Mythe als multicultureel medium

anton j l van hooff mythe als multicultureel medium de mythe van europa wat is europa van het dagblad de gelderlander mocht ik op die prangende vraag een antwoord geven aan de vooravond van de europese verkiezingen van 9 juni 1994 hoe moest ik de idee van europa in 600 woorden vatten als vanzelf bediende ik me van een oud hulpmiddel ik vertelde een verhaal vol gens de mythos was europa de dochter van de koning van tyros toen de fe nicische prinse s een s me t vriendinne n o p he t stran d aa n he t spele n was kwam er vanuit de heuvels een kudde runderen aanlopen er was geen herder bij maar de koeien volgden gedwee een stier die met hoorn en schouders bo ven de andere dieren uitstak eerst bleven de meisjes op een veilige afstand maar de dieren gedroegen zich zo mak dat europa en haar vriendinnen na een poosje dichterbij durfden te komen en de dieren begonnen te aaien vooral de stier lie t zic h de liefkozingen we l gevallen hij bego n kopje s t e geven aa n europa hi j lijk t we l verlief d o p jou merkt e ee n va n d e meisje s op z e werden al maar brutaler en hingen zelfs bloemenkransen om de halzen van de beesten de stemming werd steeds uitgelatener en ze daagden elkaar uit zou jij op de rug van de stier durven gaan zitten het leek wel of het dier begreep wat er aan de hand was want hij liet zich door zijn poten zakken en ging uit nodigend liggen europa die zich als prinses niet wild e late n kennen zett e zich op zijn rug toen kwa m de stier overeind ze gilde wel even maar z e had zich al weer in bedwang toen hij een paar passen maakte opeens zette de stier de loop erin hij zett e koers naar de zee stapte door de branding en be gon t e zwemmen er zat voor europa niets anders op dan zich aan zijn hal s vast te klemmen binnen een mum van tijd ware n de stier en het meisje ach ter de westelijke horizon verdwenen tenslotte doo k het eiland kret a op hier aangekomen ontpopte de stier zich als zeus tegen diens charmes was europa niet bestand en omdat volgens de grieken d e omhelzing van een god nooit vergeefs was bracht ze drie zoon s ter wereld onder wie minos de latere koning van kreta aitiologische aspecten van de mythe waarom is dit zo n fascinerend verhaal allereerst speelt het in op oerdrifte n en op oerangsten de frele maagd geeft zich aan de krachtige doch uiteindelijk liefdevolle man de mythe heeft oo k talrijk e aitiologische kanten hij leg t een verbindin g tusse n de beschavingen va n het oude oosten en het westen cultuurhistorisch is het licht ontegenzeggelijk ui t het oosten gekomen en het griekse verhaal geeft blijk van hun besef van schatplichtigheid misschien zit in de naam europa een etymon er is taalkundig mogelijk ee n verband me t he t semitisch e ereb en he t vroeg grieks e fpcfio duisternis vanuit fenicie gezien was het westen het land van de duisternis daar ging de zon onder daarom is avondland nog steeds een variant voor europa 34 van hooff mythe als multicultureel medium als geografische naam dook europa op in het noordoosten van griekenland rivieren e n plaatsen in macedonie thracie en thessalie heetten europos in de homerische hymnen 3 251 en 291 blijkt dat in het midden van de ze vende eeuw de naam gehecht wordt aan midden griekenland als de logograaf prozaschrijver hekataios tegen het einde van de zesde eeuw zijn wereldkaart maakt onderscheidt hij slechts twee continenten asia dat ook afrika omvat en europa een generatie later kent herodotos aan libya wel d e status van derde werelddeel toe maar ook voor hem is de tegenstelling asia europa cen traal de vade r van de geschiedenis geef t d e mythe van het meisje europa een plaatsje in de aanloop van zijn historica daar fungeert het verhaal als een ai tia voor de tegenstelling oost west van oudsher is het mis geweest tussen die hemelstreken vrouwen werden over en weer gekaapt io medea en helena de oorzaak van de eerste oorlog tussen de continenten want zo verstaat hero dotos de perzische oorlog 499 449 het eigenlijke onderwer p van zijn ge schiedwerk marathon en salamis waren voor hem de actualiseringen van de fundamentele tegenstellin g tussen europa en asia in dit werelddeel heersten koningen over slaven in het westen beschikten vrije mensen zelf over hun lot daar althans in athene het hellas van hellas was het volk soeverein europa is de wereld van de democratie zo is herodotos niet alleen de pater historiae maar ook de vader van europa geografisch i s er geen rechtvaardiging meer voor het erkennen van europa als een heus continent maar we hebben het aan herodotos te danken dat wij wel z o op de wereldkaart staan de griekse historicus was er zo opgetogen over dat de opmars van het perzische rijkdoor vrije grieken was gestuit dat hij de idee van het vrije democratische europa heeft ontwikkeld deze gedachtengang maakte indruk op de europese scholieren die ik in sep tember 1995 begeleidde op de zomerschool va n euroclassica minder merk baar succes had mijn stuk in de gelderlander in het verspreidingsgebied van die krant waren de opkomstcijfers voor de europese verkiezingen niet minder pover dan elders de lagen van de mythe dit verhaal rondom het verhaal van europa maakt weer eens duidelijk hoeveel lagen en functies mythe n hebben voor de classicus spreekt het vanzelf ee n brede cultuurhistorische aanpak toe te passen natuurlijk is de vertelling het begin en het einde zonder hun mooie verhalen zijn de klassiekers nergens ook historici hebben het belang van het narratieve weer ontdekt iedere pre sentatie va n het verlede n i s ee n vertelling i n de jaren zeventig leke n ge schiedkundigen hun eigen verleden te verloochenen de leidse historicus ber tels beweerde dat hij liever statistieken las dan verhalen er was een beweging geschiedenis los te maken van de letterenfaculteit en het vak zijn plaats te ge ven bij de sociale wetenschappen enige persoonlijke retrospectie had de his toricus van deze dwaalwegen kunnen afhouden als hij zich eenvoudig de vraag had gesteld hoe ben ik tot geschiedenis gekomen ooit hadden we weer eens een dag gediscussieerd over geschiedenis als het schoolvak dat bij uitstek het 35 van hooff mythe als multicultureel medium bestaan moest verhelderen structuren blootleggen en mensen mentaal wape nen bij de borrel dook de vraag naar de eigen roeping op ieder van die ge schiedwetenschappers sprak verzaligd van de schoolmeester of geschiedenisle raar die zo machtig kon vertellen als schoolvak is geschiedenis er bij alle onderwijshervormingen uiteindelij k beter vanaf gekomen dan aardrijkskunde dat is vervallen tot sociale geogra fie e n zelfs beleidswetenschappen in plaats van te worden vergast op sap pige verhalen over exotische landen worden de leerlingen gekweld met patro nen en structuren ik herinner me nog hoe ik mijzelf moes t dwingen ernsti g te blijven terwijl i k mijn dochters van dertien jaar overhoorde op de definiti e van het begrip padenpatroon nu ja classici hebben ook wel gemeend da t het leren van grammaticaregels of het domweg vertalen wonderbaarlijke pro cessen i n d e hersen s tewee g bracht ee n enkel e kee r bediene n club s al s vrienden va n het gymnasium zic h nog wel va n het argumen t van de for mele vorming formalbildung de moderne leraar classicus wee t echter beter de mythe moet met gepast e trots kan hollandia zic h beschouwen al s klassiek gidsland a l sinds een de cennium is de exploitatie van het rijke verhalengoed van de oudheid gemeen goed in het vernieuwde onderwijs kijkt u voor de aardigheid eens in de leer boeken van uw kind of kleinkind u zult verbaasd zijn hoe didactisch fris en rijk het moderne onderwijsmateriaal voo r grieks latijn en antieke cultuur is een voorbeeld voo r de onderbouw i s de serie arche met de rake ondertite l mythe e n werkelijkheid deze boekjes i n oblong formaat plaatse n d e my then in de historische werkelijkheid va n de antieke wereld ze doen dat op een manier die is aangepast aan de ontwikkelingsniveaus van de scholierencohor ten uit de brugklas tot in het derde leerjaar klassiek fundament i n de bovenbouw deze verkennin g va n d e antiek e cultuu r vi a artefacten heef t oo k i n he t nieuwe bovenprogramm a voo r klassieke culturele vormin g ee n plaats ge kregen eindterm 1 zegt het zo de leerling moet specimina van grieks ro meinse beeldende kunst bouwkunst dram a en verhalengoed plaatse n in hun cultuur historische en filosofisch levensbeschouwelijkecontext 1 wat hier wordt beoogd is leerlingen te oefenen verhalen en andere cultuur uitingen t e plaatsen i n de werel d waarme e zi j ee n dialectische verhoudin g hebben in het voorbeeld van de mythe van europa is die dimensie didactisch aanwezig als uitdrukkelijk word t ingegaan op de ideologische functie va n het verhaa l bij herodotos zo n brede aanpak exploreert de antieke wereld als een samen hangend geheel genre of stijlgeschiedeni s i s taboe maar de scholie r di e klassieke culturele vormin g heeft genoten mag niet opgesloten blijve n i n de ruimte van hellas en rome van eindterm 6 moet hij specimina uit de re ceptiegeschiedenis plaatse n in de context van de belangrijkste europes e cul tuurperiodes eindter m 7 eist dat hij de belangrijkste verwerkingsmechanis men van de klassieke cultuur in de europese cultuur ka n herkennen en be 36 van hooff mythe als multicultureel medium schrijven bij verwerkingsmechanismen word t gedacht aan imitatio i aemu latio produktief misverstand e d langs de weg van de receptiegeschiedenis wordt de leerling uit de kring van de oude wereld gehaald hij maakt zeer verkort zeer voorlopig de spiraal mee die de europese cultuur heeft doorgemaak t i n haar relatie to t de antieke be schaving die nu eens werd verheerlijkt als klassiek dan weer verguisd als ste riel en academisch in onze postmoderne tijd is het beeld verward maar zeker niet meer zo vijandig als in de eerste decenma na de tweede wereldoorlog toen het klassieke ston d voor fascisme e n nazisme thans tekent zic h ook buiten de architectuur een new classicism af al wordt er vaak dartel gespeeld met het erfgoed een icoon van het ironische knipogen is de klassieke zuilengale rij aan de weteringschans in amsterdam de latijnse inscriptie in romeinse kapitalen oog t indrukwekkend maa r d e inhou d i s potsierlijk hom o sapiens non urina t in ventu m ee n wij s ma n pis t nie t tege n d e wind in ook met de antieke literatuur wordt opnieuw gespeeld in letterlijke zin ge beurt dat door de talrijke opvoeringen van klassieke tragedies elke zichzelf respecterende toneelgroep heeft in deze jaren per seizoen minstens een aischy los sophokles of euripides op de rol staan de stukken worden eigenzinnig maar met respect bewerkt de potsierlijke denatureringe n van de jaren zesti g en zeventig zijn passe vaak worden voor de opvoeringen nieuwe vertalingen gemaakt die als boekuitgave een gretig publiek vinden want dit is ook een van de wonderlijke verschijnsele n va n het fin de vingtieme siecle nog nooit zijn er zoveel nederlandse vertalingen van griekse en latijnse schrijvers ver schenen 2 klassieke culturele vorming het eindexamenprogramma voor de vernieuwde bovenbouw wil dat de leerling deelneemt aa n dez e dietse renaissance bi j de klassieke talen word t he t ge bruik va n vertalingen naas t de lectuur van originele tekstdelen no g vanzelf sprekender da n he t a l is bij het pensu m word t oo k d e lectuur va n flink e stukken in het nederlands voorgeschreven in de ontwerp eindexamenopgaven worden t e vertalen passage s verbonde n doo r vertaalde stukken e r zij n op drachten om vertalingen te confronteren me t het origineel en om vertalinge n onderling te vergelijken ook het nieuwe vak klassieke culturele vorming zal gebruik maken van het cultuuraanbod buiten de school kcv is voor een deel de afsplitsing va n de cul tuur component di e bij de klassieke talen al vanzelfsprekend was ander zijds za l kcv al s zelfstandig va k ook open staa n voo r leerlingen di e gee n klassieke talen meer doen gezien de zeer diverse bagage waarmee de leerlin gen op het beginstation van het kcv spoor arriveren is er door de vakont wikkelgroep bewust vanaf gezie n een canon van leerstof o p te stellen als je daaraan begin t verva l je binne n d e kortste keren to t opmerkinge n als z e moeten toc h we l iet s van plato weten maar d e archaische glimlach van d e kouros beelden moe t ook vertrouw d zijn e n het is toc h ondenkbaar dat ie mand niet weet wanneer augustus leefde wel geen enkele onwetendheid is 37 van hooff mythe als multicultureel medium onvoorstelbaar zolang leerlingen maar de houding en vaardigheden bijgebracht krijgen om zich ook later de gewenste kennis eigen te maken de vakont wikkelgroep heeft d e term vorming serieu s genomen d e kcv ers zulle n trajecten doorlopen waarbij ze culturele ervaringen opdoen excursies muse umbezoek toneelvoorstellingen bijwonen na grondige voorbereiding teksten in vertaling lezen kritieken raadplegen na afloop moeten ze zelf commen taar schrijven uitspreken deze cultuurervaringen zullen worden neergelegd in een persoonlijk dossier we ik ma g we zegge n omda t i k zel f dee l he b uitgemaak t va n d e vakkenvullersgroep zijn er niet voor teruggeschrokken grote woorden als europese cultuur te gebruiken we menen dat door in de diepte van de tijd te duiken de leerlingen verrijkt kunnen deelnemen aan de beschaving van de ei gen tijd ze moeten allesbehalve laudatores temporis acti worden er is ved in de antieke wereld dat echt voorbije tijd tempus actum is dat met lofwaardig is en of dat bevreemdt het antieke verleden fungeert dus uiteindelijk als de school om de europese cultuur te ver kennen dialoog via mythen is dit streven in al zijn historische diepte en geografische ruimte toch met een vorm van verfoeilijk eurocentrisme eigenlijk hebben we als vakontwikkel groep niet echt overwogen klassieken aan te wijzen als vakgebied dat de mon diale vorming dient die aanspraak hadden we gemakkelijk kunnen laten gel den maar we moesten een nationaal onderwijsprogramma maken en voorlo pig moeten mogelijkheden voor ontmoetingen van culturen door de individu ele leraar worden onderkend die mogelijkheden zijn er zeker de leraar klas sieken vertel t een mythe opeens zeg t een hindostaans kind wi j hebben ook zo n verhaal de hiel van achilles blijkt zijn tegenhanger te hebben in krisjna s voet iedere held blijkt zijn kwetsbare plek te hebben het levens elixer soma van de hindoes lijkt verbluffend veel op de nectar en ambrozijn die de griekse goden altijd zijnde olev okte en gemakkelijk levende eia cwoi tc maakten i n de hindoecultuur leven de verhalen nog z e worden aan de moderne behoeften aangepast zo worden mahatma grote ziel gandhi en jawaharlal nehroe wel als mythologische figuren afgebeeld natuurlijk ligt er een gevaar op de loer wanneer allochtone leerlingen worden uitgenodigd hun verhalen te vertellen het zou kunnen zijn dat zij als leden van een achtergebleven cultuur te kijk worden gezet als evenwel de antieke mythen serieus worden genomen als dragers van de waarden der grieks ro meinse beschaving is het goed mogelijk wereldculturen elkaar te laten ont moeten in de klas door het uitwisselen van verhalen de mythologie is immers het almenselijke mentaal universum op de verha len projecteren samenlevingen hun dromen en nachtmerries overal komt lui lekkerland voor overal oo k zondvloed het eiland van de phaiaken uit de odyssee behoort tot de topiek van de paradijselijke steden de wereld van de islam kent de koperen stad en koningin bilkis die direct de vergelijking op roept met de koningin van sjeba 38 van hooff mythe als multicultureel medium de thematieken ligge n voor het oprapen scheppingsmythen strijd tege n de chaos menselijke beschaving gaf volgen s de grieken prometheus het vuur aan d e mensen voo r d e hindoe s i s he t agni overa l make n helde n gilgamesj herakles theseus rama de werel d veili g voo r mense n doo r monsters te verslaan natuurlijk moe t niet worden volstaan met te wijzen o p de overeenkomsten het gaat niet in de eerste plaats om de grammatica van het verhaal maa r o m d e myth e al s ee n sleute l to t d e schatkame r va n ee n andere cultuur bij mij n stagebezoeke n aa n mijn leraren in opleidin g lio s ontroert het mij om allochtone leerlingen t e zien worstele n me t het grieks islamitisch e meisjeskopjes onde r kleurig e hoofddoekje s lere n braa f latijns e woordjes turken die in het gebied van de aegeische zee de grieken hartgrondig ver foeien leren in nederland de oertaal van hun aartsvijanden en beseffen dan pas welke heerlijke antieke monumenten er in hun land van afkomst staan dat is een multicultureel onderwijs dat werkelijk in de diepte gaat het is ook in hoge mate een emanciperend onderwijs die kinderen die te midden van broertjes e n zusjes in de huiskamer hun huiswerk moeten maken roepen bij mij het beeld op van mijn eigen schooltijd i n de jaren vijfti g toe n we ook aan de eettafel moeste n leren van oudsher is het gymnasium niet de school van de gearriveerde elite het was het instituut waardoor de burgerij in de negentiende eeuw opklom is het gymnasium bezi g opnieuw zij n waard e als emancipatiewerktuig t e bewijzen bij al de andere functies ka n de mythe als onderwijsmiddel hierbi j een rol spelen als multicultureel medium noten 1 advies examenprogramma s havo en vwo klassieke talent klassieke culturele vorming de n haag december 1995 p 34 2 patrick d e rynck heef t zic h to t taa k gestel d d e vertaalactivitei t t e registreren in he t leuvens e tijdschrijf t kleio publiceer t hi j regelmatig lijste n me t aanvullin gen o p he t telefoonboek da t hi j same n me t andries welkenhuyse n samenstelde de oudheid in het nederlands repertorium en bibliografische gids voor vertalin gen van griekse en latijnse auteurs en geschriften ambo baarn 1992 op be scheidener schaal wijs t oo k de rubriek vertalinge n i n mijn vademecum voor de le raar klassieken nijmege n 1994 de weg exemplaren va n dit instrument voo r de leraar klassieke n e n aanverwant e vakken zij n t e koop bi j d e diktatencentral e van d e nijmeegs e universiteit postbu s 9108 6500 hk nijmegen tel 024 3616250 codenummer 320 010 39