Moedertaalonderwijs op het LBO – Verder met lbo/von/nlo? Hoe dan?

wijnand mensin k moedertaalonderwijs op het lb o verder met ibo von nlo bo hoe dan het lager beroepsonderwijs lbo inclusief het moedertaalonderwijs krijgt de laatste jaren nogal wat aandacht er worden bijscholingscursus sen gegeven er is een leerplan nederlands voor het lbo tot stand geko men de von doet speciaal voor het lbo haar best en van hogerhand is besloten dat er maar eens een hele nieuwe lbo leraar moet komen die een professione opleiding krijgt op de zogenaamde nieuwe leraren opleiding nlo en heeft het lbo er wat aan gehad wijnand mensink gaat in twee artikelen nader in op die vraag in dit nummer zijn eerste artikel waarin hij een niet erg gunstig oordeel velt over al die aandacht later in zijn tweede artikel geeft hij wegen aan die tot verbetering zou den kunnen leiden laatst belde ik mijn psychiater op waarom moet mij dit allemaal overkomen waarom ben ik niet werk loos waarom ben ik geen student freek bram vooraf het was best een aardig idee in het begin van de zeventiger jaren om leraren van het lager beroepsonderwijs lbo door leraren van het voor bereidend wetenschappelijk onderwijs vwo te laten bijscholen het leek een nog beter idee om nieuwe leraren ook voor het lbo op te lei den intussen ijvert de von op haar vriendelijke wijze ook al voor het 13 lbo en willen we binnen de von iets doen voor met lbo leraren over de resultaten van bijscholing opleiding en von activiteiten hoeven we niet naar het lbo te schrijven misschien is het immers een beter idee om de bijscholing af te schaffen de von gewoon op te heffen en vooral geen illusies te wekken dat de nieuwe lerarenopleidingen nlo s ook lbo leraren toerusten tot hun taak met de door het wetenschappelijk onderwijs goedgekeurde programma s maar bijscholers von mensen nlo docenten en wetenschappelijke medewerkers bestaan met hun pri vileges wellicht bij de gratie van het lbo het lijkt erop dat zij met hun allen niet in staat zijn de moedertaalleraar voor het lbo daadwerkelijk te helpen of op te leiden daarvoor staan hun denken en hun taal te ver van dat lbo misschien stemmen ze wel op linkse partijen maar die laten zich al even weinig aan het lbo gele gen liggen als de rechtse trouwens is het socialisme geen droom het bestaat toch nergens intussen blijft het lbo voorlopig helaas bestaan bij de gratie van de geprivilegieerden in twee artikelen probeer ik vanuit de huidige situatie en met mijn be perkte middelen na te gaan in hoeverre het lbo von en nlo meer wezen lijke raakpunten kunnen gaan krijgen dan nu het geval is het lbo is her en der duidelijk in beweging en probeert zijn leerlingen naar verschil lende niveaus te onderwijzen maar mogelijk kan het in de von en door de nlo toch verder geholpen worden politisering van de von lijkt hier toe noodzakelijk bijscholing voor het lbo toen de eerste nlo s pardoes rijet hun opleidingen begonnen startte on der verantwoordelijkheid van de raadadviseur in algemene dienst dr j b drewes de bijscholing nederlands voor lbo en middelbaar algemeen vor mend onderwijs mavo de vwo leraren die de cursussen gaven moes ten consistent flexibel en zakelijk zijn zij dienden volgens de vastge stelde gedragslijn te getuigen van respect voor de cursisten en open te staan voor hun problemen of zij dit vanuit hun situatie konden waar maken werd niet getoetst wel waren zij toevallig vrijwel zonder uit zondering lid van de vereniging voor het onderwijs in het nederlands thans zijn zij voor het merendeel verbonden aan de nieuwe lerarenop leidingen dramatische werkvormen cabaret lectuur tekstverwerking discussie vrij schrijven en aanvankelijk althans taalbeschouwing beloofden de cursist vertrouwd te maken met hedendaagse opvattingen over het moe dertaalonderwijs politieke aspecten zoals rechtspositie erkenning van deze opleiding en dergelijke kregen in de bijscholing uitdrukkelijk geen aandacht daarvoor waren de bonden 14 lbo leraren die met charades anagrammen groepswerk lezen voor ple zier enzovoort op hun scholen aan de slag wilden liepen wel de kans dat de directie hun de uren nederlands afnam examens zijn voor iedere school een serieuze zaak andere lbo leraren constateerden dat de in houden op een mavo makkelijker aan bod konden komen zij volgden de cursus als een oase in de woestijn van hun onderwijs mijn leerlingen krijg ik niet zover het zou je op mijn school niet lukken voor een directer contact tussen de vwo leraren en de ibo cursisten door schoolbezoeken was nauwelijks gelegenheid natuurlijk slaagde her en der ook een lbo leraar er wel in zijn voordeel met deze cursus te doen voor de vwo leraren was het geven van de cursussen een uiterst boeien de aangelegenheid maar de beeldvorming van deze vwo leraren om trent hun ibo cursisten liet zoveel te wensen dat men zich kon afvragen of de ene groep de andere wel kon bijscholen ook goedwillende blan ken blijven blank na het vertrek van de raadadviseur in algemene dienst zag de overheid er al vrij vlot geen been in om het effect van de cursussen zozeer te reduceren dat na een goede opzet toch weinig over bleef de bijscholers van het eerste uur zochten veelal een heenkomen naar lerarenopleidingen en dergelijke er kwamen nieuwe opleiders ook van buiten het onderwijs lbo leerplan nederlands in 1973 leidde het besluit lbo lavo tot de noodzaak ook het vak neder lands naar inhoud en methode te vernieuwen voor de lbo onderbouw moesten deelraamplannen komen een interne centrale werkgroep van de pedagogische centra ging het beleid bepalen en een kerngroep ging op zoek naar leden voor vakgroepen de vakgroep nederlands tobde heel wat af over de doelgroep wie is eigenlijk die lbo leerling over het vak is nederlands zomaar een los vak hoe zit het met de vakkenintegratie over het examen welke ruimte bieden de officiele eisen over de lbo leraren maakt dat onderwijskundige register ook de actieve lbo leraren niet steeds onzekerder mede dankzij de inbreng van terzake kundige von leden die na gedane arbeid terugkeerden naar hun werkterrein kwam op alle lbo scholen een deelraamplan nederlands heel wat lbo leraren nederlands konden op een conferentie aan de hand van uitdagende stellingen over dit plan komen praten maar op heel veel scholen bleef het plan van papier ik mocht in die tijd een week doorbrengen op een grote its in den haag de moedertaalleraar maakte het zijn leerlingen vooral niet te makkelijk zij worstelden vergeefs tegen hem en het schoolboek som migen werden ter plekke afgestraft en anderen met de exameneisen be 15 dreigd ik krijg je wel op het examen na afloop van zo n les probeerde ik voorzichtig duidelijk te maken dat het vwo boek voor deze leerlingen misschien niet zo goed was maar ik had het zelf goed fout waarom zou een veelgebruikt vwo boek niet goed zijn voor lbo leerlingen een school die met zulke boeken werkt is erg goed al is het maar lbo op een school voor lager huishoud en nijverheidsonderwijs lhno in twente trachtte ik te verduidelijken dat een leerling zich in de les niet veilig voelt wanneer haar verboden wordt ook maar een dialectisch woord te zeggen de moedertaallerares constateerde slechts dat zij gelukkig nog tot de oude stempel behoorde en niet ophield haar leerlin gen nederlands te leren zij prees zichzelf gelukkig met de grote rust die er juist in haar lessen heerste hoe haar leerlingen eigen ervaringen in taal moeten leren ordenen was haar zorg niet onderwijsgevenden zoals zij hebben evenmin een boodschap aan symposia of conferenties de les sen het werk op school mat al zo af regionale von voor lbo collega s in 1974 startte in delft een regionale afdeling van de von we deden het in een gymnasiaal schoolgebouw dat was vlakbij het station het gemakkelijkste met alternatieve werkvormen over nieuwe leerinhou den we waren blij met de opkomst van collega s uit de hele regio na verloop van tijd kwam ook een echte lbo leraar die met ons vergeefs bleef uitzien naar collega s uit zijn onderwijsveld het bleef bij deze ene toen in 1976 het von kafee geopend zou worden na honderden uit nodigingen ontbrak hij ook er waren welgeteld zes aanwezigen wat bedoeld was als begin voor nieuwe duurzamer activiteiten werd het einde van deze regionale afdeling die het lbo helaas onberoerd liet wij hebben op school al zoveel vergaderingen we geven wel meer vakken we hebben langere schooltijden we willen liever echt studeren dan kunnen we ook weg uit het lbo misschien komen we dan ook landelijke von conferenties ook voor het lbo de conferentiecommissie van de von organiseerde in 1971 om de nieuwigheid ervan een stroom over de middenschool met name vanuit de doelstellingen van het moedertaalonderwijs 58 eerstegraders en des kundigen dachten samen heel wat af en praatten heel wat uit in 1974 wijdden 43 deelnemers zich opnieuw aan de middenschool met tien collega s uit het lbo maar bij de evaluatie kwam de vraag hoe juist deze collega s na het von carnaval van het leeuwenhorst congrescentrum weer aan de slag moesten in de minusvariant van het onderwijs met deze vraag maar zonder het antwoord ging men uiteen maar misschien zou er een werkgroep middenschool kunnen komen opgezet juist doo r 16 de lbo collega s de zaal in utrecht waarin een eerste bijeenkomst zou worden gehouden kon wel vijftig man bergen er kwamen er vijf een werkgroep kwam er niet leerplan vanuit de basis dat werd het thema in 1977 uit de onderwijs praktijk van het lbo zouden ook collega s komen de enkelingen die in derdaad kwamen kregen belangstelling van aanstaande collega s des kundigen en studenten van d witte leli zouden helpen teksten te leren gebruiken om leerlingen daardoor meer inzicht in eigen situatie en maatschappelijke werkelijkheid te verschaffen maar samen constateerden de aanwezigen dat de scholen zelf niets ver anderen aan de bestaande situatie men maakt het verplichte schaduw werkplan dat de inspectie moet goedkeuren en blijft veelal bij het oude trouwens hoe stel je in het lbo zelf een op vernieuwing gericht schoolwerkplan op zonder de andere vakken hierbij te betrekken zon der de collega s die liever niet naar leeuwenhorst op vakantie gaan wat kan een von conferentie voor de gewone gang van zaken helpen onderzoek programmering uitvoering en evaluatie zijn bij elkaar al zo veel noodzakelijke voorwaarden voor leerplanontwikkeling dat het lbo het wel moet laten afweten hoe krijg je naast je lessen al dat werk voor elkaar met zulke vragen keer je na zo n conferentie huiswaarts je geest gewillig de von in de komende jaren ook voor het lbo op de natte novemberdag van de ledenvergadering in 1977 waren er niet zoveel lbo leraren onder het ene procent van de leden dat naar utrecht gekomen was de aanwezigen bespreken uitgebreid of de maat schappij door het onderwijs beter moet worden dan wel of de leerling vooral bewustgemaakt moet worden fraaie von exegeses of poepjes ruikerij maar voor de aanwezigen is duidelijk dat de eigen inbreng van de leraar in het proces van onderwijsvernieuwing eist dat de leraar na denkt over zijn eigen onderwijssituatie en de mogelijke veranderingen daarin hoe moet de lbo leraar dat doen wat is zijn inbreng eigenlijk in dat proces van vernieuwing hoe kan hij zijn onderwijssituatie echt veranderen blijkens de beleidsnota wordt een lbo coordinatiegroep gesteund in de groep heeft minstens een bestuurslid zitting hoe kan dat lid effec tief steunen en wat kan deze co rdinatiegroep doen de kernvraag al vanaf mei 1976 is hoe bereiken we lbo leraren de co rdinatiegroep wil overal naartoe om uit te leggen wat thematisch taalonderwijs is en hoe je zinvol met thema s kunt werken maar de groep stelt een voorwaarde een groep van tenminste twaalf lbo leraren moet het de von vragen mijn vragen zijn dan 17 hoe komt men aan zo n ernorm aantal als je regionale en landelijk e bijeenkomsten hiermee vergelijkt hoe komt men aan leraren die geen moedertaalleraren menen te zijn hoe komt men op school aan meer projectmatig taalonderwijs al s collega s directies inspecties en exameneisen vakoverschrijdend e leereenheden en themata tegenhouden op drie von congressen kreeg de rol van de taal in iedere onderwijs leersituatie de aandacht die leidde tot een werkgroep en een artikelen reeks voor deskundigen de transfer naar de feitelijke onderwijsleersi tuatie kwam niet of nauwelijks tot stand waarom niet voor lbo leraren lag een officiele bijscholingscursus over het taalgebruik in de klas klaar bij gebrek aan belangstelling kon deze cursus niet gege ven worden schijnbaar verwacht men er zo weinig rendement van dat de cursus in de kast van de bijscholing blijft leve de aclo moedertaalonderwijs de adviescommissie leerplanontwikkeling moedertaalonderwijs aclo m wordt naar verluidt dezer dagen geinstalleerd organisaties mochten haar vertegenwoordigers noemen deskundigen worden aange trokken en de inspectie neemt waar maar uit de beschikbare gegevens blijkt niet hoe de aclo m de juist voor het lbo noodzakelijke vakover schrijdingen kan helpen teweegbrengen net als voor bijvoorbeeld natuurkunde is er voor moedertaalonderwijs een adviescommissie de stichting rekent wel op een flexibele organisa tie waarin medewerkers tijdelijk in projectgroepen werken maar vakin houdelijk blijven deze medewerkers in afzonderlijke vaksecties de sub afdeling onderwijskundige zaken heeft haar eigen deskundigen ten be hoeve van de mesostructuur maar moedertaalonderwijs is gewoon sec tie i de aandacht voor de rol van de moedertaal in onderwijsleersitua ties van andere vakken wordt op deze wijze aan die vakken zelf toever trouwd zijn die adviescommissies en die medewerkers van de stichting leerplanontwikkeling competent in deze de latitudinaliteit die voor de von een van de uitgangspunten van de vereniging heet zou ook voor de slo en voor de aclo m een andere opzet wenselijk moeten maken mede ten behoeve van het lbo de prioriteitensector van de stichting leerplanontwikkeling laat zien dat zij geen onderscheid maakt tussen lbo en vwo voor haar zijn beide van evengroot belang dat zoveel meer leerlingen het lbo volgen dan het vwo dat de problemen voor deze leerlingen naar verhouding veel groter zijn dan die van het vwo dat de lbo leraren zoveel machtelozer en hulp behoevender zijn dan hun eerstegraads collega s is voor de stichting geen reden het lbo in de prioriteitensector hoger te plaatsen dan het vwo 18 de nlo ook voor het lbo de commissie opleiding leraren wist in 1966 dat het gezichtsveld van een leraar ruimer is wanneer hij onderwijs geeft in twee vakken zijn werkgelegenheid en rechtspositie zouden dan ook beter zijn zijn school had dan gelijk minder van die vervelende uurleraren nodig een paar jaar later begonnen de nieuwe lerarenopleidingen met dit tweevakkenstelsel bezwaren van docenten en studenten verhinderden niet dat ook de toe lichting op de begroting van 1977 dit systeem een vast uitgangspunt noemt inmiddels is het dan wel uitgebouwd tot een stelsel van een hoofd en een bijvak het steunt zegt de toelichting niet op de aard van de opleidingen maar op onderwijskundige en organisatorische argu menten die zijn ontleend aan de functie van de leraar in de onderbouw van het voortgezet onderwijs ondanks het ruime gezichtsveld de gunstige werkgelegenheid op een mavo en de eigen rechtspositie rende een der afgestudeerden na een jaar de school uit terug naar de studie ik kan een hele reeks lessen over vestdijk geven maar ik moet leren spellen hoe ik dat moet doen weet ik niet met haar keerden velen terug naar het veilige terrein van de stu die weg uit de mavo en op weg naar het eerstegraadsterrein voor dat voortgezet onderwijs kan de nlo kennelijk goede diensten bewijzen schoolpracticum in het lbo het inventariserend onderzoek op de nlo s laat weten dat het school practicum nog slecht functioneert verwarrend is het blijkt nog te wei nig gefundeerd te zijn de studenten zijn van mening dat zij te weinig practicumlessen krijgen en nog weinig met hun practicum aankunnen de schoolpracticumdocenten zijn schaars en moeten door het hele land haast opgespoord worden het merendeel is makkelijker te recrutere n in scholen die al wat meer in beweging zijn wie op zo n school zelf nau welijks een baan heeft kan als hij wil ook meteen practicumdocent zijn er zijn er immers te weinig die het zelf willen durven en van hun direc ties ook nog mogen voor de overheid lijkt het geen verschil te maken of de nlo s opleiden voor lbo dan wel voor mavo je wordt als vanzelf lbo of mavoleraar over de feitelijke transfer van opleiding naar het lbo bekommert men zich nauwelijks als de overdracht van inhoudelijke en onderwijskundige kennis vaardigheden en inzichten van het ene vak naar het andere maar mogelijk zijn juni 1974 werd het ene vak hoofd en het andere bijvak met dit experiment zouden de nlo s voorshands ervaringen opdoen om zo te achterhalen hoe het moet worden in de formulering van de toen malige minister op grond van de ervaringen opgedaan met dit systeem en gelet op de veranderingen welke zich binnen het onderwijs hebben voorgedaan c q zich aankondigen waaronder met name begrepen dienen te worden wel 19 ke bijstellingen van het thans gekozen systeem wenselijk zijn inmiddels nam de minister met belangstelling kennis van het samenvat tend rapport over het inventariserend onderzoek naar de nieuwe lera renopleiding drie instituten werkten een jaar aan dit onderzoek de to taal gemiddelde respons waarop het onderzoek gebaseerd is bedroeg bijna 52 procent de antwoorden van de studenten bleven onder het ge middelde van de bijna 12 000 studenten kwamen er bijna 500 met hun antwoorden 45 procent hiervan wil na de opleiding verder studeren de relatie met het toekomstig werkveld viel buiten dit onderzoek we weten dus ook niet hoeveel er voor het lbo kiezen de verhouding met het wetenschappelijk onderwijs de doorstromingscursussen en derge lijke vragen meer aandacht dan de relatie naar het lager beroepsonder wijs inwijdingscursussen en dergelijke in de praktijk schijnt een voor zichtige orientatie in het lbo sommige studenten wel te animeren voor dit onderwijs maar voor hoelang eerste indrukken nlo leraren bij lbo een paar studenten van d witte leli wilden wel eens weten hoe het nieuw opgeleide leraren her en der verging zij hielden onder afgestu deerden van alle opleidingen een enquete de knoeiige vorm hiervan ver schilt wel danig van die van de drie instituten die hun onderzoek in op dracht van de overheid uitvoerden maar er kwamen wel heel wat reac ties binnen een paar voorbeelden ik krijg van mijn directie wel veel steun maar mijn collega s zijn zo ge laten zolang de vernieuwing sic nog niet verwezenlijkt is geef ik nu grammatica stijl en spelling ik werk op een autoritaire scholengemeenschap zo nu en dan kom ik rebels uit de hoek om niet al te zeer genegeerd te worden door de direc tie mijn opleiding hield nauwelijks rekening met het feit dat je op een autoritaire school terecht kunt komen waar je je moet aanpassen aan andere leraren ik heb een collega van een ander instituut geeft wis en natuurkunde we hebben feitelijk geen contact die collega leest geen krant is te moeilijk en niet interessant ik heb laconieke collega s ze laten me doen wat ik denk dat goed is ze hebben wel een benijdenswaardig degelijke theoretische achtergrond met name ten aanzien van grammatica en literatuur maar moer achtige opvattingen kennen ze niet mijn collega s schrikken zich dood als ik hen naar hun doelstellingen vraag blijkbaar durven ze er niet over te praten al zeggen ze dat ze wel degelijk doelstellingen hebben ik kon op de nlo altijd met iemand praten over mijn positieve en nega tieve ervaringen dat was het prettigste ik mis dat nu toen ik leerlingen een collage had laten maken noemde een collega mi j 20 kleuterjuf doet zo iemand dat ook voor de klas als ik er niet bij ben hoewel ik wel blij ben met mijn nlo mis ik nu de voorbereiding van mijn leerlingen op hun examenvakken hoe leer ik hun tekst verklaren en opstel maken de behandeling van de spelling op mijn nlo heeft niets te maken met het onderwijzen van spelling zoals ik dat nu moet doen waarom kreeg ik niet meer voorbereiding op allerlei belangrijke school zaken zoals sectievergadering omgang buiten de les werkweek excur sie ouderavond enzovoort ik vind het schoolpracticum achteraf te veilig je werd te beschermd door de schoolpracticumdocent en onderwijskunde was te theoretisch ik kreeg niet concreet behandeld wat ik moet doen met de volledige af wezigheid van motivatie met puberteit met orde omdat ik niet harmonieer binnen de sectie krijg ik aan het eind van het schooljaar mijn ontslag ik ben te modern ik las met een klas en dan is er koffie ik wou ook jeugdboeken uit de bieb nlo moede rt aalleraar toch een goed begin in levende talen 310 februari 1975 gaven de secties nederlands een overzicht van hun opleidingen tot moedertaalleraar de woordvoerder van de hoofddocenten bekeek alle programma s en zag dat het goed was althans dat er met betrekking tot de meeste onderdelen een goed begin is gemaakt heel langzaam schijnt immers duidelijk te worden water aan de studieprogramma s moet gebeuren opdat ze de toets der praktijk kunnen doorstaan is dat zo in hetzelfde artikel verzucht hij het zou te wensen zijn dat er meer contact was tussen de opleidingen en de scholen waarvoor de leraren worden opgeleid een van de hoofddocenten ervaart als voor naamste probleem goed geargumenteerd greep te krijgen op het zg surplus in het studieprogramma d w z op wat de a s docent als vak man en als toekomstig lid van een team neerlandici meer moet kennen en kunnen dan in de klassesituatie direct bruikbaar is achter dit pro bleem ligt uiteraard nog de vraag of er bijvoorbeeld in het lbo wel zo n team neerlandici te verwachten is de leraren geven er veelal heel wat meer vakken zij bekommeren zich nog niet veel over het vakoverschrij dende karakter van het moedertaalonderwijs de aantrekkingskracht van het wetenschappelijk onderwijs blijken de studenten van deze hoofddocent niet van vreemden te hebben de do centen vertrekken na een paar jaar graag naar dat wetenschappelijke on derwijs ook bij andere opleidingen schijnt deze doorstroming door de docenten geinitieerd te zijn de academische vrijheid met haar grotere 21 mogelijkheden tot onderzoek en een vertrouwder omgeving is aantrek kelijker dan de nlo waarin onderzoek niet thuishoort de studenten hun beperkingen hebben het andere vak zijn tol eist en feitelijk vrijwel nie mand iets afweet van het lbo dat op een hoop ligt met mavo en onder bouw havo naar we moeten vrezen blijft het lbo de meest reele werkge legenheid voor de aanstaande leraar van de nlo s maar wie kunnen hen juist hiertoe opleiden onder andere deze vraag zal onderwerp zijn voor mijn volgende artikel over moedertaalonderwijs op het lbo noo t het zogenoemde besluit ibo lavo leidde tot vierjarig beroepsonderwijs met een twee jaar durende onderbouw en een tweejarige bovenbouw de bedoeling van de onderbouw is algemeen te zijn om leerlingen na twee jaar in de gelegenheid te stellen een specifieke beroepsopleiding te kiezen zoals lager nijverheidsonder wijs technisch onderwijs economisch onderwijs etc in de bovenbouw hebben de leerlingen de mogelijkheid op drie verschillende niveau s a b en c examen te doen documentatie heinz schiller ard schouwman proeftuin op schrale grond sof javastraat 33 nijmege n de nieuwe lerarenopleiding een bijdrage aan onderwijsvernieuwing onderwijsstu die uitgaven nr 2 ncsv woudschoten zeis t inventariserend onderzoek nieuwe lerarenopleiding samenvattend rapport instituut voor toegepaste sociologie nijmeegs instituut voor onderwijsresearch en research instituut voor de toegepaste psychologie staatsuitgeverij den haa g vic van den broek e a jaarverslag themagroep lager beroeps onderwijs pdi universiteit van amsterdam prinsengracht 225 227 september 197 3 hans van dam verslag konferentie taalbeheersing 1973 intern p h s batelaan j c a nawinkels de nieuwe opleiding tot leraar nederlands in levende talen 310 februari 197 5 enquete onder afgestudeerden gegevens van paulien osse sarphatipark 8 amster da m enquetes ibo leerlinge n 22