Nederlands als tweede taal voor volwassenen

Publicatie datum: 1990-01-01
Auteur: Anje Dijk
Collectie: 21
Volume: 21
Nummer: 6
Pagina’s: 218-223

Documenten

versla g leerplanontwi kkeli ng voor tv t2 h aar inleid ing is n a dit verslag afge drukt b ijlage i pi et l itjen s de auteu r va n h et gepresenteerd e anje dijk boek was de volgende spreker als onderwijs gevende en nascholer heeft hij ruime erva r in g nederlands als tweede taal in het onderwij s van h et nederland s als tweed e taal en is werkzaa m bij de afd eling basiseduca voor volwassene n tie van de slo hij beklemtoont het belang van reflectie op het leren en de wijze waarop bege leiders het leerproces kunnen stimuleren zijn inleiding is eveneens na di t ver sla g afgedru kt taal cursussen voor allochtone volwasse n en b ijlage 2 staan volo p i n d e be la ngstelli ng zowel beleids matig als wat de praktijk van de volwassenen aansluiten d was er de mogelij kheid tot discus educatie betreft in de basiseducatie is de be sie het publiek leek open te staan voor de ma la ngstellin g van cu rsisten zel fs zo groot dat er nier van werken die p iet litjens voorstelt er door de minister extra middelen beschikbaar kwamen echter vragen als is deze manier van zij n gesteld om wac htlijsten t e bestrijden werk en realiseer b aar in gr o te g roep en wat ook op i nhoudelijk ge bied staan d e ontwik vind j ij een i d eal e groe p sg rootte en doe je in kel ingen nie t stil op i juni ve r scheen nede r je boek ook suggesties voor d ifferen t iatie p iet lands als tweede taal ha n dboek voo r de volwassenen litjens gaf aan d at natuurlij k alt ij d een ze kere educatie geschreven d oor piet litjens deze vaardigheid opgebouwd moet worden voordat p ublikatie is ge b aseerd o p ervaringen in de op ee n d ocent het analyseren van sp reek en leidings p raktij k en is ver schenen in de serie sch rijfp ro dukten goed in de vingers h eeft maar handb oeken didactiek basiseduca t ie van sloi dat er dan ook met gro tere groepen mee te wer acco ken valt bovend ien bied t een goed analyse van i n het kader van de p resent atie van dit b oek produkten de mogelijkheid om elke cursist ge werd op vrij d ag z j u ni i99o in de jaarbeurs te richte op drach te n te geven die aansluiten op het utrech t ee n stu diemid dag over nederlands als ind ivid uele t aalvaardig heidsniveau tweede taal georganiseerd door de afdeling volwasseneneducatie van de slo centraal n a de theepauze hiel den mev rouw tam i ni au s t ond die midd ag de s tan d va n zaken in de en d e heer teunissen aan wie he t boek ge pre p raktijk va n het nt2 onderwijs aan volwasse senteerd zou worden een korte inleiding nen en in de op leidingen tot docen t en educa tief werker als eerste k reeg mevrouw m taminiau het de belangstelling was groot het kleine zaal tje woord z ij is verbonden aan de stichting dat voor de ge legenheid was besproken zat al imoa steunpunt voor innovatieprojecten ten snel vol met geinteresseerden h oofdzakelijk behoeve van etnische minderhe den op het snij mensen die werkzaam zij n als docent of onder vlak van onderwijs en arb eidsmarkt steuner in de volwasseneneducatie zij belichtte in haar inleiding vooral d e be leids kant van de inspanningen die ero p gericht na de op enin g doo r de heer van zon mede zijn minder heidsgroepe n een volwaardige werk er van de afd eling b asiseducatie van de plaats in de samenleving in te laten nemen slo hield anje d ijk een in leiding over het z e bena d rukte dat het noodzakelijk is om belang van lee rplanont wikkeling nt2 zij is groepen alloc h tone n op onorthodoxe wijze we rk zaam bij de afdeling volwassenene d ucatie zodanige onde rwijstrajecten te bieden dat ze van de slo op het geb ied van neder l a nd s als zo snel mogelijk en langs een zo efficient moge tweede taal ze heeft onlangs een uitgebreid lijke weg op de arbeid smarkt terechtkomen i nventarisere nd onder zoek afgesl oten naar d e de inleiding van mev rouw taminiau riep stand van zaken van h et nt2 onderwijs in het nogal wat felle reacties op de boodscha p van d ag avond onderwijs en naar de beh oefte van mevrouw taminiau was willen we ervoor zor 218 moer 1990 6 gen dat allochtonen een pl ekje op de ar beids in de eerste insta ntie o p zoek zal gaan naar de markt krijgen dan moeten we daarvoor zorgen antwoorden op d eze vragen o m op grond daar d oor o p onorth odoxe wijze niet via regu liere van gerichte ac tiviteiten op te ku nnen zetten onderwijs maar via allerlei andere wegen o p leidingen te organiseren m et name bij de korte tot s l ot werde n doo r de h eer b cras h oofd van tij ds duur van de onderwijstrajecten die d oor de afdeling vo l wasseneneducatie van de slo imoa in ga ng gezet zijn zetten sommigen uit de eerste exempl aren van het boek nederlands als het publiek grote vraagtekens zij k onden zich tweede taal handboek voor de volwasseneneducatie niet aan de i ndruk onttrekken dat dergelijke aangebo den aan mevro uw tami niau en de heer t rajecten de alloch tonen meer k waad d an goed teunissen een b oek waa r vel en op de ter ugreis doen omdat daarmee nog stee ds mensen wor in de trein waa r sch ijnlijk meteen in zijn begon den opgeleid die in zo n ko r te tijd onvoldoende nen voorbereid kunnen worden op de arbeids markt lite r atuu r vervo l gens kreeg de heer f teunissen h et litjens p nederlands als tweede taal een handboek woord hij is voorzitter van de p rojectgroep voor de volwasseneneducatie amersfoort ensche n ederlands als tweede taal van het ministerie de ncco slo 1990 van onderwijs en wetenschap pen deze pro dijk a een verkenning van het onderwijs aan hoger jectgroep coardineert en initieert activiteiten opgeleide anderstaligen in het dag avondonderwijs met betrekking tot nt2 onderwijs en zorgt enschede slo juni i99o ervoor dat activiteiten op elk aar afgestemd worden b ijlage t de heer teunissen deelde mee dat de project groep nederlands als tweede taal zich tot nu anje dijk het belang van leerplanontwikkeling toe bezighoudt met het nt2 onderwijs aan voor het rr z 2 onde rwijs vier tot zestienjarigen i n de toekomst zal ech ter ook het ntz onderwijs aan volwassenen in i n mijn inleiding zal ik ingaan op d e noo dzaak het takenpakket van de projectgroep komen om voor rttz onderwijs gedegen goed on d er analoog aan d e notitie werken aan neder b ouwde leerplannen te ontwi kkelen ik maak lands als tweede taal voor h et basisonderwijs hierbij gebruik van d e b evindingen uit een in en h et voortgezet onderwijs maakte hij de vol ventariserend onderzoek dat ik heb verricht gende opmerkingen naar het nt2 onderwijs in de pra ktijk van het er zal onderzocht moeten worden wat d e s p eci dag lavon d onderwij s fieke ontwikkelingsbehoeften zijn met betrek d oel van dat onderzoek was om op b asis van king tot het nt2 onderwijs aan vol wassenen d e stand van zaken van dat onderwijs en de gekeken moet worden hoe de huidige praktijk knelpunten die gesignal eerd zijn te komen t ot op deze behoeften reageert aanbevelingen voor leer p lanontwikkeling de er moet geinventariseerd worden wel ke pro b eschrijving van het verkennend onderzoek gramma s en materialen er beschikbaar zijn waarin een aantal van d e b evindingen uit mijn voor deze doelgroe p inleiding is terug te vinden is te lezen in een naar aanleiding van die inventarisatie moet ge rapp ort met als titel een ve rkenning van het on keken worden hoe het staat met de implemen derwijs aan hoger opgeleide anderstaligen i n het tatie van die programma s dag avondonderwijs dit rapport is te bestellen bij de de scholingsbehoeften van onderwijsgevenden slo moet geinventariseerd worde n er moet gekek en worden hoe het staat met de ik zal eerst kort ingaan op enkele gegevens uit voorlichtin g het onderzoek zelf daarna zal ik aangeven wel er zal bekeken moeten worden of er onderwijs ke aanbevelingen voor leerplanontwikkeling onderzoek gedaan moet worden en waar dat uit het onderzoek naar voren zijn gekomen onderzoek zich op moet rich ten de heer teunissen gaf aan dat de commissie 1990 6 moer 219 voor h et verk ennend onderzoek heb ik ac ht tot een aanbod dat duid e lijk en h er kenb aar is dag avondscholen die al geruime tijd nt2 die herkenbaarheid is nu vaak ver te zoeken onderwijs verzorgen nad er bekeken het gaat voor allochtonen is het ondui d elijk waaruit het hierbij om scholen die in sommige gevallen al aanbod van nt2 cursussen bestaat het volgen zo n tien jaar aan de weg timmeren van een c ursus b ied t geen garantie en de certi ficaten die uitgereikt worden h eb ben in de aanvankelijk werd er bij het les geven aan al meeste gevallen geen enk ele maatschapp el ij ke lochtonen voornamelij k gewerkt o p basis van statu s intuitie en natte vingerwe r k men beschikte voor allochtonen maar ook voor betrokken in niet over een gangbare rrtz didactiek en er was stanties is he t vaak niet duidelij k wie welke nauwel ij ks brui kbaar l esmateriaal cursussen b iedt wat de doelgroep van die cur daarom zijn veel docenten noodgedwongen sussen is welke allochtonen er voor in aanmer zel f mate r iaal gaan o ntwikkelen of bestaand king komen en wat er in di e cu r sussen wordt materiaal gaan aan p assen d aarbij werd zoveel aangebo de n mogelijk aangesloten bij de wensen en de be voor docenten is het vaak onduidelijk wat ze in h oeften van d e groep waaraan op dat moment een cursus precies moeten aanbieden wat de les werd gegeven doe lstellingen van die cursus moeten zijn en een kenmerk van h et nr2 onderwijs uit die hoe ze die doelstellingen moeten omzetten in tij d was vaak dat d e lijn ontbra k h et onder concreet lesmateriaal wijs werd gegeven op b asis van vragen uit de ten slotte is er onduidelijkheid over de maat groep cursisten of naar aanleiding van leuke schappelijke relevantie van cursussen hoe zorg teksten die toevallig voorhanden waren of er je ervoor dat je cursusaanbod die elementen be werd gebruik gemaa kt van lesmateriaal dat wel vat die anderstaligen in de maatsc happij in hun geschikt leek dit h ad vaa k tot gevolg dat er dagelij ks leven in een eventuele vervolgoplei nauwel ij ks een duid elij ke opbouw te vinden ding daadwerkelij k nodig hebben hoe bepaal was in de cursussen d ie aangeboden werden je dat het ont b reken van zo n duidelijke opbouw is i n het rapport wordt een drietal aanbevel ingen niet zo verwonderlij k a ls je bedenkt in wat gedaan voor leerplanontwikkeling voor situatie die curs ussen gegeven werd en en nu ga ik over tot het s preken in de tegenwoor eerste aanbeveling de ervaringen die de dige tij d want die situatie b estaat nog steeds afgelopen jaren zijn opgedaan met het geven nt2 docenten moeten werken zonder d ui de van rrt2 onderwijs moeten in kaart gebracht lij ke eindtermen en zonder duidelij ke niveau worden op basis daarvan kan het rrri onder omschrijvingen men hanteert verschillende wijsgestroomlijnd worden aan d ui dingen en criteria voor het vaststellen daarvoor is het nodig het n t2 onderwijs aan van het taalvaardigheidsniveau van cursisten en volwassenen nader te karakteriseren daarbij voor het bepal en van het niveau waarop een moet met name gezocht worden naar een ant cursus gegeven word t d at betekent dat er veel woord op de vraag wat zijnde specifieke ken cursussen gegeven worden en materiaal ont merken van taalverwerving die gelden voor wikkel d is zonder dat daarvoor een landelijk volwassenen eenduidig kader geschap en is lijnen waarlangs daarnaast moet er een overzicht komen van het nt2 onderwijs zich zou moeten bewegen de belangrijkste onderzoeken die voor nt2 zijn nauwelijks geo p erationaliseerd onderwijs gedaan zijn resultaten die daaruit d it wil niet zeggen d at er in de afgelopen tien komen moeten toegankelijk en bruikbaar ge jaar alleen maar slecht onderwijs gegeven is maakt worden ook moet er een overzicht ko integendeel er is ge lu kkig heel wat goed ma men van de leermiddelen die in de afgelopen teriaal ontwik keld en er zijn belangrij ke en jaren beschikbaar zijn gekomen voor volwassen b rui k bare ervaringen op ged aan in het opzetten tweede taalleerders van cursussen voor a nderstaligen wel is het duidelij k dat het hoog tijd wordt ik ben blij dat ik kan constateren dat het boek de inzichten en de ervaringen ten aanzien van nederlands als tweede taal een goede aanzet geeft het n t2 onderwijs te b undelen om zo te komen yin de richting van deze aanbeveling in een va n 220 moer 1990 6 de delen wordt een fasering aangebracht in het cursus die ontwi kkeld wordt zal bestaan ui t taalverwervi ngsproces van volwassen an ders vier lesmodulen en een intakemodule voor het tal igen op basis va n die fasering worde n sug ontwerp van de c ur su s is dankb aar g ebruik ge gesties ge daa n voor d e inv ull ing van h e t ond er ma akt van een a antal gegeve ns en ideeen uit het wijs in deze verschillende fasen van taalverwer b oek van piet l itje ns dat in co nce ptvorm i n ving d e fasering lijkt erg waard evol en bruik ons bezit was baa r voor de leerplanontwikkel ing nt2 voor zo is in de c ursus een gro te plaats ingeruimd vol wassenen voor het ontwikkelen van het reflectief vermo gen van cursisten zod a t curs i ste n vat krij g en tweede aanbeveling waar het natuurlijk op het proces van taalverwer ving dit levert om gaat is curricula te ontwikkelen voor het docenten teve ns aang r ijpingsp u nte n voor de nta onderwijs aan volwassenen in de verschil invull in g van he t on d erw ijs ook wo rdt er g e lende werksoorten be pbve en vnvo daar richt aand acht besteed aa n het ges tr uc t ureerd voor zou er nauwe samenwerking tot stand ond er w ijzen van d e pr o duktieve vaardig hede n moeten komen tussen die instellingen en de sp reken en sch rijven d e s preek en sc hrijfvaar verschillende ondersteunende instellingen d ig heidsp rod u kten wo rd en geanalysee rd me t resultaat van die samenwerking zal moeten behulp van het analysemo del d at pi et l i tje ns i n zijn een basiscursus en vervolgcursussen nt2 zijn boe k aa nreikt ik zal d aar ve rder niet op i n uitgewerkt naar verschillende doelgroepen en gaan piet zal d aa r in zijn inl ei ding ong etwijfeld uitstroomrichtingen meer over vertellen dit kan leiden tot eenduidige aanduidingen van taalvaardigheidsniveaus hiermee h eb ik willen aangeven d at leer plan op basis daarvan en op basis van ervaringen ontwikkeling voor het xrz on derwijs nie t al en voorstellen uit het veld moeten uitspraken leen noodzakelijk is maar ook dat het mogel ij k gedaan worden over de invulling van het nt2 is z o langzamerhand zijn er vo ld oende erva onderwijs ringen onderzoeken en materialen voorhan den er zou meer overleg moeten komen tussen ook voor h et werken aan deze tweede aanbe die verschillende werk soorten en de instellin veling b iedt he t boe k van piet litjens goede gen die onders teuning biede n ove rleg d at moet handvatten o p basis van de fasering in taalver leiden to t gezamenlij ke activiteiten waaruit werving doet hij bruikbare suggesties voor de curricul a voort k u nne n komen h et gaat hier invulling van het tv tz onderwijs immers om het maken en invulle n van ee n relatief nieuw vak om dat te doen is een b un derde aanbeveling een derde aanbeve deling van kr achten een noodzakel ij ke voor ling die in h et rap port gedaan wordt is dat er waarde h et gaat om een va k waaraan g rote specifieke schakelende cursussen ontwikkeld behoefte is een va k dat goe d en d oordacht moeten worden voor anderstaligen die duide i ngevuld en op gezet moet wor den ee n vak da t l ijke doorstroomwensen hebben hiervoor de toegang biedt aan allochtonen to t pa rt icipatie moet natuurlijke gebruik gemaa k t worden van in de ne d erlands samenleving d e ingred ie nten de ervaringen die a l door schol en zijn op ge voor het opzetten van dat va k zijn er het b oek daan nederlands als tweede taal is een in gredient dat zek er niet mag ontbreken momenteel wordt in een samenwerkingsver band tussen de sr o en het dag lavondonder bijlage 2 wijs gewerkt aan zo n schakelende cursus nt2 voor hoog opgeleide all ochtonen die door wil piet litjens het begeleiden en stimu leren van len stromen naar een x s o opleiding tweede taalve rwerving door volwassenen vorig jaar is door het bureau beleidsontwik keling imoa het initiatief genomen tot het h et nederlands is voor niet ne d erl andstalige ontwikkelen van een dergelijke cursus dat ini vo l wassenen een t wee de soms derde of vi er tiatief heeft uiteindelijk geleid tot het project de taal die met enige insp a nning te leren en waaraan nu gewerkt wordt de schakelende met meer dan enige des kundigheid te onder wijzen is i99o 6 moer 221 d e afgelop en t ien jaar is het onderwijs n e nen i n de pra ktijk ge nomen te worden door de derlands als tweed e t aal nt2 aan volwasse onderwij s g evend en zelf in same ns praak met ne n volop in b eweging geweest d e aandac h t elkaar daa rb ij in somm ige gevallen bijges t aan was vooral ger ic h t op d e ont wikkeli ng van door instanties die ondersteuning bieden de l eermi ddel en en d e bevordering van d eskun losse b ouwstenen lee rmidd el en voor zo n cur digheid van onderwijsgevenden verschillende r icu lum zijn tot op zekere hoogte aanwezig de tijdschriften zijn opgericht die de ontwikke samenhan g ontbreekt in veel gevallen nog lingen i n d e p raktij k in d e taalwetenschap en d e laatste tijd neem t de behoefte aan en d e b e alles wat d aar tussen lig t op de voet vo l gen er la ngstell ing voor leerpl an e n toetsontwi kke is veel gezegd en geschreven ove r de manier ling voor het rr r a o nderwij s aan vol wassenen waaro p het nt2 onderwijs aangep akt moet toe d e t ijd is rijp voo r het aanbrengen van wo r den er is een omsch rijving gemaakt van meer systema t iek in het tweede taalon d erwijs het drem p elniveau en een niveau sociale red en het op elk aar afs t emmen van rrtz cursussen zaamheid coumou e a 1987 een internatio d e recent ontwikk e l de l eermi ddelen leveren naal onderzoeksproject met een neder lands een belangrijke bijdrage aan het bevorderen van aandeel heeft zich gericht op het p roces van structuur mijn bijdrage aan de continuiteit in tweede taalverwerving d oor volwassenen het tweede taalverwervingsproces en de sa vanuit versc hillen de disciplines is een groot menhang in het nt2 onderwijs is h et comb i aantal d octoraalonderzoeken gewijd aan de neren van ervaringen en inzic h ten die op ver problematiek van nt2 verwerving en onder schillende terreinen opgedaan en verkregen wijs de topics van de afge lopen jaren waren zijn theorie en praktijk p robeer i k vanuit een thematisch onde rwijs de receptieve benade p ragmatisc he invalsh oek met elkaar te confron ring de benaderinged alfabetisering toetsen teren om de onderwijsgevende te ondersteu en evaluatie kromp raters doorstroming ne nen bij en te ins p ireren tot het bewak en van de der l ands op de werkvloer voortgezette tweede continuiteit van het tweede taalverwervings taalverwerving studievaardigheden p roces is dit boek samengesteld de afgelo pen tien jaar is er een aantal leermid met dit b oek poog ik niet alle ontwikkelingen delen verschenen voor het onderwijs neder o p h et gebied van tweede taalverwerving en lands a l s tweede taal aan volwassenen het is ond erw ijs op een rijtje te ze tten i n d it boe k een bekend gegeve n dat er ondanks de beschik worden de belangrij kste grondslagen van het baarheid va n p rofessioneel ontwikkelde leer nt2 onderwijs beschreven er wordt een glo middelen en toetsen in de praktijk d oor on d er b ale lijn geschetst voor het rttz onderwijs wijsgevende n nog erg veel materiaal bij moet door voorstellen te doen voor h et onderwijzen worden gezocht of ge maakt zij zullen zich van taalvaa rdigheden en h et ob serveren en ana steed s m oeten afvragen of het leerstofaanbo d lyseren van mondeling en schriftelijk taalges in leermi dde len o p timaal gesc hik t is voor een bruik van nt2 leerders door mid del van re groep voor een individ uele teerder of het flectie op mondeling en schriftelijk taalgebruik temp o niet te hoog is of te laag of de i nhouden van beginnende en gevorderde teerders kunnen interessa nt en motiverend zijn dit zijn vragen onderwijsgevenden greep k rijgen op het proces die in de p raktij k voortdure nd spel e n b oven van tweede taalverwerving vervolgens wil ik dien zij n vee l leermi dd ele n die de laatste jaren laten zien hoe moeilijk het is om dit proces ontwi kkeld zijn deelprogramma s d at wil goed en doeltreffen d te s timuler en en begelei zeggen d at ze gericht zijn op een specifieke den het beschouwen en ana lyseren van mon d oel groe p een b ep aa lde fase in het tweede deling en schriftelij k taalge br uik geeft de on t aalverwervingsp roces en soms ook op een of derwijsgevende in zicht in de juistheid van zijn meerd ere d eel vaardig hed e n het vereis t d es beslissingen o p het gebied van leerstof en d i kundigh eid van de o nd erwijsgevenden om sa dactiek h et onderwijzen van een tweede taa l is menh a ng en conti nuiteit aan te brengen in het een vor m van voortdurend experimenteren en tweede taalontwikkelingsproces de feitelij ke refl ecteren e xperimenteren met het taalaanbod bes lissingen over de precieze samenstelling van en de manier waarop taal aangeleerd moet wor het curriculum voor het tvtz o nderwijs die den en reflecteren op het taalgebruik van leer 222 moer 1990 6 ders de reacties van de onderwijsgevende maar versla g ook van andere nederlandstaligen op monde ling en schriftelijk taalgebruik geeft de teerder inzicht in de juistheid van beslissingen op het gebied van woorden zinnen uitingen ook het marion keiren leren van een tweede taal is een vorm van voortdurend experimenteren en reflecteren rai n symposium experimenteren met klanken betekenissen grammaticale structuren en met de manier i nstructie in waarop dingen gezegd moeten worden in aller lei situaties begrijpend lezen een tweede taal wordt sneller geleerd naar mate de leerder bewuster bezig is met zijn eigen taalverwervingsproces en naarmate de onder wijsgevende beschikt over vaardigheden om dit de eerste grote actie van de jonge vereniging ingewikkelde proces goed te begeleiden als ra in reading association in the netherlands beide het nt2 onderwijs en verwervingspro was de organisatie van een symposium op ces op deze wijze benaderen is succes enigszins 27 juni in duivendrecht waarvan het thema verzekerd met dit boek lever ik een bijdrage was instructie in begrijpend lezen voor dit aan de ontwikkeling van de vaardigheid van thema was gekozen omdat er de laatste tijd meer zowel de onderwijsgevende als de teerder te onderzoek naar begrijpend lezen wordt gedaan reflecteren op taal waarvan de resultaten gevolgen kunnen hebben voor de onderwijspraktijk onderwis van be grijpend lezen in de zin van instructie gevel vindt nog nauwelijks plaats zo stelde inleider p reitsma diverse sprekers waren gekomen om het the ma vanuit verschillende invalshoeken te bena deren voor het voetlicht traden j van geenen van het katholiek pedagogisch centrum a walraven van het paedologisch instituut amsterdam a g bus en h hacquebord van de rijksuniversiteit groningen l verhoeven van de katholieke universiteit brabant en c aar noutse van de katholieke universiteit nijme gen als speciale gast was de gezaghebbende amerikaanse onderzoeker david pearson uit genodigd helaas bleek hij uiteindelijk niet te kunnen komen een plaatsvervangster vond de organisatie in d dumonnier schellart zij werkt als cognitief onderwijspsycholoog in houston en is redactielid van the reading re search quarterly recente ontwikkelingen schellar t noemde in h aar l ezing enkel e recente ontwikkelingen in het onderzoek naar begrij p e nd leze n in de ver e nigde staten ee rst schet ste zij ele menten va n d e context waarin het lezen plaa tsvi ndt van le zer taak en te ks t naar ins truc t ionele setting socia l e en historisch 1990 6 moer 223