eigenschappen taalgebrui k raakpunten om te zetten in leerdoelen 9 met een voorbeeld zal ik nu de werking van dit schema verduidelijken de biologie leraar meldt aan de moedertaalonderwijzer dat hij met de leerlingen een stuk tekst uit het biologieboek wil behandelen over u raadt het al struktuur en kieming van de za den van een en tweezaadlobbigen en de invloed daarop van licht lucht en water de leerlingen moeten het stuk tekst in de klas lezen daarna wil de biologieleraar vragen stellen en proberen een gesprek op gang te brengen het gaat hier natuurlijk om een an dere biologieleraar dan in het voorbeeld bij schema 1 een weinig baanbrekende werkwijze en zo op het eerste gezicht ook weinig raakpun ten voor de moedertaalonderwijzer maar als deze het schema invult blijkt dat wel mee te vallen doel van de zender de leraar via een stuk uit het biologieboek informatie verschaf fen doel van de ontvangers de leerlingen via een stuk uit het biologieboek informatie opdoen motivationele problemen laten we zoals afgesproken aan het begin van deel ii van dit artikel buiten beschouwing onderwerp van gesprek struktuur en kieming van enz rol van de zender aanbieder van een tekst rol van de ontvangers lezers van die tekst kanaal schriftelijk boodschapsvorm paragraaf of hoofdstuk uit een leerboek eigenschappen taalgebruik de tekst staat vol onuitgelegde vakterme n de tekst staat vol verzwegen redeneerstappen die voor niet vakgenoten geexpliceerd zouden moeten worden door deze invulling van het schema komt m i duidelijker tot uiting dat de leraar niet zelf informatie geeft maar via een leesteks t dat die tekst erg moeilijk is zo niet onbegrijpelijk voor leerlinge n dat op grond hie rv an de informatieoverdracht binnen de kommunikatieve situatie best wel eens zou kunnen mislukken de moedertaalonderwijzer kan nu desgewenst de volgende groepen van raakpunten vast stellen later om te zetten in leerdoelen 1 ta v het lezen de leerlingen moeten weten welk leesdoel voor de bewuste tek s t het geeigende is grondig of globaal begrijpend of ook kritisch en welke lees methode ze het best kunnen volgen om dat leesdoel te bereiken 2 t a v de vaktaal de leerlingen moeten in staat zijn de vaktermen te herkennen en in te vullen met eigen voorstellingen en e rv aringen ze moeten de verzwegen rede neerstappen in de argumentatie kunnen aanvullen ze moeten zeker ook inzi c ht krijgen in de algemene problemen van het verschijnsel vaktaal tegenover omgangs taal de biologieleraar had een klassegesprek gepland na het lezen van de tekst door de leer lingen ook dat gesprek valt weer uit te schrijven als kommunikatieve situatie met faktoren en ook daarop kan de moedertaalonderwijzer dan weer raakpunten en leer 10 doelen baseren overigens hoeven niet al deze raakpunten per se tot geintegreerde lessen te leiden voor sommige is de begeleiding van leraar tot leraar ook goed denk baar slot met de behandeling van het tweede schema is dit artikel afgelopen dat betekent na tuurlijk geenszins dat er over het onderwerp nu niets meer te zeggen valt wie er zelfs erg goed nog meer over zou kunnen zeggen is u als u met behulp van de schema s eens zo n geintegreerde les moedertaal ander vak zou gaan uitproberen moer staat open voor uw beschrijving van uw ervaringen literatuur bakker g de naar elkaar talen moer 1972 2 pag 54 56 batelaan p mogelijkheden voor het moedertaalonderwijs in de toekomst levende talen nr 285 febr 1972 pag 85 88 bonset h moedertaalonderwijs en toch geen nederlands moer 1973 1 pag 24 28 brinke j s ten moedertaalonderwijs en toch geen nederlands moer aug 1969 pag 11 25 brinke j s ten praatpapier von kopgres 1973 stroom 3 griffioen j zeggen schap groningen 1975 pieterman f van de e a poging tot integratie nederlands biologie moer 1973 1 pag 37 40 rekers e nederlands in de bijlmer moer 1972 2 pag 51 53 wijngaards n het taalaspekt van de verschillende vakken op de lagere school valcoogh nr 84 mei 1963 pag 10 12 11