Mondig taalgebruik

mondig taalgebrui k koos hennepho f dit artikel reageert op het 1 971 1 nummer van moer waarin herman g de boois o a een aantal suggesties geeft voor spreek onderwijs ik heb het gevoel dat mijn uitgangspunten dezelfde zij n als die van de boois in dit artikel wil ik echter twee dingen 1 het bel ang van de voordracht als doel en middel van ons spreekonderwijs rel ativeren 2 aantonen dat de boois de discussie als inhoud van ons spreek onderwijs onrecht doet overigens richt dit artikel zich niet tegen de boois daarvoor vind ik zij n suggesties veel te goed het is een vervolg meer n iet in een artikel i n onderwij s en opvoeding 1 geeft ten brinke drie soorten moe dertaalonderwij s die parallel aan e lkaar als drie grote l uchtkokers dwars door al onze onderwijsvormen lopen a de natuurlij ke situat i e die zich voordoet in school gezin en maatschap pij bijv gesprek leergesprek k b de kunstmatige uitbouw van de natuurl ijke taalontwikkeling bij v door het aanvullen van zinnen herformuleren van zin n en of teksten k c het kunstmatig aanbrengen van taaldisciplines bijv discussietechniek techniek van de spreekbeurt volgens somm igen ook informele logica de doe lstelling van h g de boois 2 verwij st duidelijk naar situatie a vrij vertaal d het spreek en luisteronderwi j s dient de leerlingen taalweerbaar te maken in alle natuurlijke situaties waarin ze zich tijdens en na de school tijd kunnen bevinden wil een leraar beoordelen wat voor soort oefe ning hij op dit geb ied zal doen en hoe vaak hij zo n type oefening za l aanb i eden aan zijn leerlingen dan is dit zijn cr i terium wat is de relevantie en de frequentie van dit type spreke n in de natuurlij ke taalsituatie d e natuurlijke taalsituatie zal weinig aanle iding geven tot monologe n dat betekent dat met name voorlezen en voordrachten in ons spreekonderwijs geen doel hoogstens middel kunn en zij n ik vin d de boois z n suggesties voor voordracht en erg goed maar ben bang dat ze als de klassieke spreekbeurt teveel de hoofdmoot van ons huidige spreekonderwij s vormen en te vaak doe l op zich zijn onze spreekbeurt berust weliswaar op de beste tradities uit de school der retorica zoals die sinds demosthenes en cicero door brugman en vel e an deren zijn in stand gehouden maar ze is in onze maatschappij nauwe lijks meer relevant althans behoorde dat te z ijn toen het prestige van de mens afhing van het forum romanurn was het opleiden to t redenaar een bel angrijk dee l van het onderwij s toen de re dding van de mens afhankel ijk leek van gods woord leerde de school lezen de computers van het ogenbli k 6 3 hebben de vraag naar mensen die sam en prob lemen kunnen oplossen doen toen emen 3 de voordracht is in wezen autoritair ze veronderste lt g een spreker die in ken nis houding en taalgebru ik ee n stapj e boven zijn toehoorders staat 4 ze is bo vendien antidemocrat isch ze bestendigt communicatie in e e n richting en van bovenaf in de praktijk van 1 5 jaar lesgeven is mij gebleken dat de voo r drach t de kloof vergroot tussen de vlotte sprekers en de geremden de eerste wor den steeds beter de laatste steeds onzekerder zo draagt de voordracht als mono loog bij tot het in stand houden van een standenmaatschappij waarin woord gebruik zinsconstr ucti e e n u itsp raak een belangrijke funct i e verv ul len s overal wint en tere cht het gesprek veld als openhartige gedachtenwisse ling en middel tot beslu itvorming wel nu ons spreekonderw ij s dient dan ook allen de middelen te verschaffen om aan dat gesprek deel te nemen het is nu wel du i delijk dat i k de polylogen belangrijker vind voor ons spreek onderwijs in afwijking van de boois zou ik ze als volgt willen indelen 1 besloten gesprek 1 1 tweegesprek 1 2 gesp r ek t u ssen meer personen 2 openbaar gesprek het onderscheid berust gewoon op de afwezigheid van pub liek bij 1 de aan wezigheid ervan bij 2 j doel van het spreekonderwij s op de m iddelbar e school is m i het besloten gesprek a het is het type waaraan we het vaakst deelnemen de meest n atuurlij ke spr eeksituatie dus b het levert de beste situaties op om je te oefenen in doelmat i ge com municatie kritisch denken l eiderschap goede onderlinge verhoudingen enz c een openbaar gesprek dat dus plaatsvindt i n aanwe zigheid va n publiek panel foru m bedient zi ch meestal van de vormen e n principes va n het besloten gesprek ad 1 1 het tweegesprek heeft dri e doele i nden ver zam elen va n feiten geve n van inl ichtingen en het wijzigen van meni ngen gevoe lens en gedragingen een goede verstandhouding tussen de gesprekspartners is verreweg het belang rijkste punt weinig kan er worden bereikt tenzij de on d er vrager en de onder vraagde elkaar werkelij k r especter en en accepteren aangezien deze c ommunicatieve houding de basis van el k spreken di ent te zijn moet in ons onder wijs oefening in het tweegespr ek voorafg aan aan het gesprek tussen meer per sonen ook hierbij kan men het best vooral i n de lager e klassen uitgaan van de natuurlijke situatie een dergelijke situatie doet zich bij v voor al s de leerl ingen van de brugklas voor het eerst op schoo l komen laten zij z i ch in de nederlandse l es voorstel len aa n elk aar en elkaar en de leraar weer aan de he l e klas de ler aar heeft dan bovendien een mooie gelegenheid 64 om te horen hoe zij n leerlingen spreken specifieke moeilijkheden te constate ren zijn l eerlingen te l eren kennen in een les krijgt hij een schat van infor matie die hem in staat stelt zij n onderwijsstrategie te bepalen en de leerlin gen heb b en ervaren dat spreken je in staat stelt in contact te komen met een ander vaak ook zal men si tuaties die aanleiding geven tot een tweegesprek moeten ensceneren bij v een sollicitatiegesprek analyse van een gesprek zoals ook gesuggereerd door de boois is zeer zinvol vooral als men werkt met een beoordelingssysteem om de vragen te categoriseren8 ad 1 2 gesprek tussen meer personen ik vind de boo is z n indeling niet verhelderend debat discussie s en vergade ring zijn m i geen aparte vormen we vinden er dezelfde communicatieve strategieen en heuristische procedures de plenaire discussie komt er bij de boois slecht af hij wekt de indruk er niet erg in te geloven toch is het na het tweegesprek waarschijnl ijk de meest voorkomende gesprekssituatie ik zie meer mogelijkheden dan de bonis om er in de klas iets aan te doen de natuurl ijke spreeksituatie van het l es geven biedt talloze mogel ijkheden tot een gesprek de leraar moet zorgen dat zo n gesprek zinvol verl oopt het meest gemotivee rd worden onze leerlingen natuurlijk door die discussies die uitmonden in besluitvorming een gesprek over luchtverontreinig ing kan makkelij k uitmonden in een oeverloos gepraat zinvoller is het te praten over wat kunnen wij doen om de luchtverontreiniging tegen te gaan een der gelijk gesprek kan uitmonden in het besluit gezamenl ijk naar de dealer te tijgen om de u itlaat van de brommers te l aten bijstellen nog voor d e ha n d liggender zij n onderwerpen uit de directe omgeving v an de leerling situaties op school of in de nederlandse les een discussie over de leerstof afgesloten door een afspraak over de gang van zaken voor bijv de volgende zes weken wat gaan we doen hoe gaan we het doen wat moet meetellen voor het rapportcijfer enz op die manie r leren we de leer lingen dat praten dient uit te monden in een besl issing of conclusie misschien dat ze zo straks in de maatschappij oeverloze discussies zu ll en helpen vermijden9 d e belangrij kste probl emen voor de leraar zij n hi erbij a hoe krijg ik het gesprek op gang b hoe houd ik het gesprek op gang c hoe bereik ik opt i ma l e deelneming d eze punten vor men al veel m inder een probleem al s men inderdaad de l eer lingen vanuit een natuurlijke situatie laat spreken verder is het goed een aanta l technieke n te kunne n t oepassen bijv ad a stel dat uw klas naar uw smaak onder de maat blijft bij het schrijven van opstellen u maakt dit probleem inzet van ee n probleem oplossende di scu ssie u formuleert het onderwerp van de discussie kort ondubbelzinn ig objectief het beste kan dat door er een vraag van te maken wat zouden we kunne n 65 doen om betere resultaten te kr ij gen bij het schrij ven van opstellen u laat elke leerling afzonderlijk of in groe pjes v an drie of vier zoveel mo gelijk oplossingen bedenken u verzamelt die klassikaal zorg ervoor dat er nog geen discussie losbrandt n a v een toevallige suggestie het gaat er in dit stadium om zoveel mogelijk leerlingen met zoveel mogelijk ideeen voor het gesprek te interesseren moedig a an d at de klas doorfantaseert o p een suggestie laat ze ideeen combineren s plits en dingen to evoegen weglaten enz inoteer alle sugges ties o p het bord vervolgens maar waarschijnlij k bent u dan al een les verder g aat u met de groep de suggesties categoris eren dan pe ilt u wat het eerst aa n d e orde moet komen wat daarna enz dit kan snel en eenvoudig ge schieden door de leerlingen de hand te laten opsteken na discussie over de beste oplossing kan de klas besluiten een bepaalde gedragslijn te volgen een andere mo gelijkheid om het gesprek op gang te krijgen is het probleem presenteren al s een meerkeuze probleem u formuleert zel f een vier of vijft al mogelijke o pl o ssingen in kleine groepjes probeert men het eens te worden over de beste de keuze van alle groepjes wordt dan weer in de klas besproken ons opstel probleem zou men bijv kunnen voorzien van de volgende oplossin gen 1 veel meer schrijven en elkaars werk beoordelen 2 proberen na te gaan wanneer een opstel goed is en dat gaan oefenen 3 g een op stellen meer schrijven 4 g e en eindexamenonderwerpen meer n e men maar schrijven over zaken die wij actueel vinden een derde mogelijkheid om de deelnemers zoveel mogelijk van te voren bij de discussie te betrekken is het formuleren van een a ant al beweringen over het gekozen onderwerp voor de di s cussie begint krijgt men de gelegenheid aan te geven of men het eens is met de bewering niet eens i s of geen mening heeft door hando psteken krijgt men snel inzicht in de meningen en men kan de discussie beginnen over de meest controversiele bewering 10 versl apt de aandacht dan dient men als d i scussieleider steeds weer te peilen waar de deelnemers heen wi ll en het gesprek bij te sturen of bij gebrek a an bel angstelling a f te breken in de hogere klassen moeten we m i ex pliciet aandacht besteden aan discus sietechniek onze leerlingen moeten weten w el ke duistere krachten een dis cus sie beinvloeden wat ze voor bijdragen kunnen leveren aan een discussie wat je kunt doen om een discussie optimaal te laten verl open en wat je voor al niet moet doen mij bevalt het t best om dit te doen aan de hand van ev aluatielijsten voor hun eigen discussies deze vormen weer aanleiding tot nieuwe gesprekken maar nu over di scussiet e chniek 11 misschien moeten we in de hogere klassen onze leerlingen zo ver krijgen dat ze het leiderschap in een discussie op zich kunnen nemen mijn ervaring is dat je niet twee dingen tegelijk kunt doen de leerlingen leren discussieren e n hun leren de discussie te leiden als j e beide dingen probeert gaan ze veelal beid e 66 de mist in daarom leid ik de discussies meestal zelf wel speel ik al vrij vroeg leiderschapsfuncties door naar de leerlingen laten samenvatten korte inleiding geven bijsturen dan volgt in de hogere klassen de bewustwording van de facetten van leiderschap overigens geloof ik dat het leiderschap in een gesprek het best functioneert als het een gedeeld leiderschap is d w z als iedere deelnemer zich verantwoordelijk voelt voor het verloop van de dis cussie en op gezette tijden automatisch typische leiderschapsfuncties op zich neemt mijn evaluatielijsten sturen dan ook daarop aan ook ik heb de wij sheid omtrent spreekonderwijs niet in pacht h elaas wel geloof ik dat we als ler aar met spreken alleen dan iets voor onze l eerlinge n kunne n doen al s we bereid zij n te gaan waar hiln woorden gaan den burg texel 9 febru ari 1 9 7 1 noten 1 zie j s ten inke blz 77 2 op blz 5 van moer 1971 3 een opmerki ng van prof j w v hunt aangehaald in maya pines b lz 1 6 0 4 het is niet toeval lig dat dit citaat uit well er stu iveling komt bl z 77 dit boek is inderdaad een moderne versie van de klassieke retorica s 5 de formelering is van g a kohnstamm in zijn nawoord bij maya pines blz 176 6 i k ontleen het onderscheid aan potter andersen waaruit ook een aantal suggesties komen die ik i n dit artike l doe ter verbetering van de deelne ming aan het gesprek dit boek bevat een overvloed van praktische s u g gesties 7 ik ontleen deze beide zinnen aan bingham iv fpore gustad een bruikbaar boekj e voor de techn i ek van het tweegesprek ook voor 8ns onderwijs bingham c s baseren zich op de ideeen van c roger die in een gesprek de commun i catieve hou ding der deelnemers belangr ijker vindt dan welke techniek ook 8 een poging tot klassifikatie geeft neuteboom haar systeem zou voor onder wijs moeten worden aangepast en vereenvoudigd 9 ik dank dit inzicht me de aan verkaart 10 zie bij v evalu atielij st a deze lij st gebruikte ik om na een slechte discussie in de v i erde klas een aantal principiele zaken aan de orde te stellen bewustwording va n deze aspecten leidde tot een betere discussie instelling van dezelfde groep i n een volgende l es 1 1 ik voeg vie r evaluatielij sten toe als bij l age voor lij st a zi e noot 1 0 lijst b deze lijst gebruik ik geregeld om de communicatieve houding der deelnemers te verbeteren lijst c deze l ijst ontl eende i k aan potter andersen hij dient om de deelne mers aan een gesprek geregel d kritisch hun eigen aandeel t e l aten beoordelen 67 lij st d deze lij st kwa m tot stan d in overleg met de kl as in antwoord op de vraag wat voor soo rt bijdr age n kunnen wij leveren in een gesprek ik bracht de suggesties van de leerl ingen onder in de i nter actiecategorieen van bales de lijst stelt hen in staat elkaar te beoordel en literatuuropgav e robert f bales i nteraction process analysis c ambr mass 1 950 w v bingham b v moore j w gustad gesprekstechnieken utrecht manka 58 j s ten inke tocht langs de kronkelpaden van het neder lands van kleuter school tot universiteit onderwijs en opvoeding 2 1 april 1 970 p m c neuteboom opleiding i n gespreksvoeri ng delft 1 966 maya pi n es kinderen kunnen meer wagenin gen 4e druk 1969 david potter and martin p andersen discusion a guide t o effe ctive practice belmond cal 2nd ed 1 970 p verkaart het aanleren van een goede discussiehou ding i n ove r discussie techniek i nstituut voor neerlandistiek afd taalbeheersing amsterdam 1969 gestencild m well en en g stuiv eling moderne welsprekendheid amsterdam brussel 3e druk 1968 j f a m welling kom er voor uit spreken in het brugj aar groni ngen 1969 bij l age a zi e noot 1 0 1 hoe langer iemand aan het woor d is hoe beter he t r esultaat w aar niet waar 2 in een klassediscussie is het van belang geregeld de disc u ssie samen te va t ten waar niet waar 3 ee n klassedisc u ssie i s afge lopen als ie der een zijn m ond hou dt waar nie t waar 4 een klassediscussie is afgelopen als het uu r om is waar nie t waar 5 in een k d is spreken het belangrij kste waar niet waar 6 de l eider van ee n k d kan zel f aan de discussie deelnemen waar ni e t waar 7 een klassediscussi e moet een duidelij k omschreven doel hebbe n waar ni et waar 8 een k d is afgelopen als er een resul t aat conclusie oplossing bereikt is waa r ni et waar 9 een k d is geslaagd wanneer een beperkt aantal deelnemers zijn m ond heeft opengedaan waar niet waar 10 een k d kun j e op elk moment houden waa r niet waar 11 het standpunt van de leider doet tijdens de k d niet ter zake waar niet waar 12 de discussieleider besl ist of iets ter zake is of niet waar niet waar 1 3 het belangrij kste va n een k d is dat je leert ee n ander in de hoek te praten waa r ni et waar 1 4 luisteren is in ee n k d belangrijker dan spreken waar niet waar 1 5 ee n k d hoef je ni et voor te ber ei den waar niet waar 68 bij lage b zie noot 11 onderwerp zet een vinkje op het lijntje waar je mening het best wordt aangegeven 1 2 3 4 5 6 1 we praatten langs we hebben elkaa r elkaar heen goed begrepe n 1 2 3 4 5 6 2 ik kreeg geen gelegenheid ik had alle kans om om te praten aan het woord te komen 1 2 3 4 5 6 3 de sfeer in de groep de sfeer in de groe p was onplezieri g was erg plezierig 1 2 3 4 5 6 4 de groep was zeer afwij mijn ideeen werde n zend t o mijn ideee n ser i eus genome n 1 2 3 4 5 6 5 over mijn eigen aandeel over mijn eigen aandeel ben ik zeer ontevreden ben ik zeer tevrede n 1 2 3 4 5 6 6 de discussie was zonde van d e de discussie heeft goed e tijd er is niets uitgekomen res ultaten gehad bij l age c zie noot 11 deelnemen aan een discu ssie een zinvol deelnemen aan een discussie houdt meer in dan alleen maar iets zeggen voor een geslaagd verloop is het nodig bepaalde dingen op een spe ciale manier op de geschikte momenten te doen de volgende suggesties zijn bedoeld om de dee l neming aan een discussie te verbeteren en daardoor mis schien het resultaat 69 1 luister kritisch en aandachtig n aar an deren probeer de zaak te bekijken vanuit het standpunt van de ander vraag hem om aanvullende informatie of toelichting op zijn mening stel je vragen zo dat de an der n iet kan vol staan met ja of nee a ls antwo ord door je vragen zo persoonlijk mogel ijk te stellen dw ing j e de ander tot aa n dachtig luisteren je ku nt daartoe formuleringen gebru ike n a ls b egrijp ik j e goed als of wat bedoel je prec i es als j e zegt 2 o ve rtuig j e ervan dat j e al aan het b egin weet wat het doel van de dis cussie is vraag meteen naar de betekenis van kernbegrippen naar uitgangspunte n en naar achtergro n dinformatie als je n iet weet wat j e doel is zul j e er nooit komen 3 spreek vrijmoedig discussie is het uitwisselen v an i deeen tenslott e moet je bedenken dat nie mand jouw spec i fieke achtergrond van ke n ni s en ervaring heeft geef de an der de gelege nheid j ouw ideeen te delen 4 smee d het ijze r als h et heet is wacht niet met spreken tot je daartoe uitgenodigd wordt het goede moment voor jouw opmer king kan net voorbij zij n of j e kunt hem vergeten dit be tekent natuurlijk n i e t dat een di scussie mag ontaarden in een poolse landda g 5 laat ande r en ook praten spr eek niet lange r dan ong twee minuten achter elkaar het doet er in feite niet toe w ie de bal werpt zo l a n g hij maar gegooid wor dt 6 l aat je aan dacht niet afdwalen denk ni et het zal allemaa l wel of ze zoeken het m aar u it al s j e het niet meer kan volgen vraag dan om duidelijker informatie of om een samenvat ting anderen hebben missch i en ook moe i te het te volge n en zullen je dank baar zij n j e kunt geen besl issingen nemen als ze berusten op verkeerd begre pen of niet gehoorde opmerkingen 7 laat geen eigendomsrechten gelden op bepaalde ideeen al s een idee ge l anceerd i s dan wordt het e i gendom va n de gr oep denk n i e t dat je het per se moet verdedigen omdat het jouw idee was de bedoeling van een di scussie i s ideeen te onderzoeke n n iet te cla i me n 8 probeer het op een vr iendelijke manier met iemand onee ns te zijn als je he t ergens ni et m ee ee n s bents ze g h et en zeg ook w aa rom maar doe het op een plezierige manier 9 blijf terzake maak relevante opmerkingen toon het verba n d aan van jouw opmerking met wat aan de orde is probeer geen persoonlijke stokpaardjes te b erij den 70 10 probeer onbevooroordeeld te blijven een discussie hoeft niet te ontaarden in een debat je hoeft jezelf niet in te graven in bepaalde stellingen zoek naar de feiten waarop een opinie kan zijn gebaseerd de opvattingen van de anderen kunnen ook best gebaseerd zijn op feiten en logica 11 kom voorbereid naar een discussie toe denk van te voren na over de verschillende aspecten van een gespreksthema zoek van te voren relevante feiten op ma ak een lij stje van vr agen over het onderwerp zonder een goede individuele voorbereiding geen geslaagde discussie 12 maak van de dis cussie een plezierige belevenis voor iedereen neem jezelf niet te ernstig een grapje kan de sfeer zuiveren een lach kan belangrijker zijn voor een discuss i e dan het beste argument 13 help anderen aan de discussi e deel te nemen er zijn er altijd in een groep die drempelvrees hebben o ok hun kennis en me ningen zijn belangrijk vraag er hen naar of vraag de discussieleiders ieder een de gelegenheid te geven zijn mening uiteen te ze tt en 14 probeer geregeld vast te ste ll en of en in hoeverre de discussie is gevor vraag om s amenvattingen of geef ze zelf vestig waar nodig de aandacht op de doelstell ing van de groep en check het punt waar de discussie zich bevindt 15 vermijd de voortgang van de discu s sie te onderbreken doe alleen maar dingen die de discussie bev orderen niet die haar blokkeren ga niet uitvoerig met je buurman praten vermijd fysieke blijken va n verveling 16 hou de communicatiekanalen open wees er zeker van dat je luistert naar wat gezegd wordt richt j e tot de hele groep spreek duidelijk spreek begrijpelijk ga na of je verstaan en begrepen wordt verschaf anderen die informatie zodat ze zich zekerder voelen beoordeling geef jezelf voor elk van deze 16 punten een beoordeling van 5 tot 1 5 bete kent ik voldoe uitstekend a a n het onderstreepte 1 ik voldoe slecht aan het onderstreepte een score van 45 of lager betekent dat je deelneming aan een discussie beslist verbetering behoeft wanneer je op geregelde tijden jezelf be oordeelt kun je zien of jee in j e eigen ogen vooruitgaat als deelnemer aan een discussie 7 1 bijlage d zie noot 11 datum onderwerp beoor de l aar namen van deelnemers soort bij drage aantal bijdrage n 1 steu n t prijst of ver dedigt anderen 2 heft spann ing op maakt ee n g rapje toont voldoenin g 3 geeft informati e 4 verkondigt ee n mening 5 g eeft een definit ie verhe l dering samenvatting of l egt verbande n 6 vraagt informati e 7 vraagt om een menin g 8 vraagt een definiti e verheldering verband of samenvattin g 9 maakt bezwaren gesteund 10 maakt bezwaren ongesteund 11 laat spanningen werken leidt d e aandacht af stagneert de discussie valt anderen aan intimideer t 12 beoordeelt het verloop van de discussi e 72