Na-woord-en

na woord en v a n a nn e t v an ba t t um pa ul dijk s tr a jo s v an h es t t r uus v an d e n h euve l wi l te r h o r s t en h e l een wi e ntje s wat is nu eigenlijk kreatief spel en kreatief schrijven de verslagen van ons werk op het congres geven een betekenis aan de termen dat deden we en we noemen het kreatief spel en schrijven de verslagen geven een stuk praktijk van uur tot uur we kunnen er een aantal algemeenheden uit abstraheren zowel bij schrijven als bij spel speelt taal een rol zowel bij schrijven als bij spel komen vaak persoonlijke emoties naar voren zowel bij schrijven als bij spel heb je te maken met communicatie tussen mensen alleen door middel van woorden of ook met andere uitingsmogelijkheden en waar communicatie is waar contact is tus sen twee of meer mensen daar ontstaan relaties werk je met een groep dan zou je dat ontstaan en groeien van relaties groepsproces sen kunnen noemen zowel schrijven als spel worden kreatief genoemd nu eerst dat kreatieve is kreatief zijn alleen eigen aan schrijven en spelen zoals we dat op het congres deden nee hoor aan de bezigheden schrijven en spreken in het algemeen kun je veel aspecten onderscheiden kennis hebben van grammatica woord volgorde woorden kennen gevoelswaarden van woorden herkennen afspraken over de vorm van een brief een verslag een rapport ken nen een logische redenering kunnen opbouwen verder kun je met veel woorden weinig of met zo weinig mogelijk woorden veel willen zeggen en dat kan dan speels spits formeel juist zo exact mogelijk of ruimte latend aan veel interpretaties uit dit alles en nog veel meer maak je een keuze als je iets in taal gaat mede delen wat er gezegd gaat worden de inhoud van ge schrift of ge sprek komt vanuit kennis ervaring emotioneel en rationeel of vanuit buiten de hersenen opgeslagen informatie boeken met de resultaten word je dagelijks geconfronteerd een rapport of een gedicht een telefoongesprek of een film een krant of een liefdes brief taaluitingen 25 simpel maar toch minder dan je denken zou tussen het inhouds gegeven de vormmogelijkheden en het uiteindelijk resultaat speelt zich wel het een en ander af tussenspel wie heeft de uiensnijder uitgevonden dat weet ik niet ik kan me wel voorstellen hoe het gegaan is zet de gegevens maar op een rijtje wie uien snijdt gaat huilen een keuken waarneming kwalijke dampen doen iemand geen kwaad als ze binnen een afge sloten ruimte blijven geleerd in het scheikunde lokaal de zuurkast snijden met 4 snijvlakken tegelijk gaat sneller dan met 1 afgeleid van een herinnering aan griekse strijdwagens met zeisen aan de wie len je wilt iets doen om ui ig huilen te voorkomen denkt toevallig aan de zuurkast en later nog eens aan de grieken en daar heb je een vaag idee voor een uiensnijder handvaardigheid doet een eerste ontwerp ontstaan dan uitproberen een nieuw ontwerp maken met veel doorzettingsvermogen en technisch inzicht dagenlang bezig zijn ten slotte de ons bekende in massaproduktie vervaardigde voor 6 gul den te kopen uiensnijder je gaat aan het werk vanuit een idee een stukje kennis een indruk al werkend gaat het toeval een handje meehelpen je herinnert je ineens iets wat op het eerste gezicht niets met het uitgangspunt te maken heeft en ineens blijkt een combinatie toch mogelijk te zijn gegevens komen van her en der vanuit ervaringen en kennis die volkomen los van elkaar staan uit uiteenlopende divergente gebieden het tot een doelmatig geheel samensmeden van die gegevens convergeren leidt tot het verrassende resultaat van de ontdekking dat is kreativi teit het vermogen om gebruik te maken van zowel divergentie als convergentie onsamenhangende elementen tot een zinnig geheel bij eenvoegen kreatief schrijven en kreatief spel willen dit vermogen stimuleren de opdrachten bij spel en schrijven dwingen vaak tot een bijeenbrengen van de meest uiteenlopende gegevens bovendien willen de oefenin gen latente kennis en ervaringen naar boven doen komen paraat maken immers hoe meer kennis en ervaring en vaardigheden des te meer mogelijkheden om tot resultaten te komen je hebt meer mate riaal dus je kunt meer maken aan het begin van dit nawoord staat een rijtje overeenkomsten tus 26 sen kreatief spel en schrijven heel in t kort nog even herhaald 1 taa l 2 persoonlijke emoties 3 groepsprocessen 4 kreativitei t ad 4 dat hebben we net gehad ad 1 taa l aan taal als instrument wordt bij kreatief schrijven grote aandacht geschonken kleur geur van een woord ritme gevoelswaarde combi natiemogelijkheden als je met een woord met woorden en zinnen gaat spelen ontdek je er zoveel meer van dan wanneer je gedachteloos en gezellig koeien en kalveren bepraat schrijven en herschrijven ontdekken dat herschrijven geen nodeloze bezigheid is integendeel dat er de vierde keer nu precies dat staat wat je de eerste en tweede keer niet precies kon formuleren je wordt je bewust van de mogelijkheden van het taalinstrument je gaat taal genuanceerder en vrijer gebruiken je breidt het taalvermo gen uit en de gevolgen zijn zichtbaar in fictie verhaal gedicht maar ook in de zakenbrief het rapport de skriptie binnen deze vaste vormen kun je een taal gebruiken die persoonlijker weloverwogener is dan de ge ijkte formulering met gevoelens van hoogachting voor formules en formuleringen overigens die soms in strikt wetenschap pelijk taalgebruik bijvoorbeeld onvermijdelijk of zelfs gewenst zijn ook in kreatief spel werk je op deze manier met taal het ene woord is het andere niet waard integendeel belazeren roept een ander begrijpen op dan bedriegen naast het gebruik van taal binnen een spel heeft taal ook een functie bij de voorbereiding van ieder spel diskussievaardigheid is nodig om met de groep jes te komen tot het uiteindelijke resultaat ieders ideeen komen aan bod men luistert naar elkaar vraagt verheldering neemt beslissingen gaat na of iedereen het met een beslissing eens is verdeelt taken en rollen de groep gebruikt taal om een taak te kun nen vervullen ad 2 persoonlijke emotie s zowel bij kreatief spel als bij schrijven duiken vaak emoties op per soonlijke ervaringen die verwerkt worden in een spel of geschrift en die de kans krijgen verwerkt te worden door het individu dat ze inbrengt een aantal van de oefeningen spekuleert zelfs op het oproe pen van emoties associaties spelen naar aanleiding van een stuk muziek een schilderij 27 gedwongen worden door anderen of jezelf om emoties onder woor den te brengen kan inzicht verschaffen omtrent jezelf en anderen kan een nieuwe visie geven op jezelf en anderen kan begrip doen ontstaan voor jezelf en anderen kan je meer weerbaar maken in die rare wereld van ons n b ook kennis moet verwerkt worden wil je er iets mee kunnen doen door het een te benadrukken sluiten we het andere niet uit ad 3 groepsprocesse n hier moeten we twee dingen uit elkaar houden de te ontstane en de bestaande groep op een congres komen mensen bij elkaar die elkaar vreemden zijn 4 dagen lang trekken ze samen op ze gaan elkaar leren kennen gaan steeds meer aan elkaar ontdekken gaan waarderen of juist niet indi viduen worden een groep moeten een groep worden omdat je anders niet kunt werken je moet je veilig kunnen voelen om je baksels en misbaksels aan elkaar te durven presenteren overigens die presenta tie is tegelijk weer een fase binnen de groepsvorming de opdrachten die de congresgangers als eerste te verwerken krijgen zijn erop gericht het proces van groepsvorming te versnellen in een bestaande groep een klas bijvoorbeeld kan een dergelijke sfeer van wederzijds accepteren al bestaan of er kan een onderlinge verhouding zijn die minder plezierig is elkaar de loef af willen steken is een bekende gedragsnorm en waar je iets aan wilt doen een te ontstane of een bestaande groep mensen die met elkaar om gaan elkaar verrassen teleurstellen samen iets maken elkaar inspire ren of op elkaar afknappen groepsprocessen al die dingen die tussen de mensen gebeuren de afspraken die een groep maakt al dan niet uitgesproken de wijze waarop de richting waarin een groep werkt je moet je veilig voelen in een groep de groep als opvangcentrum maar daarnaast de groep als bron van inspiratie voor schrijven en spelen door het werken met die andere mensen vergroot je ervaring kennis vaardigheden in taal bijvoorbeeld niet een groep zal gelijk zijn aan een andere dat komt door de invloed van de individuen in de groep dat komt in sterke mate ook door degeen die de groep begeleidt hij is degene die bepaalde op drachten wel geeft andere niet die bij nabesprekingen het accent op het een legt en niet op het ander die op zijn eigen manier stimuleert en afremt ieder die een groep begeleidt zal zijn eigen mogelijkheden en onmogelijkheden moeten kennen en de eerste uitbreiden ook 28 leiders groeien en zal moeten vermijden precies z6 te willen werken zoals x dat zo aardig deed toen ik cursist was de leider van een groep zet groepsprocessen op gang dat is niet zo moeilijk maar dan komt het pas en hier komt meteen het eerste droeve woord van dit nawoord je moet dat wat er in de groep gebeurt kunnen begeleiden je moet zien wat er aan de gang is beoor delen of dat juist is beslissen of je moet ingrijpen remmend of stimulerend en hoe en wanneer je dat doet en dat is zo ongeveer het moeilijkste wat er bestaat binnen dit werk tot nu toe hebben we het gehad over gemeenschappelijke elementen binnen kreatief schrijven en kreatief spelen nu heel kort over beide apart maar daarover eerst nog even dit schrijven is een vorm van expressie spelen een andere schilderen beeldhouwen banken tim meren jurken naaien nog weer andere al deze vormen hangen met elkaar samen in de ontwikkeling van een mens kun je een aantal verworvenheden benoemen een baby begint te bewegen gaat spreken een kind gaat schrijven men ontwikkelt het vermogen om abstract te denken men leert en verfijnt vaardigheden doet steeds meer ervaringen op ver werft kennis in welk eindprodukt uiteindelijk elementen van deze vermogens sa menkomen dat hangt sterk af van belangstelling specifiek gerichte opleiding mogelijkheden die de omgeving schept maar alle eindpro dukten komen van dezelfde basismogelijkheden schrijven en spelen staan niet zover van elkaar af als de splitsing in twee stromen op het congres zou kunnen doen vermoeden volgend jaar dan ook mis schien een kreatieve totaalstroom kreatief schrijve n hier heeft taal heel duidelijk het hoofdaccent beginpunt is het spe len met taal leuk speels een ontdekking dat j e t kunt via opdrach ten trucjes wordt het taalvermogen uitgebreid vaak wordt de in houd van het geschrevene door de opdracht bepaald kijk maar naar t verslag bijna iedereen kan t leren voor jonge mensen is dit speels met taal bezig zijn en dan mini tekstjes produceren vaak al voldoende maar dan het blijft niet bij het spelletje met taal wil je iets mede delen aan anderen en je moet het minstens zinnig vinden om iets over te brengen voordat je hoge eisen gaat stellen aan je taalvermo gen kortweg begin en einde van kreatief schrijven is 29 het taalmateriaal beheerse n het zinvol vinden om iets mede te dele n het zinvol vinden om de mededeling in een zo precies mogelijke taal te geven kreatief spe l in een spel worden verschillende expressievormen gecombineerd taal gebaar mimiek waar beweging tekort schiet vormt het woord een aanvulling en andersom bovendien speel je met anderen boven dien speel je vaak een rol vadertje en moedertje macbeth de fa brieksdirekteur vanuit deze bovendiens zijn de bedoelingen van kreatief spel af te leiden inleven in anderen situaties begrijpen eigentijdse of middeleeuwse bijvoorbeeld samenwerken kreatief spel is niet produkt gericht een volmaakt eindresultaat dat in de schouwburg open doekjes zou halen dat is niet het belangrijk ste werken naar een eindprodukt is overigens wel motiverend voor de deelnemers belangrijk is dat wat je leert bij het werken tijdens de voorbereiding zie hiervoor ad 1 taal bij de detailoefeningen alleen mimiek alleen taal je werkt samen met anderen en je ont dekt dat je ongedacht meer mogelijkheden hebt om zelf een goede bijdrage in die samenwerking te leveren problemen 1 het begeleiden van groepsprocessen zie ad 3 groepsprocessen laatste alinea 2 spelen en schrijven op de hier beschreven manier zijn leuk leer lingen hebben er lol in t is weer eens iets anders je ontdekt nieuwe mogelijkheden in jezelf t is niet het bekende werken maar er komt een moment waarop je de trucjes kent en dan bestaat het gevaar dat je daarmee genoegen neemt dat je in kringetjes om jezelf heen blijft draaien en voortdurend zo leuk bezig bent maar we willen verder op een plezierige manier zinnige teksten maken daar is alles voor zodra echter schrijven en spelen trucjes worden en alleen om de lol als trucje gebruikt worden zonder dat je iets meer van jezelf eist dan zit je verkeerd hoe breken we door zo n impasse heen een mogelij ke oplossing is meteen een volgend probleem 3 hoe belangrijker je iets vindt hoe meer je je best gaat doen wie een moeilijk gesprek gaat voeren zal zich daar zorgvuldig op voorbe reiden wie zijn vaardigheden gebruikt om een op dat ogenblik be langrijk doel te bereiken zal die vaardigheden tot een zo hoog moge lijke perfektie willen opvoeren met andere woorden we moeten een vorm vinden waarbinnen wij 30 zelf en onze leerlingen het zinvol gaan vinden om onze vermogens zo goed mogelijk te gebruiken ga er maar aanstaan wat interesseert ons en hebben we dat gevon den hoeveel tijd kunnen we eraan besteden 45 minuten per dag per week in hoeverre kunnen willen collega s ons helpen wij schrijvers en lezers zijn er om samen de problemen op te lossen daarom een laatste kopje zelf doe n en daarmee bedoelen we dan in de allereerste plaats ga zelf als deelnemer een cursus spel en of schrijven volgen ontdek de eigen mogelijkheden weet wat het is voordat je het met je leerlingen gaat doen daarnaast er bestaan veel boeken waarin een heleboel gezegd wordt over kreativiteit didaktiekmethodes we hebben er een paar op een rijtje gezet wie meer wil weten van wat in deze nawoorden gezegd is kan daar een eerste begin maken weten waarom je iets doet theoretische vorming weten wat je doet praktische oefening ervaren dat t zinnig is vanuit deze twee de beslissing nemen om zelf een groep te gaan begeleiden in schrijven en spelen cursussen kreatief spel informatie hierover bij het werkcentrum herenmarkt 12 amsterdam 020 222967 ons leekenspel gudelalaan 2 bussum 02159 11947 werkschuit werkcentrum a kerkhof 22 groningen 050 3350 4 cursussen kreatief schrijve n bij voldoende belangstelling kunnen we die organiseren dit geldt overigens ook voor kreatief spel neem kontakt op met de redaktie van interkom wordt binnenkort samengesteld u hoort er nog van lite r atuu r a algemeen over kreativiteit bevers j a a m studielessen een divergente visie s hertogen bosch 1970 een samenvatting van theorieen over kreativiteit enkele suggesties voor lesmogelijkheden prijs ca f 10 31 torrence e p rewarding creative behaviour experiments in class room creativity voornamelijk theorie daa rn aast mogelijkheden om kreativiteit te stimuleren wat werkt remmend wat stimulerend ver schil tussen jongens en meisjes hoe kun je kinderen motiveren prijs ca f 50 bruner j s ed the proces of education cambri dge 1960 ver slag van een conferentie van 35 specialisten op het gebied van opvoe ding een van de onderwerpen kreativiteit wordt in de opvoeding vaak onderdrukt hoe kunnen we dat verhelpen prijs ca f 10 parnes s j creative behaviour guidebook new york 1967 een theoretische inleiding over kreativiteit het nut stimuleren remmen ervan gevolgd door een cursus kreatief gedrag waarbij kreatief schrijven dijkstra p a g ed beeld in beeld uit haarlem 1970 theorie en praktijk over allerlei vormen van kreatief gedrag inclusief schrijven en spelen prijs j 39 b algemeen over spe l huizinga j homo ludens haarlem 1958 wat is het spelelement in onze cultuur vermeer e a a spel en spelpedagogische problemen utrecht 1955 een analyse van spelsituaties en spelmogelijkheden van het kind c methodes kreatief schrijve n meyers r e and e p torrance invitations to speaking and writing creatively boston 1965 een werkschrift en een handleiding voor de leraar een boek vol ideeen prijs ca f 15 dijkstra p a g spelen met de pen 1 ii en iii in levende talen maart augustus september oktober 197 0 d methodes kreatief spel ward w playmaking with children from kindergarten to high school new york 194 7 slade p een inleiding tot kindertoneelspel purmerend 1965 chilver p improvised drama london 196 7 cahiers van het werkcentrum voor leketoneel en kreatief spel veel spelsuggesties in de volgende afleveringen hoefnagels l spelsuggesties in sneltreinvaart hoefnagels l spelen in de kla s vesseur t improviseren en dramatiseren met kindere n bij het werkcentrum in amsterdam is een catalogus te krijgen van boeken over spel en kreativiteit prijs ca f 7 50 zeer aanbevolen 32