Nederlands en toch geen Nederlands. Over de rol van taal in niet-taalvakken.

45 ines 44 4 nederlands en toch geen nederlands over de rol van taal in niet taalvakken veerle geudens in zijn artikel wat is basisvorming nederlands 1 stelde frans daems dat veel taalonderwijs plaats vindt buiten de lessen nederlands maar in de lessen wereld orientatie wiskunde fysica lichamelijke opvoeding geschiedenis technologie enz helaas realiseren veel leerkrachten zich dat niet echt p 50 in deze bijdrage zou ik de rol van taal in de niet taalvakken willen beperken tot vaktaalgebruik van leerlingen en leerkrachten 2 heel bondig zal ik het begrip vaktaal omschrijven vervolgens zal ik nagaan wat vaktaal op school zo bijzon der maakt en welke problemen er uit kunnen voortvloeien tot slot wil ik ingaan op wat er zich in de klaspraktijk van niet taalvakken aan interessants afspeelt omragter is vakhaal een taalvarie vaktaal op school teit die zowel srhriftelijc als mon deling gebruikt wordt door vak mensen om over hun vak te communiceren en informatie over hoewel vaktaal buiten de school in de eer te dragen op een efficione en ondubbetzinni ste plaats bedoeld is om de communicatie ge maniac vaktaal bestaat echter niet op zich tussen deskundigen over een vakspecifiek vaktalige communicatie bevat altijd onderwerp te vergemakkelijken merken omgangstalige elementen luistert men als we dat er op school een verschuiving leek bijvoorbeeld naar een vaktalige conver plaats vindt op school wordt er inderdaad satie tussen deskundigen dan zijn er doch ook over vakspecifieke onderwerpen altijd elementen die men kan begrijpen voor gecommuniceerd maar opvallend is dat de al op lexicaal niveau is deze vermenging heel relatie leerkracht leerling deskundige duidelijk naast vakbermen komen steeds leek afwijkt van de normale gang van woorden voor uit de algemene omgangstaal zaken als men vaktaal op school op woorden die niet vakspecifiek zijn dezelfde manier hanteert als buiten de school dan is m i het oorspronkelijk doel van vaktaal nl de communicatie verge makkelijken uitgesloten ter verduidelijking zet ik de situatie waarin normaliter vaktaal gebruikt wordt naast het vaktaalgebruik op school december 1990 nummer 3 20 e jaargang 46 beoefenaar leerkracht leerling van vak gespreks deskundige deskundige leek to v partners t o v t o v leek deskundige deskundige bedoeling op efficiente de leek informatie communiceren en ondubbel uit het vak overdragen over de vakin zinnigemanier almede hem houdalmede informatie leren de vaktaal de leerkracht overdragen te gebruiken en de mede vaktaal leerlingen tonen middel en doel dat hij zijde vaktaal kan gebruiken de problemen en nadelen vaktaal op school leidt tot misvattingen van vaktaal op school 1 misvattingen bij leerlingen vanwege het lexicor x31 het gebruik van vaktaal op school bemoei lijkt de communicatie omdat niet alle ik stelde al eerder dat het lexicon gebruikt gesprekspartners deskundigen zip die de bij vaktalige communicatie uit zowel vak vaktaal grondig beheersen de voordelen woordenschat als algemene woordenschat die vaktaal biedt voor deskundigen nl bestaat de lexicale problemen die vaktaal snellere nauwkeurigere en doelmatigere voor de leek met zich mee kan brengen communicatie waarbij de groepscohesie kunnen we als volgt voorstellen 4 nog versterkt wordt worden vaak nadelen in een klassituatie vaktalige communicatie vakwoordenschat algemene woordenschat v v nv nv ab nab nab ab probleemgebied v vakbetrokken ab algemeen begrijpelijk nv niet vakbetrokken nab niet algerreen begrijpelijk 20 e jaargang nummer 3 december 1990 47 as het schema toont dat vaktalige communi behoren waarbij de verschillende beteke catie een beroep doet op vakwoordenschat nissen verwant kunnen zijn interpretatie en algemene woordenschat vakwoorden vanuit het verkeerde vakmatig discours schat is steeds vakbetrokken maar kan leidt tot verwarring algemeen begrijpelijk en niet algemeen b v onueden begrijpelijk zijn dit laatste geldt ook voor scheikunde samengestelde verbindin algemene woordenschat maar deze is altijd gen splitsen en omzetten in stoffen van niet vakbetrokken eenvoudiger samenstelling gesteld dat algemeen begrijpelijke woor biologie anatomiseren de verschillende denschat voor een niet deslamdige geen delen van elkaar losmaken b v een onoverkomelijke zaak is dan kunnen we bloem of dier ontleden aannemen dat als er zich bij het begrijpen nederlands de afzonderlijke delen op of gebruiken van vaktaal problemen voor zichzelf en in relatie tot elkaar beschou doen op lexicaal niveau deze problemen wen b v een zin een gedicht ontleden te situeren zijn in het aangeduide pro bleemgebied nl bij niet algemeen begrij c een vakterm kan ontleend zijn aan een pelijke woordenschat die zowel vakbetrok vreemde taal en daarom moeilijk begrijp ken als niet vakbetrokken kan zijn baar zijn zeker als men die vreemde taal niet beheerst inderdaad leerlingen interpreteren niet alge b v indien men geen enkele notie van meen begrijpelijke woorden soms verkeerd oudgrieks heeft zal men meer moeite het kan gaan om zowel vakbetrokken woor hebben om de termen endocrien en exo den tv mien als niet vakbetrokken woor c ien uit elkaar te houden den bv evident misvattingen rond niet vakbetrokken woor d vaktermen vormen een hiorarohisch sys den zijn meestal te wijten aan onvoldoende teem soms is inzicht in de betekenis van aandacht die de leenvacht eraan besteedt zo verwante vaktermen nodig om een vakterm bijvoorbeeld de betekenis van evident voor juist te kunnen interpreteren leerkrachten evidenter dan voor leerlingen b v een juist begrip van de term groeiha veel leerkrachten nemen nogal gauw zulke moon veronderstelt kennis van de over woorden in de mond zonder te beseffen dat koepelende term hormoon dit voor lesringen tot verwarring kan leiden e het feit dat vaktermen vaak lange com met betrekking tot de misvattingen rond posita of vreemde woorden zijn maakt dat vakbetrokken woordenschat kunnen we ze door leken moeilijker onthouden worden volgende oorzaken onderscheiden b v sa colemma een bindweefselvfiesje a een vakterm kan binnen het vakmatig dat iedere afzonderlijke spiervezel omgeeft discours een andere meestal specifiekere betekenis hebben dan in de omgangstaal indien leerlingen zo n vakterm enkel vanuit 2 asvattingen aij leerlingen vanwege het omgangstalig discours interpreteren hun andere kipt op de werkelijkheid leidt dit onvermijdelijk tot verwarring zelfs associaties met omgangstalige betekenis leerlingen zijn zelden in staat uit de bood sen zijn vaak oorzaak van misvattingen schap van de leerkracht alles te halen wat b v de vakterm duur in de scheikunde hij precies bedoelt dit heeft vooral te wordt geassocieerd met een zure smaak maken met de verschillende kijk die de leek en de deskundige op de werkelijkheid b een vakterm kan in verschillende disci hebben een leerling leek is geneigd om plines gebruikt worden en zodoende tot alles te interpreteren vanuit zijn ervarings verschillende vakmatige discours tegelijk wereld een ervaringswereld die helemaal december 1990 nummer 3 20 e jaargang vc 48 m niet vakspecifiek is een leerkracht daaren vaktaal op school houdt het tegen is tegelijk deskundige en leermees eenrichtingsverkeer in stand en ter hij interpreteert de werkelijkheid vanuit werkt groepscohesie tegen zijn vak en heeft de opdracht deze kijk op de werkelijkheid deze kennis aan leken de leerkracht die toch al te veel praat kan over te dragen hij kan een poging doen door zijn vaktaalgebruik de leerlingen de zich in te leven in het leek zijn maar zal mond snoeren vaktaalgebruik op school is daar nooit ten volle in slagen juist hier juist vanwege de relatie deskundige leken door kunnen misvattingen ontstaan gericht op de monoloog de kloof die toegespitst op vaktaalgebruik als een sowieso tussen leerkracht en leerlingen leerkracht een vakterm gebruikt roept die bestaat wordt door vaktaal nog vergroot bij hem veel meer associaties op dan bij de deskundige staat als het ware verheven zijn leerlingen die immers niet over dezelf boven de onmondige leek de voorkennis beschikken een voorbeeld hoewel vaktaalgebruik onder deskundigen voor een leerkracht geschiedenis zal de de groepscohesie versterkt merken we op term franse revolutie iets anders en school het tegendeel minderbegaafde meer betekenen dan voor een leerling die leerlingen of leerlingen met een gebrekkig er juist les over gehad leeft deze laatste taalgevoel worden uit de communicatie uit zal misschien wel in staat zijn bondig te gesloten omdat ze het taalgebruik van de omschrijven wat het begrip betekent wan leerkracht en van sommige leerlingen die neer de franse revolutie heeft plaats wel meekunnen of althans die indruk wek gehad enz maar zal dit nog niet in een ken niet begrijpen voorhen werkt vaktaal ruimere context een ruimer kader kunnen gebruik ook demotiverend plaatsen omdat dit kader nog ontbreekt vaktaal op school is nog vaak vaktaal op school een onbewust tali g leerdoel leidt vaak tot verbalisme sommige leerkrachten zijn zich niet echt het gevolg van deze misvattingen rond bewust van het feit dat ze naast niet talige vaktaal is verbalisme van de leerlingen leerdoelen de inhoud van het vak ook een veel leerlingen bootsen het vaktaalgebruik talig leerdoel nastreven ni het aanle gyen van van de leerkracht gewoon na zonder echt vakgebonden concepten en de bijbehorende inziet te hebben in de betekenis van wat temen kortom het vakmatig discours leer ze zeggen ze hanteren vaktermen omdat krachten gaan er vaak van uit dat inzicht in ze denken ervoor beloond te worden en de inhoud van het vak automatisch inzicht in om hun medeleerlingen te tonen dat ze het vakmatig discours meebrengt intelligent zijn de beste papegaai krijgt heel opvallend is ook dat dit inzicht in de het hoogste cijfer want leerkrachten willen inhoud van het vak juist getest wordt door het vaktaalgebruik van hun leerlingen nog na te gaan in hoeverre de leerlingen het wel eens overschatten ze beseffen niet vakmatig discours beheersen m a w een altijd dat een leerling met een vakterm leerling die het antwoord op een vraag wel vaak minder bedoelt dan wat zij als des weet en ook inzicht in de stof heeft maar niet het vakmatig discours gebruikt of het kundige uit de boodschap kunnen halen foutief gebruikt kan best een onvoldoende krijgen het is mogelijk dat hij slechter scoort dan een leerling die totaal geen inzicht in de inhoud van het vak heeft maar het vakmati g discours van de leerkracht gewoon imiteert 20 e jaargang nummer 3 december 1990 49 waarom dan nog vaktaal gingszenuw beval leidt uderaard tot com binaties van de voorgaande ziektebeelden op school vervanging van de vaktermen door nog na bovenstaande lijst van nadelen is het eenvoudiger aandoende woorden of misschien moeilijk het nut van vaktaal op omschrijvingen lost weinig op een leerling school in te zien vaktaal vormt voor de die niet weet wat een 9ensibele zenuw is meeste leerlingen een barriere toch wil ik zal waarschijnlijk de term gevoelszenuw er nogmaals op wijzen dat vaktaal voor ook niet begrijpen ik geef toe dat die leer deskundigen de communicate optimali ling de vereenvoudigde term waarschijnlijk seert het is dan ook valwit deze optiek dat viugger zal kunnen onthouden maar of het leerkrachten hun leerlingen willen leren de zelfde geldt voor de term 9 e nen9de vaktaal van hun vak te hanteren zenuw en de omgangstalige omschrijving vaktaal op school elimineren en vervangen duw die een gevoeiszer uw en een door omgangstaal is de problemen uit de bewegingszenuw bevat valt te betwijfelen weg gaan maar tegelijk nieuwe problemen bovendien is het best mogelijk dat die leer scheppen vaktaal is immers een uiting van ling op een dag besluit om biologie te gaan een bijzondere kijk op de werkelijkheid studeren het elimineren van vaktaal op men kan een vakterm wel vervangen door school is dan louter uitstel van executie een half synoniem uit de omgangstaal maar dit woord zal andere associaties vaktaal op school is dus niet volstrekt ver oproepen in vele gevallen een minder strak werpelijk wel ga ik akkoord met jan sturm gedefinieerde betekenis hebben en boven die van mening is dat er aan twee voor dien de zaken te eenvoudig voorstellen waarden voldaan moet worden neem bijvoorbeeld onderstaand vaktekstje 1 leerkrachten moeten zich bewuster wor dat op zich al vrij eenvoudig is ds van hun vaktaalgebruik en van de proble men die dat vaktaakgebruic met zich neuritis meebrengt voor de leerlingen dit is een algemene benaming voor een 2 leerkrachten moeten over technieken stopmis in een of meer zenuwen ongeacht beschikken om leerlingen vaktaal te lenen han de oorzaak wordt een sensibele zenuw aangetast dan ontstaat verlies van gevoel teren en mogenjke problemen te voorkomen deze voorwaarden vormen de uioendelyke of foutief gevoel doelstangen van nederlands in de niet taai als een motorische zenuw geraakt is ont vdldcert staat spierafname reflexuitval en mogelijk verlamming aantasting van een gemengde zenuw leidt uiteraard tot combinaties van in wat volgt zal ik tot slot nog ingaan op de voorgaande ziektebeelden 5 enkele interessante gegevens uit de klas praktijk van niet taalvakken ik hoop daar neuritis herschreven mee aan te tonen dat bovengenoemde dit is een algemene benaming voor een problemen voorkomen kunnen worden stoornis in een of meer zenuwen ongeacht indien leerkrachten voldoende aandacht de oorzaak wordt een gevoelszenuw aan besteden aan hun vaktaalgebruik van een getast dan ontstaat verlies van gevoel of afgerond geheel van technieken is nog foutief gevoel als een bewegingszenuw geen sprake het gaat hier eerder om een geraakt is ontstaat spierafname uitval van resultaat van een vooronderzoek wel ben onwillekeutige reacties op een prikkel en ik ervan overtuigd dat heel wat leerkrach mogelijk verlamming aantasting van een ten hun eigen gedrag zullen herkennen zenuw die een gevoelszenuw en een bewe een stap in de goede richting dus december 1990 nummer 3 20 e jaargang 50 ps vaktaal op school binnen het vakmatig discours blijven de praktijk 1 definieren in mei 1990 observeerden peter van pete a tekstueel gem toenmahg projectmedewerker en ik b v vermogen enkele lessen niet taalvak ken in het h s o ik het vermogen is de verhouding ga uit de protocollen van een les fysica en eens tekstueel verder biologie blijkt dat de betreffende leerkrach ii van de ten op sommige momenten nogal wat aan ik tussen de dacht besteedden aan hun vaktaalgebruik il tussen de arbeid en de tijd uiteraard deden zich wel wat vaktaal en ik dkteert tussen de geleverde arbeid andere problemen voor tijdens de lessen w en de tijd delta t die nodig is om die laat ik achterwege interessanter is dat die arbeid te verrichten de leerkrachten bewust of onbewust ver b d m v symbolen formule schillende technieken hanteerden om de b v vermogen betekenis van nieuwe termen en of moeilij ik ik ga u geert geheim vertellen dat ik ke woorden te verduidelijken die definitie in symbolen veel gemak kelijker kan schrijven dan tekstueel he verwijzen naar namelijk p is gelijk aan w id door delta t ik noteert p w a t de leefwereldtaal 1 een synoniem of halfsynoniem geven 2 visueel voorstellen en uitleggen b v verwerken b k de verschillende soorten arbeid worden ik wat gaat er hier gebeuren met din voorgesteld d m v een hellend vlak met daarop een massa die zich in twee richtingen gegesdie ze hier uithaalt kan verplaatsen afhankelijk van de grootte ii verwerken van de kracht die er op uitgeoefend wordt ik verwerken zeer juist verwerken wil zeggen iets nieuws maken he dat 3 inpassen van de term in het categori weet je dus hier wordt een nieuw pro aal systeem dukt gemaakt wat gebeurt er dan a een subcategorie geven 2 toepassen van de term op de werk b v hormoon groeihormoon lijkheid b de hoofdcategorie geven b v vermogen ik als ik met het schoolfeest een toog b v groeihormoon een soort hormoon uit de kelder moet halen en ik moet die naar de feestzaal brengen de feestzaal 4 een synoniem geven dat ook een vak term is maar meer nederlands aandoet is in deze school op de derde verdie ping dan gaat dat een tijdje duren b v pancreas alvleesklier maar ik ga die toog alleen naar boven krijgen moesten wij nu echter een hijs 5 een hanvakterm geven die meer aan kraan staan hebben zoiets dat men op leunt bij de leefwereldtaal een bouwwerf ziet dan zou dat veel b v transplantatie overplanting sneller gaan die zouden we beneden kunnen oppikken die kraan zou die 6 de vakterm in een ruimere context optrekken en tot op een twee drie gebruiken boven kunnen afzetten wat is het ver schil tussen beide gebeurtenissen b v uitweiden over een onderwerp en de wit 20 e jaargang nummer 3 december 1990 51 sopsv 44 vakterm ook in die context gebruiken hier conclusie experimenten met transplantaties ik heb geprobeerd aan te tonen dat een aspect van de rol van taal n niet taalraldsen dieper ingaan op de naamgeving nl vaktaalgebruik op school oorzaak kan tin vs tal van misverstanden ondermek nett 1 een vakterm die overgenomen is uit omtrent mad echter niet theoretisch blijven een vreemde taai etterlijk vertalen maar moet zich richten naar de praktijk leer b v insuline krachten niet taahraldaen jannen zich pas ik en men heeft dat dan genoemd de bewuster worden van de ril die valgaal stof van de eilandjes maar men heeft speelt in hun vak als ze over concrete technie het in het latijn gezet anders is het te ken bomhikken die technieken kunnen niet lang he insula insuline insula alleen vanuit de theorie opgesteld worden eilandje insuline die stof ook observatie van de masprakdjk is rbodza kelijc s ae ieerlqac ft0enhanteren ha immers morfologisch ontleden van een term al doeltreffende technieken om misverstanden rond taal te voorkomen zij het dan onbewust b v kilowatt en zich baserend op hun tithe en ervaring ik waaraan is 1 kilowatt gelijk antwoord veerle geudens ik waaraan is1 kilometer gelijk p a ufsia ictl prinsstraat 13 ii 1000 meter 2000 antwerpen ik dus het voorvoegsel kilo is 1000 1 kilowatt is dus u 1000 watt noten 3 historische oorsprong van een term 1 daems frans wat is baskvamtng toelichten nederlands in vonk 1990 4 februari 2 sids maart 1990 loopt aan het k 1b iaarf ofwel wordt gewoon de oorsprong van de tair cenbum boor toegepaste lingidstlak fc1l term als dusdanig toegelicht ofwel kleedt ufsu een onderzoeksproject nederlands in de de leerkracht deze uitleg in door een korte niet taavaldaan frans diems is de parator anekdote te vertellen het k de bedoeling dat dit project onderznerrs ten behoove van de tae b v vermogen u e ertle 1992 over dkonde neaip ik we gaan nu het begrip vermogen a de problemen rond vaktaal zin het duide bekijken en het symbool voor vermo iiikst gen is de letter p zoals vele symbolen afgeleid van het engels woord mute f aid v de tvooldea met buien woordenschat ir deze vereenzelvigen ga ic ii power ed 1erniet in op de andere linguktische ik power ken van valdaal de neivnoro a bons helga ton kusters onderzoek naarvakfaalop school 1 b v de eiancies van langerhans in moer 1979 3 p 35 40 en dan heit men als je die 4 de batmen diet het schema brt ore ge b tekening he het zip men uit kener fl der wbrtschaa wbardem as al lernaal o van die pie celles en pect des fadwaiies versuch aher systematic ze zijn dat gaan raernen edandjes kline in wissensahalfiche isitaahrift der kash eilandjes in het latijn insula die meneer want lariirersitatleipaich 1970 19 p 531 543 die dat onderzoekswerk heeft gedaan 5 geuns j e a macro micro in de biolo hoe noemde die volgens de tekst die gia deel 11 hoe pbeurt ooordfiiatie van idehe elandjes wie heeft die ontdekt reaches op p idasls r plantyrt 1982 langerhans sturm jan vaktaal op sdaol in moor langerhans en men heeft dan ier ere 1974 5 p 255 271 in deze hags zet swnnde van die man gezegd dat zijn de eiland oomplioenande factoren van vaktaelop school op lesvan langerhans een r gie zin besluit neem ic trero rer december 1990 nummer 3 20 e jaargang