Moedertaalonderwijs op het LBO (2) – Verder met lbo/von/nlo? Hoe dan?

wijnand mensin k moedertaalonderwijs op het lbo 2 verder met ibo von nlo bo hoe dan in moer 1978 2 verscheen een eerste artikel van wijnand mensink over moedertaalonderwijs op het lbo daarin laat hij zien dat al velerlei instanties bijscholing nlo von aclo m pedagogische centra zich bemoeid hebben of nog bemoeien met het moedertaalonderwijs op het lbo maar hij laat tevens zien dat dat allemaal niets uitgehaald heeft het lijkt erop dat zij met hun allen niet in staat zijn de moedertaalle raar voor het lbo daadwerkelijk te helpen of op te leiden pag 22 een belangrijke reden die wijnand mensink daarvoor aanvoert is dat de beeldvorming omtrent het lbo binnen die instanties niet met de werke lijkheid strookt in de twee eerste paragrafen van het nu volgende artikel wordt dat nog eens pijnlijk duidelijk gemaakt aan de hand van een kijkje op die werke lijkheid respectievelijk van de lbo leraar en de lbo leerling in de overi ge paragrafen van dit artikel geeft wijnand mensink aan wat er zijns in ziens moet gebeuren wil er wel verbetering optreden wat betreft het moedertaalonderwijs op het lbo identiteit van lbo leraren de hardwerkende redactie van moer kent blijkens haar nieuwjaarsbood schap in moer 1978 1 een keihard gegeven moer moet uitgaan van de creativiteit van de lezers die juist tegen receptuur zijn omdat hun eigen persoonlijkheid en hun eigen situatie om specifieke oplossingen vragen maar wat weet de moer redactie van de welhaast uitzichtloze situati e 10 van het onderwijs in het lbo kent zij de machteloze woede van lbo le raren het is de meest doelmatige manier om woede te verwerken door dat negatieve gevoel naar buiten te richten naar dat wat de pijn veroor zaakt maar wat veroorzaakt de lbo pijn misschien alleen het feitelijke voortbestaan van dit lbo veel lbo leraren groeiden zelf op met het gevoel van onzekerheid over hun eigen waarde als persoon als leraar zij werden afhankelijke men sen die leerden hun woede in te slikken als ze toch boos werden han delden zij onaangepast onbeheerst en richtten zij hun woede op de leer lingen waarvan ieder hoort te weten dat ze niets kunnen niets willen en door die woede uitbarstingen ook niets mogen directies die het me rendeel van haar dagtaak wijden aan weggestuurde leerlingen oefenen met haar ongeduld de leraren in het inhouden van hun woede de ver moeidheid die dit dan weer oplevert leidt haast noodzakelijk tot de aanhoudende hoofdpijn van ik zou ze zo graag op hun kop geven maar ik mag niet moedeloze lbo leraren hebben nog maar weinig energie over voor jezelf heb je al zoveel onopgeloste gevoelens van onzekerheid neerslachtig heid vermoeidheid dat alles je te veel wordt je hebt om en bij de dertig lesuren goed gevulde klassen en lange lesdagen de eentonigheid van domme oefeningen houden de klassen hopelijk rustig en de directies te vreden vaktijdschriften blijven vergeefs op enige aandacht wachten tot de schoolabonnementen weer worden opgezegd vakgroepvergaderingen worden tot het uiterste beperkt en kunnen zelden alle betrokkenen ver wachten leerplannen hoeven met de werkelijkheid maar zo weinig van doen te hebben dat ze gemakkelijk kunnen worden overgeschreven van goedgekeurde modellen lessen voorbereiden resultaten beoordelen wanneer waarom personeelsvergaderingen zit je uit van de zestig le raren willen de vijf laatstgekomenen en een enkeling van de oude hap nog wel eens hun mond opendoen en de vergadering ophouden maar op den duur wint de doortastendheid van de directie het wel en mindert het aantal vergaderingen tot ieders genoegen vanzelf de lbo leraren die nog een heenkomen willen vinden beginnen tijdig aan hun zware mo studies gelukkig voor hen blijven deze voorlopig ge handhaafd ook al gaat dat ten koste van het lbo door deze studie zijn de meest actieve lbo leraren in staat te gelegener tijd te vertrekken maar intussen bekommeren de pedagogische centra zich wel om de reor ganisatie van het lbo de leraren wordt uiteengezet dat zij nogal wat moeten vaststellen en formuleren om hun onderwijs naar het niveau van hun leerlingen te herzien het gaat dan om de goede volgorde van de planning algemene vakdoelstelling jaarprogramma s in thema s the ma s in leereenheden leereenheden in minimum doelen gedragsaspec ten en beheersingsgraden in leeractiviteiten en werkvormen basisleer 11 stof in opdrachten en taken per leereenheid intredegedrag beoorde lingstoetsen diagnostische toetsen en herhalingsstof of verrijkingsstof per leereenheid wie nu binnen het lbo deze planning kan volvoeren en ook nog al zijn lessen kan blijven geven is wel een duivelskunstenaar vele lbo leraren worden geteisterd door heel dat register van een uitstekende onderwijs kunde die zover afstaat van de alledaagse praktijk wie niet kan doorstromen geen kans heeft op een staffunctie niet in aanmerking komt voor een reeks taakuren blijft veroordeeld tot de der tig lesuren die is net als de leerlingen te stom om weg te komen en mist de creativiteit die voor de moer redactie zo n keihard gegeven is maar wie nog op de nieuwe lerarenopleiding nlo voor het lbo wordt opgeleid mag die zich verheugen in die creativiteit en vooral kan die aanstaande collega wel uit de voeten met die voortreffelijke volgorde van de planning hopelijk beschikken de toekomstige lbo leraren over de capaciteiten en inventiviteit om in moer te lezen hoe een open curri culum kan worden ontwikkeld maar intussen blijven juist voor lbo leerlingen de resultaten van hun onderwijs zo zelden thuis te brengen onder de gestelde doelen wanneer passeren zij de succes grens zelfs bij een gesloten curriculum identiteit van lbo leerlingen anno 78 zijn er nog basisscholen die hun zesdeklassers alvast opsplitsen in rijen naar gelang van het te verwachten vervolgonderwijs ik kom uit de domme rij heet het dan op het hbo in de eerste klas hier worden de leerlingen in het individueel technisch onderwijs ito dan wel op de its of in het individueel huishoud en nijverheidsonderwijs lhno dan wel lhno geplaatst dit onderscheid is vaak vrij willekeurig wanneer vind je de juiste schei dingslijn aan het begin als je de eindstreep nog zover af weet voor de leerlingen zelf zijn er weinig illusies ze zeiden ik was te stom voor een andere school daarom zit ik nu hier ik heb een gruwelijke hekel aan school maar ik ben nog te jong om er af te mogen daarom blijf ik me hier nog vervelen tot ik eraf mag ik heb al dat leren niet nodig als ik trouw houd ik toch met werken op je mag hier niks stomme school ik spijbel zoveel ik kan volgend jaar hoef ik gelukkig niet meer ik baal van theorie thuis zeiden ze dat ik op deze school geen theorie lessen meer zou krijgen maar op school merk ik dat er steeds meer theorie bijkomt soms moet ik ook al huiswerk maken nou vergeet het maar 12 je leert geen vak op school waarom moet ik er dan blijven bij een baas kan ik wel leren ik kom toch in de ww waarom zou ik dan op school m n best doen vroeger kon je na het lbo niet doorleren zegt m n moeder en nu wel maar ik kan straks nog nergens heen hoe lang nog lbo in 1947 startte de commissie goote haar activiteiten zij moest toen al een advies uitbrengen over strekking inhoud en vorm van het ihno het resultaat was de aanbeveling dat nieuwere inzichten op het gebied van de didactiek en pedagogiek zouden moeten helpen om dit onder wijs aan te passen de bestaande opleidingen voor de leraren zullen moeten worden herzien de commissie faber begon voorzichtig aan de integratie van vakken maar de richtlijnen bleven vooralsnog te vaag in 1955 zou een kerngroep voor onderwijsvernieuwing verandering hierin gaan brengen het doel van het lager technisch onderwijs werd twaalf tot zestienjarigen met bepaalde behoeften en mogelijkheden zo te vor men dat zij straks over voldoende kennis vaardigheid inzicht beroeps en levensstijl beschikken om in overeenstemming met de menselijke waardigheid deel te kunnen hebben aan het samenleven en samenwer ken in familiaal sociaal economisch en geestelijk verband eind 1967 begon velema met zijn onderwijsverbeteringsproject in dit project zouden heterogene klassen gedifferentieerd onderwijs volgen met waar mogelijk het practicum als lesmiddel in de eerste klas tekor ten dienden in de klas gecorrigeerd te worden de tweede klas verbreed de de basis en startte het projectonderwijs waarin ieder vanuit zijn haar eigen niveau verder kon gaan de derde leverde een hergroepering naar begaafdheid leerstofniveau en interesse uit een keuzepakket kwam een aanvulling in de vierde klas kwam de nadruk op de gekozen richting met dit project bereikte een toenemend aantal leerlingen een niveau dat het hun mogelijk maakte naar het middelbaar niveau door te stromen een dergelijk lbo zou met goed gevolg maar niet zonder allerlei grote moeilijkheden geintegreerd kunnen worden in andere richtingen van het voortgezet onderwijs ruim tien jaar verstreken waarin her en der de nlo s tevoorschijn kwa men maar het lbo afgezien van enige experimenten als dat van velema ongewijzigd bleef het lbo moet intussen zelf maar zien hoe het zijn moeilijkheden oplost de nlo s hebben geen onderzoektaak beschikken niet over de mankracht om de lbo problematiek te doordenken en te helpen oplossen zij krijgen trouwens de goedkeuring van hun program ma s uitsluitend van het wetenschappelijk onderwijs dat vrijwel niets weet van het lbo inmiddels is ook op het lbo de zo volledig mogelijke ontplooiing van d e 13 leerling hoofddoel maar zonder aanpassing aan een nieuwe organisato rische structuur blijft het lbo dat het merendeel van de leerlingen ver der moet helpen onaangepast aan de behoeften van de toekomstige sa menleving afschaffing van de p en t stromen en invoering van de tto stroom blijkt wel een statusverhoging van de 10 a 15 procent beste leerlingen op te leveren maar de rest blijft even ongei nteresseerd en dom als voor 1947 2 vrijwel overal in nederland verwachten besturen en directies ook zon der de broodnodige begeleiding van deskundigen die echte oplossingen voor de problemen kunnen aandragen dat mavo havo en lbo alvast geintegreerd kunnen worden maar aangepaste werkvormen en school boeken ontbreken de leraren voor de klas wilden bij weer een onbege leid experiment onmiddellijk terug naar de vertrouwde indelingen waarin men wel had leren werken intussen is ook zo n scholengemeen schap mavo lbo te beperkt zeker in de onderbouw dienen om het be lang van de lbo leerling alle scheidingen in het voortgezet onderwijs op geheven te worden de respondenten van het nlo onderzoek blijken nauwelijks functies in onderwijsoverleg te vervullen die niet direct met het eigen instituut verband houden wel vervult circa 30 procent van de docenten onderwijsfuncties aan andere onderwijsinstellingen zoals de weer in aanzien stijgende mo opleidingen het mag dan te wensen heten dat er meer contact komt tussen de opleidingen en de scholen waarvoor men opleidt vgl levende talen 310 zie moer 1978 2 blz 21 maar de nlo s houden hun eigen positie register en voorkeuren ruim dertig jaar geleden adviseerde de commissie goote al om de oplei dingen voor leraren te herzien feitelijk is daar nog maar weinig van te recht gekomen ongeveer evenveel als van de pretenties van de von voor het lbo in memoriam de oude von het duurt niet zo lang meer of de vereniging voor het onderwijs in he t nederlands kan gaan jubileren zij kan met haar ruim vierduizend lede n terugzien op de glorietijd van haar bestaan waarin erg veel bereikt is de godfather mag tevreden zijn zijn discipelen kennen de goede bood schap en beschikken over de geloofsbrieven waarmee zij het onderwij s dienen de von ideeen kwamen ook elders aandacht vragen de vo n zelf bleef helaas vrijwel uitsluitend een aangelegenheid van leraren ne derlands de belangstelling van moedertaalleraren die geen nederlands geven bleef in de loop van de tijd erg beperkt de voorhoede van d e von blijkt thans wel meer taalbeheersing en of didactiek te geven maar de leden volstaan vermoedelijk voor het merendeel met hun lesse n nederlands afgezien van het lbo lijkt de longitudinaliteit van het moe dertaalonderwijs zoals de von dit voor ogen staat redelijk binnen d e 14 von zelf bereikt te zijn hoe het in de loop der jaren met de latitudina liteit is vergaan is heel wat moeilijker te omschrijven regionale lande lijke en redactionele activiteiten konden nauwelijks of geen lbo leraren bereiken zeker niet wanneer zij wel moedertaalonderwijs geven maar geen nederlands misschien verdient het aanbeveling de von in haar huidige opzet op te heffen de activiteiten van het ogenblik kunnen vermoedelijk straffe loos overgenomen worden door de didactiek commissie nederlands dcn van de vereniging levende talen de medewerkers van de sectie nederlands van de stichting leerplanontwikkeling slo de diverse secties nederlands van de nlo s met hun publikaties enzovoort voor de von wacht dan uiteraard weer een nieuwe uitdaging taalbe heersing onderwijskunde en sociolinguistiek vragen samen van de nieu we vereniging een daadwerkelijke bekommernis om de metapositie van de moedertaal in het onderwijs met name in het lbo iedere lbo leraar elke leraar kan niet om zo n von heen als deze zich niet alleen pragmatisch maar ook politiserend ontwikkelt de duizenden van de basis hebben er recht op dat naar hen serieus geluisterd wordt daarom dient die nieuwe von een actiegroep te zijn waarmee departe ment en volksvertegenwoordiging te maken krijgen tot inderdaad recht gedaan is aan de basis van het onderwijs onderwijsdoelen leerplannen en exameneisen zijn geen vrijblijvende aangelegenheden van universitai re deskundigen en hoge ambtenaren maar van de leraar voor de klas de nieuwe von steekt dan ook niet alleen het wijsvingertje op van de le raar nederlands maar maakt een latitudinale vuist van jewelste ko rte termijndoelen van het lbo zolang het lbo zijn bestaan nog moet rekken hoeft dit niet ten koste van lbo leerling en leraar te gaan al te veel bleef het lbo achterlopen inmiddels is het tijd met een verlanglijstje te komen maar wie kan ook de gerechtvaardigde verlangens van het lbo bevredigen een inventarise rend onderzoek zou eerst de verlangens zelf op tafel moeten krijgen en dan neemt een nieuwe minister ook weer met belangstelling kennis van al die wensen en dan toch is er de neiging nu alvast wat te noemen meer aandacht voor de existentiele vorming in het lbo meer lesuren kortere lestijden gevarieerder normaal functionele leerprogramma s strategie tot betere motivatie bij lbo leerling en lbo leraar meer aandacht voor integratie in de vakken communicatieve leersituaties effectieve instructie 15 reele verwachting van de technisch didactische aspecten van de onderwijskunde gerichter aanpak van begeleiding intensivering van de hulp van adviescentra bibliotheken documenta tiecentra enz betere voorziening in en gebruik van audiovisuele hulpmiddelen versterking van zelfvertrouwen bij lbo leraar en lbo leerling aanpassing van het aantal lesuren per leraar aan redelijke eisen vergroting van de levensblijheid van lbo leerlingen opleiding tot leraar lbo herzien het inventariserend onderzoek van de drie landelijke instituten vraagt om voortzetting de relatie met het wetenschappelijk onderwijs kreeg al voldoende aandacht de relatie met het toekomstig werkveld van de nlo leraren moet nog uitgediept worden uiteraard kost zo n onderzoek ook tenminste een jaar intussen meldde de m i nister reeds in 1974 dat de ervaringen in het huidige systeem van hoofd en bijvak moeten dienen om erachter te komen hoe het moet worden al lang voor 1974 stond vast dat de opleiding tot lbo leraar om herziening vroeg het ging die opleiding toen niet om een meervoudige tweede en derdegraadsbevoegdheid wat de nlo s aan de herziening bij dragen door hun tweevakkenstelsel blijft uiterst vaag toch noemt de min i ster dat een vast uitgangspunt er is dus niet veel hoop op een gron dige herziening in de voorb i je jaren hebben studenten wel geprotesteerd tegen de ver plichting om in twee vakken te studeren zij wilden een vak en geen de motiverende belasting door een tweede vak in het vak van hun voor keur studeren velen graag verder het percentage studenten dat na de nlo meteen voor de klas komt en met een tweede en derdegraadsbe voegdheid best tevreden is is vrij laag voor deze nlo leraren is een mavo of de onderbouw van een havo heel wat herkenbaarder en daar door aantrekkelijker dan het lbo wie toch in deze minusvariant terecht komt is door de nlo slecht toegerust een opleiding die zich directer richt op de a l gemene vorm i ng en scho ling van de lbo leerling bestaat feitelijk niet de programma s die de goedkeuring van het wetenschappelijk onderwijs behoeven en de do centen die als eerstegraads bevoegden uit dat onderwijs voortkomen kunnen niet afgestemd zijn op het lbo voor een intensieve kennisma king met experimenten in het lbo voor een reele praktijkleerperiode in het lbo dat niet experimenteert noch voor een effectieve steun door de activiteiten van de pedagogische centra landelijk of regionaal heeft de nlo voldoende tijd en mankracht beschikbaar leraren zullen ook in de nabije toekomst hun status nog wel blijve n 16 ontlenen aan het niveau van hun leerlingen of studenten het lbo mag niet hopen op de best opgeleide meest gekwalificeerde leraren het blijft een derdegraads onderwijsveld wie nog in staat is te voldoen aan zijn wens hogerop te komen blijft niet levenslang bij het lbo op een nlo kwam enige jaren geleden een student zich melden met de vraag of men hem tot leraar kon opleiden hij kreeg uiteraard te horen dat hij daartoe twee vakken moest doen en voor de rest zijn aandacht aan de beroepscomponent moest wijden hij vroeg nog of het leraar schap zelf niet een vak was dat mocht dan wel zo zijn maar hij diende zijn weektaak intussen op te splitsen over twee secties en zijn beroeps voorbereiding alleen langs deze weg kon hij leraar worden het moest via dit en via dat vak of dit ook feitelijk zo voor het lbo moet is echter nog de vraag een veeleisende bestudering van pragmatische sociolin gu istiek een grondige reflectie op eigen en andersmans taalgedrag een duidelijk zicht op de identiteit van de lbo leerling en een leren omgaan met diens vooroordelen lijken noodzakelijke voorwaarden om bij het lbo te werken de aandacht voor de vakinhouden van de secties eist zo veel tijd dat de nlo student nauwelijks aan deze voorwaarden kan vol doen hoe hij die vakinhouden in leereenheden moet indelen en dan per leer eenheid de minimumdoelen voor zijn lbo leerlingen moet indelen en daarbij moet differentieren omdat zijn leerlingen onderling erg verschil len blijven uiterst belangrijke zaken waaraan hij in zijn opleiding niet toekomt moedertaalonderwijs mag op een lbo eenzelfde doelstelling hebben als op het vwo de verschillen liggen hemelhoog bij de beginsituatie van leerling en leraar bij motivatie en werkvormen bij leeractiviteiten en inhouden bij toetsing en evaluatie op heel wat scholen van het lbo verliest het vak moedertaalonderwijs zich gemakkelijk in grammatica spelling en stijl het gaat dan voorbij aan de eigen waarde van de leerlingen voor de leerlingen zelf wordt een dergelijk vak vervelend moeilijk en discriminerend maar het blijft een van de weinige verplichte examenvakken de examenopgaven vragen niet naar een goede organisatie en ordening van eigen ervaringen om daardoor invloed op het eigen leven uit te oefenen en dus tot een kri tisch bewustzijn te komen juist op het lbo vraagt het moedertaalonder wijs gespecialiseerde leraren of zij al dan niet een meervoudige be voegdheid hebben is voor dit onderwijs niet relevant maar het is wel duidelijk dat de nieuwe lerarenopleiding nu al om herziening vraagt voor het lbo is er nog geen nieuwe lerarenopleiding achteraf na een lange lesdag waarin een paar momenten van een les wel goed le 17 ken te zijn besef je ondanks alles dat iedere stap er toch een is ook in het huidige lbo zetten veel leraren zich op een onvoorstelbare manier in ze komen niet naar zaterdagse vergaderingen avondlijke bijeenkomsten of vakantieconferenties als ze daar toch een enkele keer blijken te zijn zwijgen ze meestal vanuit het besef van machteloosheid tegen zoveel ge weld van theoretische deskundigen ik weet niet of er buiten het lbo zo veel inzet bestaat als juist in dit gesmade onderwijs wat kan wat mag het lbo eigenlijk verwachten van de vele geprivilegieerden dat deze be voorrechten bestaan bij de gratie van de duizenden die het lbo telt is geen reden om de status quo te handhaven om met de moer redactie te spreken de eigen situatie van het lbo vraagt om specifieke oplossin gen maar de redactie vergist zich wanneer hiervoor de eigen persoon lijkheid van de leraar volstaat de documentatie bij dit en het eerste artikel van wijnand mensink is te vinden in moer 1978 2 noten het lager beroepsonderwijs lbo heeft twee grote afdelingen het lager technisch onderwijs lts en het lager huishoud en nijverheidsonderwijs lhno voor de minderbegaafden bestaan er ook nog geindividualiseerde vormen van lts en lhno het individueel technisch onderwijs ito en het individueel huishoud en nijver heidsonderwijs ihno met de invoering van de 4 jarige lts zijn de twee grote stromen binnen het lts de praktijk stroom en de theorie stroom komen te vervallen voor meer theoretisch aangelegde leerlingen is in 1973 als experiment ingevoerd de theoretisch techni sche onderwijsstroom tto met onder meer de bedoeling de leerlingen door stromingskansen te bieden 18