Nederlands, dialect en school. Een oude geschiedenis

henk lammer s zie ik spoken of wordt d e beheersi n g van de ne derl andse taal in d erdaa d geassocieerd met een vooraanstaand n ed erlander zij n i n het volgende zal ik aannemelijk p ro b eren te mak en nederlands dialect dat dat het geval is en school e en oude op vattin g een oudegeschiedenis het idee dat vooraanstaande nederla nders hu n taal beter beheersen dan gewone mensen is niet nieuw aan deze opvatting zijn drie as pec ten te onderscheide n taal intellect en milieu dan wel besch avings p eil i n het volgen d e ga i k op zoe k taal is nog steeds een schibbolet hoe opvattingen over naar de h istorische wortels van deze opvatting taalgebruiken gekoppeld worden aan hun taalgebruik o p wel ke manier wor d en deze aspecten trad i illustreert henk lammers in deze bijdrage aan de tioneel met elk aar in verband ge br acht daarbij hand van enkele historische voorbeelden daaruit gaat het me vooral om b ew ijsmateriaal voorde blijkt dat dialectsprekers als onbeschaafd en als niet al stelling d at er van ou dsher twee soorte n ver teslim beschouwd worden vooreen standaardtaalspre banden gelegd worden het eerste verband is ker ligt dat anders die is beschaafd en zal ook wel in gebaseerd op de veronderstelling dat iemand telligent zijn zulke opvattingen zijn wel oud maar die geen standaardnederlands spree k t ook wei niet achterhaald en in het taalonderwijs leiden ze tot nig intellectueel ontwikkel d is d us niet zo nauwelijks oplosbare paradoxen ligt de oplossing in goed k an denken en niet zo besch aafd is dan derdaad in het verschil tussen instructie en reflectie we l uit een laag mil ieu komt h et tweede ver band is ge b aseerd o p de veronderstelling dat een standaardtaalspreker intellectueel ont wik aan de voorronde van het door de volksk rant kel d is dus goed kan denken en uit een hoog georganiseerd e nationaal dictee de d en ruim mi l ieu komt d eze verbanden kunnen schema vijfduizend mensen mee van wie er s t geen tisch als twee samenhangende clusters voorge fouten maa kten van hen mochten er 25 mee steld worden zie figuur op pag 52 doen aan d e eindronde naast 25 be kende ne het eerste clus ter wor d t gevormd door de derlanders wat b ezie lde de organisatoren om vo l gende standpunten 1 het stan daardneder niet alle s t foutloze inzenders uit te nodigen lands is de taal van de intellectueel meer ont voor de eind ronde waarom moesten er 26 wij wikkelden a h e t standaardnederlands is de taal ken voor bekende neder landers d ie dienden van beschaafd e mensen d an wel van mensen natuur lijk als publiekstrekker de eindronde uit de hogere mil ieus 3 mensen uit de hogere werd rec h tstreeks op d e te levisie uitgezonden milieus zijn meer ontwikkeld en wie ziet er niet graag herman wigbo ld of het tweede cl uster bevat de tegenovergestelde r obert long zweten op de juiste spelling van s t andpunten l h et dialect is de taal van d e intel przewals kipaard lectueel minder ontwik kelden 2 h et d ialect is m aar i k denk d at er nog een andere overwe de taa l van onb eschaafde mensen dan wel van ging heeft meegespeeld de vo lmaakte beheer mensen uit de lagere milieus 3 mensen uit de sing van h et nederlands wordt van oudsher lagere milieus zijn minder ontwikkeld gezien als bewijs van eruditie en wie zijn taal de samenh ang tussen de twee c lusters wordt zo goed beh eerst d a t h ij de krank zinnigste gegeven door 4 het standpunt dat de stan woorden goed kan s p ellen moet wel een b ijzon daardtaal superieur is aan het dialect der mens zijn omgekeerd zullen bijzondere mensen want dat zijn b ekende nederlanders de te ondernemen historische excursie voert natuur l ijk dus ook wel goed kunnen spell en langs taalboekjes voor aankomende onderwij vandaar dat er zs aan de eindronde moch ten zers schoolgrammatica s en de woordenlijst van meedoen ten koste van 26 gewone dee ln emers de nederlandse taal die k euze is niet toevall ig die in de voorronde gewoon alles goed hadden zu l ke publikaties spelen een crucia le rol in d e 1991 2 moer 51 intellectuee l d eze voorbee lden laten aan du ide l ijk heid niets ontwikkeld te wensen over wie b eschaafd is s p reekt de standaardtaal wie onb esc h aafd is iets anders standaard 3 nederlands de opmerking dat de talen die de onbeschaafde 2 nederlanders spreken zelden geschreven wor n beschaafd den is vanzelfsprekend juist een belangrijke hogere milieus implicatie ervan is dat hierdoor de positie van 4 het standaardnederlands versterkt wordt het intellectueel bestaan van een geschreven vorm heeft een uni weinig ontwikkeld ficerend en normaliserend effect van de dialec ten bestaan er geen geschreven varianten die dat effect hebben dialect 3 het taalgebruik dat zo n voorbeeldfunctie kan 2 vervullen moet echter wel aan bepaalde eisen onbeschaafd voldoen niet elk gebruik van het standaard lagere milieu s nederlands kan als model dienen het moet ge associeerd kunnen worden met beschaving of ontwikk e l ing en de overdracht van opvattingen intellectuele ontwikkeling de verbanden 1 en 2 over taal en taalgebruik als begindatum is 1875 zoals blijkt uit koenen en bogaerts driedelige gekozen dat toen het idee l eefde dat het spre practische taalstudie stijl en taaloefeningen met ken van d e stan daardtaal is voor b ehouden aan proeven van bewerking ten dienste van allen die zich beschaafde mense n verband 2 illustreer ik met wenschen te onderwerpen aan t examen van onder een citaat uit de nederlandsche spraakkunst ten wijzer of onderwijzeres deel i 1876 deel tt 1878 behoeve van onderwijzers en belangstellenden in 1875 deel z z t 1 883 geschreve n door van h el ten die in i882 hoog leraar in groningen werd met t oog op het taalgebruik merken we hier op dat t voor allen die er prijs op stel len hun nog in den tegenwoordigen tijd spreekt de taal naar eisch te leren kennen van t grootste onbeschaafde man in nederland en vlaamsch belang is nauwlettend ac h t te geven o p de belgie of friesch of saksisch of nederfrankisch spreek en schrijftaal van besc haafde neder l an de meer beschaafde nederlander of belg ech d ers op de taal van keurige dichters en sc hrij ter bezigt zoowel in het spreken als in het vers in de eerste plaats daardoor kunnen zij schrijven een andere taal die men bestempelt leeren van welke woorden en uitdruk kingen zij met den naam van nederlandsch van helten zich bij t spreken en schrijven bij voorkeur t875 p 6 moeten bedienen om hun gedachten aan ande ren op ge paste verstaanbare aanschouwelijke een andere illustratie van verband 2 vinden we en tevens sier l ijke wijze mede te delen koenen in de vierde druk 1883 de eerste druk is van b ogaerts i876 p 3 1 877 van terwey s nederlandsche spraakkunst ten behoeve van inrichtingen voor middelbaar onder ook bij de besprek ing van de duisterheden en wijs en tot opleiding van onderwijzers onmogelijkheden veroorzaakt door fouten te gen de figuurlijke taa l wordt het verband tussen de taal welke door de beschaafde nederlan taalgebruik beschaving en mi l ieu gelegd ders wordt gesproken en geschreven draagt den naam van nederlandsche taal ook in een wij bedoelen hier die onk iesche figuurlijk e taal deel van t koninkrijk belgie wordt deze taal niet welke vaak ges p ro ken wordt uit den mond gebruikt daar wordt zij veelal vlaamsch ge van hen die stegen en achterbuurten bevolken noemd en die haar beelden ontleent aan a l wat walge lijk de talen welke door de onbeschaafde neder is maar hebben meer de beeldspraak op t oog landers worden gesproken zelden geschreven welke door meer beschaafden in de spreek en dragen den naam van tongvallen dialecten schrijftaal wordt gebezigd koenen b o terwey 1883 p 1 2 gaerts 1883 p 77 52 moer 1991 2 koenen en b ogaerts l aten ook elders geen mis vee zijn akkers en zijn land b ouwwerktuigen vers tanden b estaan over het verband tussen een h andwerksman over zijn gereedschappen taal gebruik en intellect d at een onbesch aafde en zijn bouwstoffen een schip p er over schepen taal gebruiker wel dege lijk intelligen t zou ku n en vaarwaters een tuinman over zijn wer k zijn nen zijn k omt b ij hen niet op blijkens hu n planten en zijn zaden bespreking van abstracties abstracties of afge wat nu buiten den kring hun ner dagelijk sche trokk en begripp ed worden al d oor k inderen waarneming ligt tre k t ieder hunner minder gehanteerd n og voor ze naar schoo l gaan aan of liever wat b uiten de stoffelij ke wereld staat laat h en veelal vrij onverschillig en koud dat de kind erlij ke ziel bij t vormen van voor t i s den lezer al l ich t min of meer duidelij k stel lingen en begrip p en zich aanvanke l ij k bijna dat er naast de stoffelijke wereld nog eene andere uitsluitend bepaalt tot geen zinnelij k waar wereld bestaat nl d ie des geestes hier is niet s nee m baar is ligt voor de hand intusschen conc reet niets waar te nemen door middel van de vormt ze zich oo k al spoed ig enkele voorstel zinnen alles wordt er gedacht lijnen vormen lingen en b egri ppen van meer afgetro kken k leuren stan den t is alles een gewrocht der aard voor t kind nog benig opzettel ij k onder verbee lding t is de werel d der afgetrokken wijs heeft genoten in de lagere schoo l onder begri p pen der abstractie k oenen bogaerts sc heidt het ree d s eigenschappen al s zoet en 1876 p 2i stout groot en klein di k en dun betrekk ingen als op en ond er boven en beneden voor en ach kortom eenvoudige mensen sp rek en eenvou ter m a w t kent reeds tegenstellingen en dig en zijn niet geinteresseerd in abstracties maakt er gebrui k van in zijn kinderlij ke taal verband 3 d e conclusie ligt voor de han d wie koenen b ogaerts 1876 p io beschaafd is een goede smaak en een helder verstand h eeft bedient zich van de standaard maar kennelijk is dit gebruik van abstracties taal verband 1 a en 3 een verworvenheid die ook weer verloren kan gaan kinderen die later landman of hand zoo kiest de nederlandsche taal d i het uit werksman worden maken een ontwikkeling vl oeisel van den geest van beschaafde deel van door of misschien moeten we zeggen volgen ons volk met bewustheid en met volkomen taalonderwijs als gevolg waarvan ze er uitein kennis uit de stoffelijk e wereld de bouwstoffen delijk de voorkeur aan geven alleen nog maar voor de afgetrokken inner lijke wereld onze laag bij de grondse gesprekken te voeren die taal getuigt voor het gezonde h eldere verstand weinig geestelijke inspanning vergen en den goeden smaak van het nederl andsche volk koenen bogaerts 1876 p 89 zoo men let op de gesprekken van weinig ont wi kkel de lieden dan blijkt het spoedig d at die de opvatting dat de beheersing van de stan gesprekk en in den rege l vrij alledaagsch zijn en daardtaal zowel een teken van beschaving als de sprekers zich meestal bewegen in een engen van intellectuele ontwikkeling is blijft bestaan kring van begrippen voor zulke lieden vormt we vinden haar terug in een schoolgrammatica de stoffel ijke wereld d i al datgene samen wat voor gymnasia en hoogere burgerscholen zij met de zinnen kunnen waarnemen dan ook van wijk van schothorst igoo geciteerd is de wereld vandaar dat zij in hun ges p re kken de vierde druk uit 1919 p 1 2 laag b ij den grond bl ijven en t spreken zel f hun niet veel nadenk en kos t tegenwoordig is er een belangrijk verschil tus de woorden die zij bezigen zijn meestal de schen de beschaafde taal en het dialect van d e vertegenwoordigers van begrippen ontstaan holl andsch e steden soms is dit zoo groot bijv door waarneming in de stoffe lijke wereld niet wat betreft den k l ank van ij ei dat de amster van de stoffe l ij ke wereld in h aar geheelen om damsche h aarlemsche en leidsche uits praak vang maar van dat b etre k kelijk kleine gedeelte voor meer beschaafden als het toppunt van b innen twe lk de sprekers leven en zich bij afschuwelijkheid geldt maar men moet hierbij voorkeur bewegen op een paar dingen letten alzoo spreekt de landman t liefst over zijn a h et zijn vooral verschillen van uitspraak e n 1991 2 moer 53 n iet van woordgebruik of zinsbouw natu ur heersing is echter niet mee geevolueerd anti lij k geb rui kt het volk veel uitdru kkingen en ci perend op d e bezwaren en de kritie k die de woorde n d ie een beschaafde in fatsoenlijk commissie verwacht ten aanzien van haar c las geze l sch ap niet gebruikt maar d at is niet een sificatie van de substantieven wat betreft het gevol g van d ialectverschillen maar van verschil geslacht van d e substantieven bestaan er im in besc having mers aanzienlij k e verschillen tussen het noor wanneer wij sp reke n van de nede rlandsche taal delij ke en zuidelijk e deel van het nederlandse b edoe len wij daar mee niet ee n of ander dialect taalgeb ied meldt zij maar de zgn beschaafde nederlandsche spreektaal de taal die in ons heele lan d gesp roken wordt meer waardering zal ons werk ontmoeten bij door de meer ontwikkelden diegenen in noord en zuid die met ons over tuigd zijn van de onmis kenbare nawerk ing ook d at d eskun digen zulke opvattingen propage in het noorden door d e schrijftaaltraditie uit re n heeft gevolgen d ie opvattingen blijven geoefend en van de invloed die van die traditie niet b ep erk t t ot leerboe k en maar d ringen door uitgaat op de meer verzorgde ges p roken en ge in po p ulai r wetenschappelijk werkjes ee n lezen taal van voordrach t en betoog ook dezul voor b ee ld is even tijd voor onze taal van wa ken zullen licht niet tot in alle bijzon d erheden geningen 1946 onze b eslissing kunnen billij ken z ij mogen echter bedenken dat een woordenlijst er niet is d e verheffing van he t intellectueel e en geeste om goe de sti l isten en taal kunstenaars aan ban l ij ke p eil d er arb eidersk lasse heeft ten gevo l ge den te leggen maar om gewone mensen zo gehad dat vele woorden die door deze kl asse als het ra pp ort 1936 het uitdrukte een norm te vroeger nooit gebezig d werden daar thans ge geven met d ie gewone mensen heb ben wij op meengoe d zijn gewor d en ook het tegenover het oog mi d denstanders en k leine ambtenaren gestelde komt voor het werkwoord gokken b v aan wier zel fstandig stijl en taalgevoel wij niet sta mt uit het joo dsch bargoen sch maar dit te vee l moeten overlaten niemand zal te woord is th ans in alle maatsch a ppelijke kringen gens p rek en d at bij jonge kinderen in het alge in gebruik en men k an niet meer zeggen dat h et meen en bij dialect spre kende kinderen in het een onbesch aafd k ara kter draagt men b e b ijzonder niet mag worden veronderste l d het hoeft dergelijke evo lutieprocessen echter niet te ontwikkelde taalgevoel en de vaste taalbeheer forceeren en in het bijzonder b estaat er geen sing die nodig zouden zijn om ze zonder leiding aanleiding voor nivelleering naar beneden wij of voorschrift hun eigen weg in de h ache lijke doen d at ook niet o p an der gebied b v wat pronomina le problemen van het nederlands de levensgewoonten betreft waarom zouden te doen vinden al deze eenvoudigen heb ben wij he t dan wel met de taal d oen wer kelij ke regels nodig woordenlijst 1954 p xx z z d w z innerlijke beschaving kenmerkt zich door eenvoud maar eenvo ud is niet synoniem d e comm i ssie onderscheid t dus twee soorten met p lat heid en primitivisme dat dient men taalgebrui kers enerzijds de goede stilisten en wel in gedachten te hou den de taalk u nstenaars anderzijds de eenvou digen ook woorden en uitdrukki ngen die zonder een groep die bestaat uit gewone mensen en bep aal d plat te zijn toch tot de taal der lagere jonge kinderen en dan in het b ijzonder de dia of althan s sl echts gedeeltelijk beschaafde volks lect sprekende k inderen de eerste groep heeft kl assen b ehooren za l een beschaafd mensch een zelfsta nd ig stijl en taa lgevoel en mag dan zoowel in ges p roken als in geschreven taal ook zelf nadenken de eenvoudigen moeten de vermijd en p 40 regels volgen interessant is dat ook in een officiele publikatie deze voorbeel den illustreren dat de opvatting als de woordenlijst van de nede rlandse taal 1 954 dat standaardtaal sprekende mensen uit hogere het verband tussen milieu e n intel lect wordt ge milieus niet alleen betere t aal gebruikers zijn legd de eenvoudige lieden zijn weliswaar niet maar ook begaafder geworteld is in een lange l anger handwerksman of schipper maar mid traditie of aan deze opsomming de gang van denstan d er of kl eine amb tenaar hun taalbe zaken rond het nationaa l d ictee moet worde n 54 moer 19 9 1 2 toegevoegd laat ik graag aan het oordee l van de taal s prekend e leerlingen hetgeen tot uitd r u k lezer over b el ang rij ke r is wat een en and e r voor k ing komt in he t on tw ikk elings en p rognose het taalonderwijs betekent cijfer da t op d e kleute r sc h ool gegeven wo rd t het overgangscijfer voor taal en lezen in d e d erde opvattingen van le rare n klas en het cijfer voo r l ezen o p het kerstrapp ort van de zesde klas de conclusie lij kt gerechtvaar d igd dat er een dat de attitude van leraren bij d eze beoorde verban d verondersteld word t tussen ener zij d s lingen een rol speel t bl ijkt uit d e beoor d el i ngen h et a l da n n iet s p rek e n van de s t andaardtaal en door andere l erare n dan d ie b ij wie de ki nde ren anderzijd s i ntellec t e n milieu of besc h avings in de klas zitten als deze leraren die in geen p eil zijn zulke o p vatti nge n in h et hedend aagse enkel o pzicht o p de hoogte zijn van de ach onderwijs nog steeds ge meengoed of ne m en tergronden van de leerl ingen het schriftelijk lerare n wat dit b etreft inmidd el s een meer ver p roduktief taa lgebr u ik beoordele n resulteert licht stan dpunt in uit de res ultaten van het dit niet in verschillen de waa rde r ingen van kerkrade p rojec t een b reed opgeze t onder het werk van dial ect en standaardtaal spreke nde zoek naar d ialect en onderwijs stijnen 1975a leerlingen stijnen vallen 1981 p 241 met 1975b stijnen vallen 1981 h agen 1981 blij kt andere woorden vooronderstel de co nsequen dat d i t vermoed e lijk niet h e t geval is ties van verschillen in thuistaal zijn van invloed de l eraren die aan dit onde rzoek deelnamen o p d e beoordeling van prestaties zijn h ierover ondervraagd en daarbij bleken zij de lagere insc h att ing van dialect sprekende van mening d at k inderen ui t de l agere milieus leerlingen en leer l ingen uit l agere sociale mi een aa ntal voo r het onder wijs minder gunstige lieus komt oo k tot ui td r ukk ing in de school kenmerken hebben agressiviteit gering con loopbaan dialectsprekers doubleren vrijwel al centra t ievermogen en weinig interesse in de tijd meer dan standaardt aalsp rekers h et p ercen schoo l ook h et t aalgebruik van leerli ngen uit tage standaardtaal spre kende lee rlingen dat het de l agere milieus zou minder goed op het a d vies kr ijgt naar h et v w o te gaan ligt hoger on der wijs afgestemd zijn omdat ze een kl ei dan het percentage d ialect spreken d e l ee rlingen nere woordenschat en een slechtere zinsbouw stijnen vallen 1981 p 242 stijnen 1975b hebben d an leer l ingen ui t hogere milieus p m m et het stijgen van het sociale milieu een aantal l era ren legt h ier een lin k met het neemt het percen tage leerlingen dat wordt ge dialectge b ruik i n l egere mil ieus wor d t meer en adviseerd havo of vwo te gaan volgen toe h et slechter dialect ges p roken dan in hogere mi percentage doubleurs vertoont de tendens hoger lieus waar niet al leen beter dial ect maar oo k te zijn in de lagere milieus stijnen 1975b p 7i meer en beter nederlands gesproken wordt d e l eraren zij n over h et al gemeen va n mening dat het is geenszins mijn bedoeling over deze leer dit mede tot gevo lg h eeft dat het h ogere milieu krach ten de staf te bre k en h un opvattingen een p ositieve inv l oed o p de schoo l prest a ties zijn niet meer dan een exponent van de eerder heeft en het lagere milieu een negatieve niet besch reven traditie h et idee dat er een ver band alleen wat de schoolprestaties in het a lgemeen bestaat tussen t aal gebruik intellectuele ont maar ook wat het leren van het standaard neder wik k eling en mil ieu is wijd verbreid en het zou l ands betreft wordt veron dersteld dat het mi dan ook onredelij k zijn tegen deze leerk rachten l ieu van invloe d is ruim tach t ig procen t van d e een vermanend vingertje op te steken l eraren is van mening dat kind eren uit lagere mi lieus h iermee meer moeite hebben o ngeveer linguis ti sc h e e n soci ale g elijkwaardigh eid de helft van hen vindt dat d it komt doordat in lagere milieus vrijwel ui ts l uitend dial ect wordt h et verband tussen taa l en sociale klasse kreeg gesproken h agen stijnen vallen 1976 p 4z in de jaren zestig veel aandacht omdat ondanks 43 de stijging van de welvaart nog steeds weinig d e opvattingen van l eraren over d i a lec t spre kind eren uit de arbeidersk l asse doorstroomden kende leerl ingen hebben consequenties voor de naar het middelbaar en hoger onderwijs de beoordeling d ial ect sprekende leerlingen wor overheid stelde ge ld beschikbaar voor onder den minder gunstig beoordeel d dan standaard zoek en er werden plannen ontwik keld om de 1991 2 moer 55 ge lij kheid van onderwijsk ansen te bevorderen dit p laatst de aanhangers van d e differentie en het aanwezige tal ent zo optimaa l mogelijk te hypoth ese voor een lastig p robleem bij hun benutten app el e a 1976 p isi isa dit leidde streven naar uitbreiding onder meer tot de invoering van compensatie p rogramma s b ereiter engelmann 1 966 h ow can repertoire expansion be effected deze waren gebaseer d op de deficiethy p othese certainl y children should be al lowed to use de veronderstelling da t niet standaardtaal spre their own dialect at school withou t penalty but ken d e l eer lingen een taalach terstand deficiet what is the best way to gra d ual l y add knowl heb b en en dan l i gt het natuurlij k voor de hand edge of t h e socially a p proved and useful stand te proberen dit te comp enseren ard language drills and other formal exercises d e ju istheid van de deficiethypothese werd can h ardly be used without suggesting t h at the aangevochten door labov 197o die demon maternal variety is after all deficient text streerde dat h et taal gebrui k van zwarte kinderen books written in non standard dialect have not uit de grote steden in h et noorden van d e ver been shown generally useful in b r inging about a enigde staten he t b lack english vernacular geen smoother transition to standardlanguage edi tekorten vertoont e r is geen sprake van een de tions and there is often opposition from ficiet maar van een verschil differentie uit het parents i n fact any active process which feit dat talen versc hil len mag niet geconcludeerd high l ights differences between standard and word en dat de ene taal b eter is dan d e andere d i t non standard forms is liable to lea d to stigmati standpunt staat be kend als de differentiehypo sation of the laffer edwards 1985 p 134 these de discussie over de deficiet versus de differentiehypothese is inmiddels ten gunste in het taalonderwijs wordt naar een adequate van de l aatste beslecht en de compe n satiep ro beheersing van de standaardtaal gestreefd dat gramma s zijn een zachte dood gestorven is altijd al het geval geweest dat is nu zo en het probleem is echter dat een linguistische gezien het belang van de standaardtaal moet dat gelijkwaardigheid van talen nog niet betekent ook zo bl ijven de resul ta ten van wetenschap dat er dan oo k van een sociale gelijkwaard igheid pelijk onderzoek kunnen bijdragen aan een s p rake is only before god and the linguists grotere tolerantie tegenover andere varieteiten are all languages equal everyone knows that die tolerantie is van belang voor de lespraktijk you can go further with some languages than maar tot dusver zijn er op dit punt slechts be you can with others mackay geciteerd in ed perkte vorderingen gemaakt wards 1985 p 124 m et andere woorden een leerling zal toc h de standaardtaal moeten be ideas about poor language can hard l y be heersen om dezelfde maatschappelij k e kansen said to have disappeared linguistic evidence te krijgen als een leerling d ie van huis uit de does not work very fast or very complete ly on standaardtaal al spreekt popular stereotypes and attitudes by their h ierbij is de vraag of men de differentie of nature are singular ly resistant to fact even the de deficiethypothese aanhangt niet onbelang limited gains made witkin the educational arena rijk a anhangers van de deficiethypothese zul cannot be taken for granted edwards 1985 len uit de aard der zaak ook voorstander zijn p 1 33 van het vervangen van de minderwaardige va rieteit door de superieur geach te standaardva nu heeft edwards het weliswaar over de situa rieteit aanh angers van de differentiehypothese tie in groot b rittannie maar ik geloof niet dat zullen ernaar streven h et al bestaande repertoire deze wezenlijk verschi l t van d ie in nederland uit te breiden met de standaardvarieteit reper vgl s tu rm 1 9 89 toire expansion het l aatste standpunt verdient kortom het inzich t dat de standaardtaal lin op linguistische en more le gronden de voorkeur guistisch niet superieur is aan andere varietei maar k an niet verh elen dat h et onderwijzen van ten doet niets af aan de sociale ongelijkheid de standaardvarieteit per definitie een diskwa l i ook al zijn er feitelij k geen tekorten ze worden ficat ie van andere varieteiten inhoudt door in toch als zodanig geinterpreteerd al though het t aalonderwijs de stand aardvarieteit als norm disadvantaged children do not necessarily have voor het taa lgebruik te kiezen wordt deze intellectual deficiencies their differences are boven de andere varieteiten gesteld 56 moer tgqc z seen in this light b y society at large edwa rds het al dan niet beheersen van de standaardtaal 1976 p 3o b ovend ien leid t dit i nzicht evenmin ter discussie en h ier moet h et dan ook om een tot een wezenlijk ander taal onderwijs ech te discussie gaa n in die zin dat een lee r ling de vrijheid wordt gel aten zij n eigen keuzen te tucht en tol eranti e maken die to lerantie is uit een moreel en een pragmatisch oogpunt noodzakelijk m o r eel h et bel ang van de standaardtaa l k an nauwelij ks omdat we in he t onderwijs niet zo ver mogen oversc hat worden w ie h et nederlands in gaan d at we leer lingen voorschrijven tot welke woord en geschrift niet goed beheerst redt het su b cu ltuur of sociale groep zij zou den moeten niet op sc h oo l en heeft ook later aanzienlij k behoren pragmatisc h omdat zoiets nooit afge min d er k ansen leer lin gen m oeten h et stan dwongen kan worden d aar dned er lan d s beheersen met andere woor d it betekent niet dat een leerkrac h t ha l fb ak den de zweep erover maar wer kt d at ken vrijbl ijvende visies moet verkondigen voor wie van huis uit geen stan daardneder zijn of haar standp unt moet duid e lijk zij n de land s spreekt vergt het l eren ervan een dub bele behee rsing van het neder lands is belangrij k en ins panning e r moet zowel een cognitieve als wie d aar anders over denkt moet daarvan dan een cu l turel e prestatie geleverd worden ook maar de gevo lgen accepteren die liggen de cognitieve prestatie bestaat uit het l eren voor de h and op sc hool een onvoldoende en van een nieuwe taa l ik geloof dat elk kind later een passen d e werkk ring hiertoe in s taat is h et is niet gemakkel ij k ze k er h et zal duidelijk zijn dat het onderscheid tus niet al s het o p het leren lezen en schrijven aan sen instructie en reflectie niet gema kkelijk te komt d e geschreven taal is een zeer abstracte vertalen is n aar de dagelij k se lesp rak tijk kan representatie van de gesp roken taal en met name b ij voor b eeld in groe p 4 een discussie over de s p elling is hier een strui kelb l o k maar onmo de gevolgen van het a l dan niet b eheersen van de gelijk is h et niet al s de juiste context voor het standaardtaa l georganiseer d worden nee daar l eren maar aanwezig is en daar bedoel ik mee zal deze k westie op een andere manier aan de dat een l eerling ook doordrongen moet zijn van orde gesteld moeten wor d en maar het moet het belang van de standaardtaal aan die voor wel gebeuren want met d e selec t ie wordt ook waarde is nie t eenvou dig te vo ld oen omdat het niet tot na het basisonderwijs gewacht ik heb leren van de standaardtaa l per definitie b etekent echter niet de pretentie d at ik nu k eurig allerl ei dat de moedertaal naar het tweede plan wordt didactische implicaties op een rijtje kan zetten verwezen een leerling die geen nederlands waar het hier om gaat is het inzicht dat in het spreekt moet afstand nemen van een wezenlijk onderwijs o p vatti ngen over taal ge k o ppe ld aspect van zijn bestaan zijn eigen vertrouwde worden aan opvattingen over taalge b rui kers taal waar in hij met zijn ouders spreek t die hij daarbij wordt het juiste idee dat sprek ers van de gebruikt om zijn ervaringen te ordenen en die standaardtaal b eter af zijn te vaak verward met de ban d met zijn vriendjes steeds opnieuw be het onjuiste idee dat ze ook in intellectueel op vestigt het is een culturele prestatie van de eer zich t beter zijn als die opvatting doorwer kt in ste orde dat allemaal te relativeren ten gunste de houding van leerkrachten en werkgevers van de standaard taal alleen als een leerling dan is dat al een weinig bemoedigend p ers p ec bereid en in staat is deze p restatie te leveren tief voor de niet standaardtaal sprek ende leer ontstaat de juiste context voor het leveren van l ingen m aar als zij er zelf zo over gaan denken de cognitieve prestatie zijn de gevo l gen nog treuriger dan ontstaat er hoe k an hieraan in het taalonderwijs tege een moedel oze berusting w ie als dubbel tje moet gekomen worden ik geloof dat het be geboren is wordt immers nooit een kwartje langrij k is in dit ver band een ondersc h ei d te die houding leidt tot de vers p illing van te veel maken tussen instructie en reflectie b ij taa l onder talent wijs als instructie worden geen zoete broodjes gebakk en maar st renge normen aangelegd een literatuu r adequate be h eersin g van het nederlands is h ier de enige norm en het enige doel b ij h et taalon appel r g hubers g meijer sociolinguistiek derwijs als reflectie staan de consequenties van utrecht het spectrum 1976 aula 575 i99i 2 moer 57 be reiter c s engelmann teaching disadvan recensi e tagedchildren in the pre school n ew york 1966 edw a rd s a d language in culture and clans l on don heinemann 1976 edward s j language society and identity oxford arjan krijgsman blackwell 1985 hagen a standaardtaal en dialectspre kende kinde ren tussen start en finis h mui der be rg coutinh o 1981 hagen a p stijne n a vallen dialekt en onder wijs in ke rk rade eindrap port 3e dr nijmegen n i vo r 1976 helt en j van nede rlandsche spraakkunst ten behoeve a c van der h orst k f eijen tussen start en van onderwijzers en belangstellenden groningen finish begeleidingsplannen voor leerproblemen in het j b wolters 1875 voo rtgezet onderwijs hoevelaken c hristelijk pe koenen m j a m b ogaerts practische taal dagogisc h studiecentrum i99o p rakt ij kb oek studie stijl en taaloefeningen met proeven van f38 5o vid eofilm f21 5o p rakt ijkboe k en video bewerking ten dienste van allen die zich wensen te film samen f 5o onderwerpen aan t examen van onde rwijze r of onder wijzeres groningen j b wolters i 876 i 87 8 dl i o p cit 7e d r 1885 1876 di i i op cit zorgen e dr 1878 1 8 77 c i ili op cit 6e dr 1883 1878 ik kan weinig anders dan op wetenschapp e l abov w t he logic of nonstandard english in lijk e gronden iets zeggen over h et be lang ja f w illiams ed language and poverty perspec de noodzaak van uitb reiding van d e zorg voor tives on a theme n ew york 1970 leerlingen in het voor t gezet onderwij s zowel in s tijnen s het van huis uit spreken van dialekt en on p edagogisch al s in di dactisch op zicht ik heb het derwijs een literatuurstudie nijmegen xtvox al even gedaan door te wijzen op voor de hand 1975 a liggende indicatoren zittenblijven afstroom s tijnen s taalgebru ik sociaal milieu en schoolresulta naar mind er eisen stellen de sch ool ty p en voor ten nij megen xtvor 1975 b tij dig sc hoolverlaten en doorverwijzing naar stijven s t vall en dialect als onderwijsprobleem een school van sp eciaal onderwijs wie zic h een sociolinguistisch onderwijskundig onderzoek vanuit deze optiek verdiept in de vraag hoe h et naa r problemen van dialectsprekende kinderen in het staat met de zorg voor l eer lingen in het voort basisonderwijs s graven page staatsuitgeverij gezet onderwijs kan gema kkel ij k een hele stu 1981 s vo reeks 5o diedag vullen met onderzoek dat een buitenge s turm j r e p ort on the develo p ment of moth er woon treurig stemmend beel d oproept vooral tongue educa t io n in the n ether lands since oo k waar het gaat om het voortgezet onderwijs 1969 in w h errlitz e a eds mother tongue het ned erlandse sch oolwezen behoort tot d e education in europe enschede imen 1989 meest sel ectieve van ons continent p 238 276 terwey t nederlandsche sp raakkunst ten behoeve d eze sombere woord en zijn uit de toespraa k van inrichtingen voor middelbaar onderwijs en tot de zorg voor leer lingen in het voortgezet opleiding van onderwijze rs 4e dr groningen onderwijs die prof klaas doornb os hoogle j b wolters x883 raar orthopedagogiek aan de universiteit van wageni ngen j c van even tijd voo r onze taal amsterda m ui t sprak o p de conferentie zorg leiden sijth o ff 1946 verbreding d ie op 30 ok tober i99o door het wij k n van w van sc h othorst de nederland christel ijk pedagogisch studiecent rum werd sche taal handboek voor gymnasia en hoogere georganiseerd b urgerscholen 4e dr zwolle tjeenk w illi nk h et waren niet doornbos enige sombere i9iq igoo woorden het bee l d dat h ij van ons voortgezet woordenlijst van de nederlandse taal samengesteld in onderwijs schetste roep t o p tot die p gaande be opdrach t van de n ederlandse en b e l gisch e re zinning een hal f miljoen leer p lic htige kindere n gerin g s g raven page s nu 1954 58 moer i99i 2