Nederlands als tweede taal in het dag-avondonderwijs voor volwassenen

anne kerkhoff nederlands als tweede taal in het dag avondonder wijs voor volwassenen overpeinzingen naar aanleiding van m vermeulen e a onderwijs in de nederlandse taal aan niet neder landse volwassenen amsterdam sco 19901 en j van de horst gooi het woordenboek maar naar buiten 10 jaar iskv in den haag den haag rcb gdas 19902 1 inleiding de volwassenen educatie zit in de lift snelle technologische ontwik kelingen daarmee samenhangende veranderingen op de arbeidsmarkt en niet te vergeten de aloude sociale ongelijkheid in het basis en voortgezet onderwijs hebben ertoe geleid dat de belangstelling voor het onderwijs aan volwassenen de laatste jaren sterk toeneemt dat geldt bij uitstek voor het onderwijs aan allochtone volwassenen vol wassenen educatie wordt steeds vaker gepresenteerd als het belang rijkste middel in de bestrijding van de onevenredig grote werkloosheid onder leden van etnische minderheidsgroepen volwassen allochtonen zouden door het volgen van scholing een betere positie op de arbeids markt en in de nederlandse samenleving moeten verwerven wrr 1989 met de groei van de belangstelling van de overheid voor het onder wijs aan allochtone volwassenen zijn ook de financiele middelen voor dat onderwijs sterk toegenomen parallel aan de groei van het beschik bare budget lijken verschillende vormen van volwassenen educatie elkaar steeds meer te gaan beconcurreren in het streven om allochtone cursisten te bereiken waren het tot voor kort voornamelijk de instel lingen voor basiseducatie en in iets mindere mate het vormingswerk die zich expliciet bezighielden met het onderwijs aan allochtone vol wassenen inmiddels presenteren ook het dag avondonderwijs aan volwassenen en het beroepsonderwijs zich als onderwijsvoorzieningen die bij uitstek geschikt zijn voor allochtonen steeds meer scholen bieden intensieve en extensieve cursussen nederlands als tweede taal schakel en orientatieprogramma s en of vakopleidingen voor alloch tonen dat is een positieve ontwikkeling het onderwijsaanbod voor alloch tonen is lange tijd zeer beperkt geweest allochtonen die nederlands wilden leren of een opleiding wilden volgen waren bijna per definitie aangewezen op instellingen voor basiseducatie en de voorlopers daar van voor allochtonen die in hun herkomstland voortgezet onderwijs spiegel 9 1991 nr 1 79 87 hebben gevolgd biedt de basiseducatie echter geen passend onderwijs aanbod basiseducatie omvat educatieve activiteiten die volwassenen in staat stellen die kennis houdingen en vaardigheden te verwerven die tenminste nodig zijn om persoonlijk en in het maatschappelijk verkeer te kunnen functioneren rijksregeling basiseducatie 1987 artikel 1 punt c doelgroep vormen allochtone en autochtone vol wassenen die in achterstandssituaties verkeren het gaat daarbij om volwassenen met een laag opleidingsniveau maximaal twee jaar voort gezet onderwijs een geringe taalvaardigheid en weinig kennis van maatschappelijke ontwikkelingen de achterstand kenmerkt zich verder vooral door werkloosheid of juist door het vroeg intreden in het ar beidsproces slechte behuizing en geringe deelname aan maatschap pelijke activiteiten snijders van der zwaart 1987 hoofdelementen van de basiseducatie zijn taalvaardigheid tekenvaar digheid en sociale kennis en vaardigheden taalvaardigheid is in de rijksregeling in de eerste plaats taalvaardigheid in het nederlands daarnaast is er plaats voor het fries en voor analfabete allochtonen alfabetisering in de taal van het land van herkomst ook kan ele mentair engels worden verzorgd voor alle basiseducatieve activiteiten schrijft de rijksregeling voor dat er moet worden uitgegaan van de ervaringen van de deelnemers het beheer en het toezicht over de basiseducatie is terechtgekomen bij het ministerie van onderwijs en wetenschappen er worden eisen gesteld aan de deskundigheid van educatieve werkers er zijn voorzie ningen gecreeerd voor de opleiding van docenten en de rijksinspectie is belast met het toezicht op de basiseducatie in de korte tijd dat de basiseducatie bestaat heeft deze vorm van volwassenen educatie zich een stevige positie weten te verwerven binnen het stelsel van voorzieningen voor volwassenen educatie er zijn inmiddels verspreid over het hele land ongeveer 200 instellingen voor basiseducatie waarbij in 1988 naar schatting zo n 70 000 volwas senen als cursist stonden ingeschreven bijna de helft van die deel nemers is van allochtone herkomst doets huisman 1988 een groot deel van hen krijgt onderwijs van docenten die recentelijk zijn bij geschoold op het terrein van het tweede taalonderwijs aan volwas senen met geen of weinig vooropleiding meer dan 600 docenten volgden tussen 1987 en 1990 de urgentie opleiding nederlands als tweede taal in de basiseducatie baarveld e a 1989 tijdens die opleiding die bestaat uit 160 contacturen en nog eens zo n 240 uren zelfstudie zijn allerlei aspecten van het tweede taalonderwijs bespro ken er is aandacht besteed aan theorieen met betrekking tot taal en taalverwerving aan achtergronden en educatieve behoeften van de tweede taalleerders aan het diagnostiseren van het taalverwervingspro ces aan toetsen leermiddelen didactiek etc daarnaast is er een uitgebreid netwerk ontstaan van landelijke en regionale ondersteunings instellingen en nascholingsinstituten die lesmaterialen ontwikkelen vakbladen uitgeven nascholing bieden en zorgen voor de mogelijkheid van het uitwisselen van ervaringen en ideeen 80 andere vormen van volwassenenonderwijs lopen wat het onderwijs aan allochtonen betreft sterk achter bij de ontwikkelingen in de basis educatie in de praktijk blijkt dan ook dat de kwaliteit van het onder wijs aan hoger opgeleide allochtonen nogal eens te wensen overlaat terwijl er in de basiseducatie inmiddels ruime ervaring en deskun digheid is opgedaan met betrekking tot het onderwijs aan allochtonen dringt het besef dat het verzorgen van tweede taal onderwijs aan allochtone volwassenen een vak apart is dat van docenten specifieke bekwaamheden en van scholen specifieke voorzieningen vergt maar zeer langzaam door tot de zogenaamde hogere vormen van volwas senenonderwijs alleen al wat dat betreft is het recente verschijnen van twee boekjes over het wel en wee van dag avondscholen die zich bezighouden met het onderwijs aan allochtonen een positieve ontwik keling kennisnemen van de inhoud van beide publikaties kan voor iedereen die te maken heeft met het onderwijs aan hoger opgeleide allochtonen van groot belang zijn dat geldt niet alleen voor beleids makers lerarenopleiders nascholers en ondersteuners maar zeker ook voor al die medewerkers van dag avondscholen die nog steeds van mening zijn dat zij zonder enige extra investering en zonder enige vorm van na en of bijscholing in staat zijn een nieuwe doelgroep allochtonen van adequaat onderwijs te voorzien 2 twee dag avondscholen voor volwassenen in juni 1990 verscheen het boekje onderwijs in de nederlandse taal aan niet nederlandse volwassenen van de hand van vermeulen felter karstanje het bevat het verslag van een onderzoek dat het bevoegd gezag van de joke smit scholengemeenschap in amsterdam liet uit voeren naar de doorstroming van de cursisten die daar in het school jaar 1988 1989 een cursus nederlands als tweede taal hadden gevolgd in het kader van het onderzoek dat werd uitgevoerd door de stichting centrum voor onderwijsonderzoek van de universiteit van amsterdam sco werden in totaal 37 van de circa 110 cursisten die in het schooljaar 1988 1989 stonden ingeschreven geinterviewd het boekje gooi het woordenboek maar naar buiten werd in oktober 1990 uitge geven ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van de internationale schakelklas voor volwassenen iskv van de gemeentelijke dag en avondscholengemeenschap gdas in den haag aan de hand van interviews met verschillende betrokkenen cursisten docenten en direc tie worden de ervaringen die in tien jaar zijn opgedaan met het on derwijs aan allochtonen beschreven uit de boekjes komt een aantal overeenkomsten tussen de twee scho len naar voren in beide gevallen gaat het om dag avondscholen die van oudsher onderwijs aan volwassenen verzorgen op het niveau van mavo havo en vwo de school in den haag heeft daarnaast een meao afdeling op beide scholen is een aantal jaren geleden besloten een afdeling op te zetten voor onderwijs nederlands als tweede taal daarbinnen wordt tweede taalonderwijs verzorgd voor groepen cursis 81 ten met zeer uiteenlopende achtergronden de amsterdamse school telde in het schooljaar 1988 1989 tussen de 100 en 125 cursisten afkomstig uit zo n dertig verschillende landen in den haag bezochten in datzelfde schooljaar 396 cursisten de iskv ook deze groep is zeer heterogeen van nationaliteit in den haag zijn relatief veel cursisten afkomstig uit de zogenaamde wervingslanden rond de middellandse zee 41 tegenover circa 20 in amsterdam verder blijken er bij de haagse school meer mannen dan vrouwen tweede taalonderwijs te volgen terwijl er in amsterdam evenveel mannen als vrouwen staan ingeschreven de cursisten in amsterdam zijn iets ouder dan die in den haag den haag en amsterdam verschillen daarnaast enigszins wat betreft het opleidingsniveau van de cursisten in amsterdam wor den alleen cursisten toegelaten die een opleiding hebben genoten op een niveau dat vergelijkbaar is met nederlands voortgezet onderwijs in den haag legt men de grens bij vier jaar voortgezet onderwijs 3 onderwijsresultaten op allebei de scholen blijkt men te maken te hebben met een teleur stellend rendement van de geboden cursussen van de 396 allochtone cursisten die in het schooljaar 1988 1989 in den haag begonnen aan een cursus hebben er 230 58 het hele jaar afgemaakt van die 230 cursisten stroomden er 110 door naar een vervolgopleiding de andere deelnemers schreven zich in voor het tweede jaar iskv 102 of verdwenen uit het zicht van de 110 cursisten die na een jaar iskv doorstroomden schreef minder dan de helft 41 zich in bij een opleiding op mbo hbo of universitair niveau de anderen kozen voor een opleiding op avo of lbo niveau waaronder be roepsopleidingen bij centra voor beroepsorientatie en beroepsoefe ning vijf mensen besloten zich zelfs alsnog in te schrijven bij een instelling voor basiseducatie wanneer we ons realiseren dat het hier gaat om allochtonen die in hun eigen land een voortgezette opleiding hebben gevolgd zijn deze gegevens weinig positief slechts 45 van de 396 cursisten die in 1988 zijn gestart aan de haagse iskv stroomden na een jaar intensief onderwijs door naar een opleiding die aan lijkt te sluiten bij hun vooropleiding dat is iets meer dan tien procent de cijfers die in amsterdam zijn verzameld zijn evenmin rooskleurig ook daar blijkt slechts iets meer dan tien procent 4 van de 37 van de cursisten na een jaar door te stromen naar een vervolgopleiding die aansluit op de in eigen land genoten opleiding een cursist stroomde door naar de universiteit een naar een hbo opleiding een naar een grafische school en een naar een cursus voor beveiligingsbeambte van de 37 personen waarvan bekend is wat ze na afloop van een jaar joke smit scholengemeenschap zijn gaan doen blijkt de helft 19 personen geen vervolgopleiding te volgen acht cursisten schreven zich bij de joke smit scholengemeenschap in voor een vervolgcursus nederlands als tweede taal zes cursisten stroomden door naar mavo 82 dagonderwijs vwo dag avondonderwijs of besloten zich voor te gaan bereiden op een colloquium doctum 4 faciliteiten over mogelijke verklaringen voor deze teleurstellende gegevens zijn de scholen het voor een groot deel eens beide noemen als grootste boosdoener de beperkte faciliteiten die het dag avondonderwijs ter beschikking heeft voor het onderwijs aan allochtonen de armoede wordt uitvoerig beschreven de internationale schakelklassen voor volwassenen vallen onder de regelgeving voor het dag avondonder wijs de bekostiging ervan vindt plaats aan de hand van een leraar lessenformule waardoor er gewerkt moet worden met groepen van gemiddeld twintig cursisten de faciliteiten voor onderwijsondersteu nende activiteiten decanaat schoolmaatschappelijk werk taakuren zijn in het dag avondonderwijs beperkter dan in het reguliere voortge zet onderwijs bovendien stelt het besluit avondscholen vwo ha vo mavo meao eisen aan de cursusduur de aan te bieden vak ken de duur van de lessen etc die niet aansluiten bij de behoeftes van de allochtone cursisten zo komt beroepenorientatie waaraan veel allochtone cursisten behoefte hebben niet op de officiele mavo roosters voor nederlands staat maar voor zes uur op de mavo lessentabel en voor maximaal acht uur op het rooster voor het vwo daarmee worden intensieve cursussen nederlands als tweede taal voor cursisten die een middelbare schoolopleiding hebben afgerond en zo snel mogelijk willen doorstromen naar een nederlandse vervolgoplei ding officieel onmogelijk 5 creativiteit officieel onmogelijk maar in de praktijk wel degelijk uitvoerbaar de scholen in amsterdam en in den haag blijken hoewel ze onder dezelfde regelgeving vallen zeer te verschillen in het onderwijsaanbod dat ze realiseren voor allochtone cursisten terwijl de joke smit scho lengemeenschap uit het sco onderzoek naar voren komt als een in stelling die zich vrij strikt aan de zoetermeerse regels houdt blijkt men in den haag zoals ze het zelf zeggen zeer vrijmoedig met die mavo regels om te springen p 10 de beginners krijgen bij de gdas geen zes of acht uur onderwijs nederlands als tweede taal per week maar twaalf daarnaast krijgen ze twee uur beroepenorientatie twee uur gezondheidskunde twee uur aardrijkskunde en twee uur geschiedenis machineschrijven staat als zeer gewild keuzevak op het rooster in al die vakken staat de uitbreiding van de nederlandse woordenschat en het leren kennen van de nederlandse samenleving centraal bovendien blijkt de decaan voor allochtone studenten die in amsterdam vurig wordt gewenst maar onhaalbaar wordt geacht op de gdas aanwezig te zijn 83 de onderwijsinspectie en het ministerie blijken de creativiteit van de gdas vooralsnog te accepteren desondanks maakt de rector zich uiteraard wat zorgen ik ben aan het balanceren op de rand van een vulkaan de inspectie en het ministerie gedogen maar dat bete kent niet dat er geen gigantische rel kan ontstaan p 10 de jubileumuitgave van de gdas wekt de indruk in de eerste plaats geschreven te zijn om te pleiten voor een verbetering van de voor waarden waaronder het dag avondonderwijs onderwijs aan allochtonen moet verzorgen het zou mij niet verbazen als ook de joke smit scholengemeenschap in de eerste plaats dat doel voor ogen had toen ze de sco opdracht gaf onderzoek te doen naar mijn mening is de gdas beter in haar opzet geslaagd dan de sco terwijl de sco onderzoekers zich beperken tot een soms toch wat dorre opsomming van cijfers over de achtergronden en ervaringen van een aantal cursis ten gunt gooi het woordenboek maar naar buiten de lezer een zeer royale blik in de keuken van de gdas er komen cursisten aan het woord docenten vertellen over hun ervaringen en de wijze waarop zij met veel vallen en opstaan voortdurend gestreefd hebben naar ver beteringen in het onderwijsaanbod het schoolmanagement laat zien hoe het omgaat met allerlei regels en richtlijnen uitvoerig komt aan de orde hoeveel energie en vrije tijd de docenten van het eerste uur hebben geinvesteerd in het organiseren van een onderwijsaanbod voor hoger opgeleide allochtonen opmerkelijk en verfrissend is ook de openhartige wijze waarop de houding de deskundigheid en het ge brek daaraan van docenten worden besproken een aantal citaten om dat laatste toe te lichten over de deskundigheid en werkwijze van de docenten wordt onder meer gezegd in het begin waren er nogal wat docenten afkomstig uit het traject dat nu basiseducatie heet dat zijn volkomen andere men sen dan de meeste docenten die op dag en avondscholen lesgeven de mensen die op de iskv les gingen geven waren gewend veel meer te overleggen en zelf te ontwikkelen oud adjunct directeur p 14 een conrector merkt op dat zij het betreurt dat de specifieke kennis en vaardigheden die nodig zijn om de groep hoger opgeleiden goed te begeleiden bij de schakeldocenten in onvoldoende mate aan wezig zijn wij moeten de schakeldocenten ook op de lijn krijgen dat ze qua taalgebruik meegaan met de nt2 methode wij vinden name lijk dat cursisten in feite twintig uur nederlands aangeboden moeten krijgen ook impliciet geuite kritiek van de cursisten op het aangeboden onderwijsprogramma komt naar voren bij nederlands en typen waren altijd veel lesnemers bij de andere vakken nooit meer dan drie vier mensen die uren kwamen we pratend door dat vond ik heel prettig zo kreeg je goed contact met de docenten columbiaanse cursist p 11 en de indeling van de groepen had beter gekund er zou meer rekening moeten worden gehouden met iemands talenkennis het ver schil in motivatie en vooral ook wat iemand wil gaan doen eri threes cursist p 19 en over de begeleiding van cursisten op de 84 iskv is de aandacht erg gericht op het leren van het nederlands om als niet nederlander aan de bak te komen is er echter meer nodig ik zou een meer op het individu gerichte benadering willen colum biaanse cursist p 27 dat ook de begeleiding van de af en uitvallers meer aandacht behoeft blijkt uit de woorden van een uit pakistan afkomstige deelnemer p 25 wat is er met die mensen gebeurd ik vind dat de iskv daar ook de verantwoordelijkheid voor heeft ook de inhoud van het tweede taalonderwijs komt in de gdas publi katie uitvoerig aan de orde terwijl de sco zich beperkt tot een aantal cijfers over de mening die cursisten hebben over het onderwijs in resp spreek schrijf lees en luistervaardigheid zonder in te gaan op de wijze waarop dat onderwijs wordt vorm gegeven geeft van de horst veel meer informatie over de op de gdas gehanteerde werk wijze na een startfase waarin de docenten volgens eigen zeggen maar wat aanklungelden heeft het gdas onder begeleiding van siel van der ree zich bekeerd tot de audio lexicale aanpak de inmiddels be kende methode spreken is zilver is door siel van der ree ontwik keld in nauwe samenwerking met de docenten van de gdas die zich daartoe verenigd hadden in het collectief van vrije schrijvers hoe belangrijk van der ree s ideeen zijn voor de haagse iskv blijkt uit de titel van de onderhavige jubileumuitgave gooi het woordenboek maar naar buiten anders blijft de taal je vreemd krijgen alle cursis ten tijdens de eerste les te horen persoonlijk krijg ik van zo n advies3 de kriebels ik ben ervan overtuigd dat een woordenboek het belang rijkste hulpmiddel is dat tweede taalleerders ter beschikking kunnen hebben en net als je dat zit te bedenken komt weer die aardige kant van de gdas dat er plaats is voor dergelijke kritiek naar voren in dezelfde passage waarin de titel van het boekje wordt toegelicht wordt opgemerkt dat dat advies lang niet altijd wordt opgevolgd er wordt een cursist geciteerd die zegt het was heel moeilijk in het begin ik had een woordenboek engels nederlands en een woorden boek engels bengaals zo moest ik beginnen p 18 6 naar betere onderwijsvoorzieningen voor hoog opgeleide alloch tonen zowel het haagse als het amsterdamse boekje besluit met een serie wensen voor de verbetering van het onderwijsaanbod aan hoger op geleide allochtonen in het dag avondonderwijs beide scholen pleiten voor uitbreiding van de beschikbare faciliteiten er moeten middelen komen om de groepsgrootte aan te passen voor taakuren en extra begeleiding voor decanaatswerk en schoolmaatschappelijk werk voor een talenpracticum voor het beschrijven en uitwisselen van opgedane ervaringen etc er zouden mogelijkheden moeten komen om ook asielzoekers die momenteel buiten alle voorzieningen vallen onder wijs te bieden in gooi het woordenboek maar naar buiten worden ook door deelnemers geuite wensen verwoord zij blijken net als de 85 cursisten bij de joke smit scholengemeenschap te vragen om een talenpracticum en daarnaast om buitenschoolse activiteiten zij den ken aan activiteiten op het gebied sport het maken van een school krant een studentenvereniging en toneel opvallend is de felle wijze waarop de toenmalige directie van het gdas deze suggesties af wijst men zegt bang te zijn voor het stempel buurthuiscultuur een oud adjunct directeur wordt geciteerd op een gegeven moment wil den de docenten zelfs zwemmen op het rooster belachelijk doe dat maar af en toe als excursie het gaat toch om nederlands het is geen ballentent p 35 een onterechte reactie lijkt mij overigens die volstrekt voorbijgaat aan de specifieke kenmerken van allochtone tweede taalleerders waarvoor onderwijs nederlands meer is dan uit sluitend onderwijs in een vreemde taal en aan het feit dat ook au tochtone studenten behoefte blijken te hebben aan een verenigingsle ven aan sportcentra etc universiteiten en hogescholen subsidieren dergelijke studentenactiviteiten gelukkig ook of zou dat niet haags zijn naast dergelijke aanbevelingen op het gebied van de randvoorwaar den doet de gdas ook nog een aantal meer beleidsmatige inhoude lijke aanbevelingen zo pleit men voor de erkenning van het vak nederlands als tweede taal als vak apart waarvoor een volwaardige lerarenopleiding zou moeten worden ingericht waar docenten een volwaardige nt2 lesbevoegdheid kunnen halen daaraan gekoppeld wordt ook de al door veel andere auteurs en deskundigen gesignaleer de behoefte aan de inrichting van een landelijk examen nederlands als tweede taal voor allochtone volwassenen opnieuw beargumenteerd ook bij die aanbevelingen kan ik me alleen maar aansluiten 7 besluit de jubileum uitgave van de gdas bevat veel en veel meer interes sante opmerkingen en ideeen dan hier besproken kunnen worden dat geldt zeker ook voor het verslag van het onderzoek op de joke smit scholengemeenschap het belangrijkste verschil tussen beide boekjes is naar mijn mening de inspiratie die uitgaat van gooi het woordenboek maar naar buiten terwijl in het onderzoeksverslag van de sco de in het onderwijs overbekende wat klagende toon de boventoon voert is het gdas erin geslaagd een waslijst van gebreken en noodzakelijke verbeteringen aan het dag avondonderwijs voor volwassen allochtonen te verpakken in een boekje waarin ook plaats is voor de vele positieve aspecten van het onderwijs aan volwassen allochtonen het enthousias me van de docenten de moed van de directie de betrokkenheid van de geinterviewde deelnemers en niet in de laatste plaats het openings verhaal van de vietnamese ex deelnemer die dankzij hard werken en veel steun van de gdas docenten inmiddels werk heeft op het niveau van zijn hts opleiding en zichzelf afvraagt of hij nou zo n geluksvo gel is vormen samen een inspiratiebron voor het dag avondonderwijs 86 voor volwassen allochtonen een beter pleidooi voor de hele reeks van wensen en verlangens waarmee het boekje besluit had de vereniging van avondscholen in nederland zich niet kunnen wensen noten 1 uitgave en verspreiding stichting kohnstamm fonds voor onder wijsresearch sco mevr w sargentini grote bickersstraat 72 1013 ks amsterdam tel 020 5550357 300 2 te bestellen door fl 19 50 over te maken op girorekening 381900 van het rcb in den haag o v v bestelnr r90 003 3 op alle andere bezwaren die ik heb tegen de methode spreken als zilver ga ik hier niet in de ideale methode bestaat niet en ook al zijn er mijns inziens geschiktere materialen in de handel voor het tweede taalonderwijs aan volwassen allochtonen de keuze van de haagse iskv voor de audio lexicale aanpak staat in het kader van deze boekbespreking niet ter discussie bibliografie baarveld j h bovenberg j landa en l peereboom professionals gevraagd advies over de opleiding docent basiseducatie amers foort coordinatiegroep urgentieprogramma basiseducatie 1989 doets c t huisman de basiseducatie in cijfers amersfoort sve 1988 ministerie van onderwijs en wetenschappen rijksregeling basiseduca tie zoetermeer ministerie van o w 1986 snijders c j a van der zwaart de gast basiseducatie voor vol wassenen s gravenhage vuga uitgeverij 1987 wetenschappelijke raad voor het regeringsbeleid allochtonenbeleid s gravenhage sdu uitgeverij 1989 manuscript aanvaard 1 februari 1991 87 yp jm 4gp m iwgwphbbbgwm m rk h wwfediu pw mm 9n ai mue