Natte dromen uit de oudheid. Seksualiteit in Artemidoros’ Oneirokritika.

anton van hooff natte dromen uit de oudheid seksualiteit in artemidoros oneirokritika je moet seksueel we l behoorlijk tekort komen als je de oudheid nodig hebt om aan je gerief te komen zo hoon ik de zoveelste student die bij mij komt met het plan om een studie te schrijven over prostitutie of over knapenliefde in de oudheid zo iemand heeft het idee opgedaan dat de wereld van de grieken en romeinen een erotisch paradijs was op die opvatting wordt ingespeel d door souvenirverkopers in griekenland en te pompeii die de bezoekers vieze dia s kaartspellen en boekjes aanbieden zo kan men aan de golf van napels verbotenes pompeji kopen een werkje dat natekeningen va n pompeiaanse bordeelfresco s bevat de oorspronkelijke erotische plaatwerken uit de negen tiende eeuw die hierin worden gereproduceerd waren indertijd voorbehouden aan de rijkeconnaisseurs voor wie de oudheid een ontsnapping uit de victo riaanse beklemmin g was alleen uitgelezen bezoekers werden toegelaten in het geheime kabinet waarheen de koningen van napels de erotische fresco s uit pompeii hadden laten overbrengen nu kan iedereen voor een luttel bedrag kennis nemen van de seksuele fantasieen van de oudheid iconen van antieke seksualiteit natuurlijk i s het maar de vraag in hoeverre zulke afbeeldingen de werkelijk heid van het antieke lief deleven weergeven ter vergelijking hoe zullen onze erotica over vele eeuwen worden gezien een latere generatie die onze zwoele reclamebeelden e n seksfilms za l beschouwen als directe weergave van ons liefdeleven zal een uitermate vertekend beeld hebben zulke uitingen verte genwoordigen nu eenmaal idealen op vergelijkbare wijze zijn produkten van de antieke kunstnijverheid iconen die een uiterst complexe verhouding heb ben met de realiteit de antieke artefacten die in de afgelopen eeuwen bij opgravingen opdoken vormden een welkome bevestiging van het literaire beeld van de oudheid als erotisch lusthof alles wat god had verboden lieten de dartele goden van de grieken immers toe de frivole ovidius heeft altijd deel uitgemaakt van de li teraire propaedeuse van ontwikkelde europeanen zelfs op seminaries werd hij gelezen hoewel som s in aangepaste edities zijn literaire kwaliteit stond nu eenmaal buiten kijf literaire schoonheid kan een didactisch probleem zijn van de antieke letter kunde hebben we bijna uitsluitend hoogtepunten over al in de oudheid is ten behoeve van het onderwijs een schifting gemaakt echte triviale litera tuur is daardoor nauwelijks overgeleverd de inspanning die het lezen van au thentieke griekse en latijnse teksten kost maakt het niet de moeite waar d leerlingen te confronteren met de technische geschriften die wel vulgair van taal en stijl zijn zoals een verhandeling over de geneeskunde van muilezels 16 van hooff natte dromen uit de oudheid door een greep bevrijdt een vrouw wel een menade zich van een satyr waarde van het antieke droomleven ook artemidoros droomveruaring oneirokritika beloont de jeugdige le zer te weinig voor zijn decodeerinspanningen om de lectuur van het origineel tot een zinnige optie te maken alleen de kortheid van de meeste van de hon derden beschrijvingen van dromen heeft didactische voordelen in de praktijk zou ik een groot aantal dromen in vertaling aanbieden met daarin enkele sleu telbegrippen in het grieks en dan een enkele passage integraal lezen want inhoudelijk heeft het werk veel te bieden ten behoeve van een onderwijs klas sieken dat leerlingen vervreemding en herkenning wil bezorgen in de loop van dit stuk geef ik een proeven van vertalingen die een leraar op de geschet ste wijze kan gebruiken voor tekstedities zal hij in universiteitsbibliotheken te rade moeten gaan 1 artemidoros omvangrijke dromencouectie geeft ons de unieke kans binnen te dringen in het innerlijk van antieke mensen dromen weerspiegelen bij uitstek de wensen en angsten van individuen wat dromen antieke mensen bijvoor beeld dat zij opeens als gladiator in de arena stonden zij konden de gestalte 17 van hooft natte dromen uit de oudheid aannemen van uiteenlopende soorten vechters wat bewijst hoe groot de fasci natie van dit typisch romeinse spel was waarschijnlijk hebbe n tegenwoor dige voetbalfanaten een vergelijkbaar rijk droombestaan tussen de witte lij nen de belangrijke rol die gladiatoren in artemidoros oneirokritika spelen weerlegt nog eens de opvatting dat de moordspden niets voor de fijnbesnaarde grieken in het oosten van het romeinse rijk waren de klantenkring van de droomverklaarder kwam voornamelijk uit het aegeische gebied het hart van de helleense wereld hij leefde in de metropool ephesos nog een ander voorbeeld van de waarde van artemidoros dromenboek in ou dere geschiedenisboeken wordt het voorgesteld dat het antieke heidendom uit geleefd was de goden waren dood in de geest van de mensen hun lege zielen snakten naar het heil va n christus artemidoros die in de tweede eeuw n a christus leefde en zoals gezegd in een kerngebied van de antieke wereld rap porteert echter dat mensen dromen van hun goden met attributen en al goden verschijnen in persona of als beeld menigmaal dromen de mensen zelfs dat zij goden of heroen zijn de droomdeskundige rafelt de diverse visioenen uit een en bevestigt zodoende hoe levend het aloude geloof was deskundige droomverklaring wat artemidoros tot een betrouwbare gids maakt is de systematiek en gede genheid van zijn werk in zijn elegante inleiding verzekert hij de lezer van zijn grondige aanpak wat mijzelf betreft er is geen boek over droomverklaringen dat ik niet heb aangeschaft omda t ik in dat opzicht grote gedrevenheid cjaaotiuta heb bovendien ben ik vele jaren omgegaan met de waarzeggers op de markt hoe slechte naam dezen ook hebben die als bedelaars bedriegers en gespuis wor den betiteld door de heren met hun eerbiedwaardige voorkomen en gefronste wenkbrauwen ik heb me van die reputatie niets aangetrokken terwijl ik alles in het werk stelde om in de steden en op de festivals van zowel hellas klein azie italie als op de volkrijkste eilanden inlichtingen in te winnen over oer oude dromen en hun afloop telkens weer beroept artemidoros zich op zijn theoretische scholing maar het is vooral de opgedane ondervinding euireipca di e hem met gezag doet spreken regelmatig verwijst hij naar praktijkervaringen met terloops zinsne den als ik ken iemand ik heb meegemaakt anderen menen maar in mijn ondervinding alles wijst erop dat dit geen frases zijn uit allerlei elementen blijkt dat ar temidoros een haast wetenschappelijke aanpak heeft hij heeft nagedacht over de methodiek daarom maakt hij bijvoorbeeld een onderscheid tussen de droom en de slaapverschijning de droo m oveipo onderscheid t zic h va n d e slaapverschijnin g ivxmvcov daari n dat de eerste betrekking heeft op de toekomst de tweede op de bestaande situatie 13 zulke enhypnia zij n niet meer dan naijleffecten dinge n die men overdag 18 van hooft natte dromen uit de oudheid heeft meegemaakt werken eenvoudig nog na in de slaap betekenis hebbe n zij niet in tegenstelling tot de oneiroi di e wel een voorspellende waard e hebben kinderen zijn hinderen waarvan droomden zij bijvoorbeeld van het vrouwenlichaam anders dan wel een s gedacht wordt waren niet alleen de billen voor de ouden lustver wekkend vrouwenborste n di e onberispelij k zij n uao l b e irtfans al ti a ovtc zij n gunstig al s z e er groter dan normaal uitzien maa r de goede proportie en bevalligheid bewaren betekenen ze het krijgen van kinde ren en tegelijk van bezit 1 41 overigens moete n w e niet aannemen dat kinderen krijgen geluk vertegen woordigt te dromen peuters te hebben laat staan baby s en wel eigen kin deren betekent zowel voo r man als vrouw last het duidt op zorgen pijnen en verdriet in verband met vrijwel onvermijdelijke problemen want zonder die is het niet mogelijk baby s groot te brengen ook een oud spreekwoord duidt zoiets aan het luidt aldus vrezen of lijden is een kind den vader te allen tijde h 8eo h atiirn irai irovta xp rov hierbij neem t he t bij mannelijk e kindere n nog ee n goed e wending maa r meisjes duiden een afloop aan die slechter is dan de uitgangspositie en ook materieel verlies want jongens nemen hun ouders niets af als ze zijn opge voed maar meisjes hebben een bruidsschat nodig 1 15 normaal en paranomaal natuurlijk legt de seksualiteit ee n flink beslag op het droomleven de gang bare opvatting dat het in de oudheid normaal was om even naar de hoeren te gaan wordt genuanceerd in de volgende droom met prostituees di e voor bordelen staan seksuele omgang te hebben bete kent een beetje schande en een geringe uitgave want de mannen die zich met zulke vrouwen inlaten schamen zich en zij geven geld uit maar deze prosti tuees zijn gunstig voor iedere onderneming ze worden immers door sommi gen onderneemsters epyctaiuoi genoem d en ze lenen zich voor alles ik ken iemand die droomde een bordeel binnen te gaan en niet in staat te zijn de uitgang te vinden al na een paar dagen stierf hij geen wonder dat het zo met hem afliep wan t zo n huis word t publiek koivo genoemd zoal s ook de plaats die de lijken bergt bovendien gaat daar veel menselijk zaad ver loren ik ken een slaaf die droomde zijn meester te masseren hij werd opvoeder en toezichthouder van de kinderen hij had immers in zijn handen van zijn mees ter het lid gehad aanduiding van de kinderen aan de andere kant ken ik ook iemand die droomde gemasseerd te worden door zijn meester vastgebonde n aan ee n zui l kree g hi j talrijk e slagen z o wer d hi j doo r zij n meeste r geereoteerd over abnormaal irapctvouou geslachtsverkee r moet het oordeel aldus lui den met een zoon van nog geen vijfjaar klaa r te komen irepafvciv be 19 van hooff natte dromen uit de oudheid duidt de dood van het kind zoals ik vaak heb waargenomen 1 78 live show van koorddansers er golden dus zeker wel grenzen voor geslachtsverkeer omgan g te hebben met eigen kinderen wordt als tegen de zeden paranomaal betiteld oo k sommige standjes zondigden tegen de goede zeden als iemand bij zijn eigen moeder binnenkomt en wel aan de voorzijde wat sommigen in overeenstemming met de natuur iccrra 4 uaiv noemen zal als zijn vader nog leeft haat tegen de vader ontstaan wegens d e algemen e menselijke jaloezie of deze kan ook toenemen het is ongunstig rechtop te staan bij de coitus met de eigen moeder want bij gebrek aan bed of matras gebruiken mensen die stand een onbekende te pijpen is voor iedereen ongunstig behalve voor degenen die met de mond in hun levensonderhoud voorzien zoals fluitspelers trompet ters redenaars leraren en dergelijke mensen 1 79 als vrouwen zich met hun lesbische dromen bij artemidoros meldden had hij hun weinig goeds te spellen als een vrouw door een andere vrouw wordt bevredigd zal zij van haar man worden gescheiden of zij wordt weduwe 130 het is duidelijk dat bij een ander binnen te komen de norm was alle andere seksuele activiteit wordt minstens met misprijzen bekeken ook masturbatie 20 van hooff natte dromen uit de oudheid is sinister iemand droomde zichzelf t e bevredigen een aanzienlijk man pachter va n grote belastinginkomsten hij kwam tot zo grote ellende dat hij geen uitweg meer za g doo r de opeenhopin g va n schulde n e n zic h uit het leve n leidd e ectutov etayayeiv tow pi ou logisch want zozeer was hi j verstoke n van een ander lichaam en zo uitzichtloos was zijn financiele situati e dat hij volgens de droom de begeerte naar een ander lichaam opgaf ofwel doordat er geen ander lichaam ter beschikking was om zich van te bedienen ofwel omdat hij niet in staat was ernaar op zoek te gaan of omdat hij geen geld kon spen deren 531 de waarheid van de droom een cultureel onderwij s dat artistieke uitingen in een context wi l plaatsen heeft behoefte aan informele aantrekkelijke bronnen van een hoge informa tiedichtheid artemidoros dromenboek is een goed voorbeeld van zulk mate riaal dat dicht bij de realiteit staat en daardoor aan kunst het noodzakelijke re lief geeft het literaire beeld van de antieke seksualiteit krijgt van de oneiro kritikamemge retouche met een zekere nuchterheid worden seksuele devia ties beschreven maar er zijn zeker grenzen bepaalde gedragingen kunnen niet door de beugel al s zij o p gespannen voe t staa n met de goede zeden d e nomoi inzake de erotiek is de wereld van artemidoros nog vrij van christe lijke bekrompenheid maar zij hanteert wel haast burgerlijke fatsoensnor men er zijn goed redenen om aan te nemen artemidoros dromen een hoog historisch waarheidsgehalte hebben noten 1 bij mijn weten is er op het moment geen griekse editie leverbaar van de bui tenlandse vertalingen is in ieder geval ee n italiaanse pocketuitgave t e bemachti gen in de zome r van 1995 kocht ik in turijn voor slechts 12 000 lire artemi doro di daldi dell interpretazione de sogni bibliotec a universale rizzoli l74 milano 19943 isbn 88 17 12074 x misschie n da t hier en daar in d e duits e boekhandel no g ee n exemplaa r t e vinde n i s van artemidor va n daldis das traumbuch dtv 1480 munchen 1979 isbn 3 423 06111 1 21