Nederlands, niet altijd moedertaal: differentiatie binnen de klas/groep

sylvia nannin g nt2 en nederlands ni et altijd moedertaal differentiatie differentiatie binnen de klas groep sylvia nanning is mede auteur van de methode anders nederlands waarvan in dit nummer ook een bespreking is opgenomen in dit artikel wordt er nog eens de nadruk op gelegd dat taalverwerving alleen plaatsvindt tijdens echte communicatie en die kan in de schoolse situatie al leen plaatsvinden als iedereen met hetzelfde thema bezig is voor wie werkt met interculturele groepen houdt dit gegeven meteen in dat er zeker gediffe rentieerd moet worden in de opdrachten hierover schrijft sylvia die werkt aan het instituut voor toegepaste taalkunde in groningen en die in moer 1987 3 schreef over tweede taalonderwijs en de mogelijkheden van de buitenschoolse taalverwerving de ene leerling is de andere niet in het onder speciaal voor hen bedoeld in het derde geval wijs moeten we er rekening mee houden dat volgen ze het reguliere onderwijs samen met niet alle leerstof voor alle leerlingen even inte leerlingen voor wie het nederlands de moeder ressant en leerzaam is natuurlijk geldt dit niet taal is in alle drie gevallen zal differentiatie exclusief voor klassen groepen met leerlingen bijvoorbeeld naar vaardigheid in het neder voor wie het nederlands de tweede taal is lands pure noodzaak zijn daar echter zijn verschillen tussen leerlingen een relatief eenvoudige en vaak toegepaste vaak zo groot dat differentiatie binnen de werkwijze hierbij is leerlingen zelfstandig klas groep niet alleen didactisch wenselijk is veelal in de betekenis van individueel aan maar simpelweg noodzakelijk het werk zetten met een leergang of ander het gaat me in dit verhaal om onderwijs van lesmateriaal in principe kunnen ze zo op hun het nederlands aan anderstalige leerlingen in eigen niveau en in hun eigen tempo bezig zijn het voortgezet onderwijs die anderstalige in het ideale geval met datgene wat voor hen leerlingen ontvangen dat onderwijs ofwel in relevant is en op een manier die bij hen past het kader van zogenaamde extra lessen bij deze werkwijze zijn echter twee kantteke meestal in een groep ofwel in internationale ningen op hun plaats ten eerste ligt het ac schakelklassen isk s 2 ofwel in regulier ver cent vaak eenzijdig op schriftelijk materiaal band in de eerste twee gevallen zijn de lessen waardoor het gevaar bestaat dat de ontwikke 12 ling van mondelinge vaardigheden te weinig kan bijvoorbeeld door oefeningen aan te bie aandacht krijgt den die helemaal of gedeeltelijk in twee een tweede kanttekening betreft de marginale tallen of kleine groepjes moeten worden ge plaats die is ingeruimd voor gezamenlijke acti maakt waarbij leerlingen elkaars bijdragen viteiten die zijn van belang niet alleen met en of feedback nodig hebben om hun opdrach het oog op doelstellingen als leerlingen leren ten uit te voeren die bijdragen en de eisen samenwerken op basis van gelijkwaardigheid die eraan gesteld worden kunnen varieren maar zeker ook voor de tweede taalontwik wat van een leerling wordt gevraagd of ver keling immers taalontwikkeling vindt met na wacht moet aansluiten bij waar hij of zij aan me plaats wanneer de taal gebruikt wordt om toe is ook zou het werken aan een thema te communiceren met anderen kunnen worden afgesloten met een gezamen doel van differentiatie is recht te doen aan lijk produkt een klassekrant of een ten verschillen tussen leerlingen in dit artikel wil toonstelling rond het thema bijvoorbeeld ik aangeven hoe differentiatie vorm kan krijgen waaraan iedereen een bijdrage levert die past binnen gezamenlijke activiteiten van een klas bij wat hij zij wil en kan of groep belangrijke mogelijkheden voor differentiatie binnen gezamenlijke activiteiten worden gebo den door een model waarin een klas of groep thematisc h afwisselend bijeenkomt voor gezamenlijke acti viteiten en uiteengaat om individueel of in ni voorwaarde voor gezamenlijke activiteiten is veaugroepjes op eigen niveau te werken voor een gemeenschappelijke basis een gedeelde een dergelijk model is gekozen bij de sa belangstelling voor een bepaald onderwerp bij menstelling van het lessenpakket anders ne voorbeeld of ervaringen op eenzelfde terrein derlands communicerend leren dat pakket zo n basis kan gelegd worden door het onder is gemaakt voor klassen of groepen met an wijs thematisch te ordenen gedurende een derstalige liever meertalige leerlingen het bepaalde periode staat dus voor alle leerlingen bestaat uit een aantal themadelen die met de van een klas of groep hetzelfde thema cen hele klas of groep doorgewerkt zouden moe traal alle leer activiteiten of die nu individu ten worden in die zin dat alle leerlingen op eel in subgroepjes dan wel klassikaal wor hetzelfde moment met bijvoorbeeld oefening den ondernomen vloeien uit dat gemeen vijf van een bepaald themadeel bezig zijn schappelijke thema voort omdat de stof die voor de ene leerling nog het verdient natuurlijk de voorkeur thema s te een uitdaging vormt voor een ander oude kiezen die aansluiten bij de interesses wensen koek en voor weer een ander alleen maar en leerbehoeften van de leerlingen voor de frustrerend kan zijn worden de oefeningen op hand ligt hen zelf te vragen welke thema s dat vier verschillende niveaus aangeboden dat zijn waarover willen ze het in de lessen ne wat in de oefening aan taal wordt aangeboden derlands het liefst hebben over welke onder en gevraagd verschilt per niveau als de klas werpen willen ze iets horen lezen schrijven of groep uiteengaat om een bepaalde oefening en leren een eenvoudige enquete met een te maken kan iedere leerling aan het werk op aantal suggesties voor heel verschillende het voor hem of haar optimale oefenniveau thema s en met veel ruimte voor eigen ideeen het niveau waarop de oefening begrijpelijk is is daarvoor een bruikbaar instrument uit een maar ook een uitdaging vormt enquete die in verschillende groepen met 12 belangrijk is dat de niveaus niet alleen onder tot 16 jarigen op groningse scholen is afgeno linge verschillen vertonen maar ook overeen men scoorden thema s als vriendschap ru komsten de opzet is dat de klas of groep na zie en jongens meisjes erg hoog zowel bij de gedifferentieerde activiteiten weer bijeen anderstalige leerlingen als bij leerlingen voor komt en dan gezamenlijk verder kan dat is al wie het nederlands de moedertaal is leen mogelijk als daarmee in de gedifferen thematisch werken kan een gemeenschappelij tieerde activiteiten rekening gehouden wordt ke basis leggen maar met gemeenschappelijke bijvoorbeeld door op de verschillende taalvaar thema s alteen zijn we er nog niet leerlingen digheidsniveaus een inhoudelijk vergelijkbare moeten ook redenen en mogelijkheden aange oefening aan te bieden reikt krijgen voor gezamenlijke activiteiten dat hieronder geef ik een paar voorbeelden van d e 13 manier waarop binnen deze gedachtengang ni het niveau hoger wordt kunnen we de moei veauverschillen tot uitdrukking kunnen worden lijkheidsgraad van het taalaanbod opvoeren gebracht de oefeningen die ik daarbij ter il door gebruik te maken van bijvoorbeeld sa lustratie beschrijf zijn afkomstig uit verschil mengestelde zinnen abstracte woorden en idi lende themadelen van het hiervoor genoemde oom zolang het inhoudelijk in grote lijnen om lessenpakket dezelfde tekst gaat zijn de mogelijkheden tot gezamenlijke activiteiten naar aanleiding van die tekst in principe aanwezig receptief voor de lagere niveaus kunnen we vooral den in concret o ken aan receptieve verwerking van de stof bij een tekst met vragen krijgen de leerlingen op in het themadeel mode staat een oefening in de lagere niveaus bijvoorbeeld per vraag een doelgericht lezen onderscheiden van hoofd en aantal antwoorden waarvan ze er een moeten bijzaken na de klassikale introductie lezen de aanstrepen zo kunnen ze aangeven de tekst leerlingen individueel op hun eigen niveau de te hebben begrepen zonder dat ze daarvoor inleiding en instructie bij de oefening door zelf in het nederlands hoeven te formuleren hen wordt gevraagd zich voor te stellen dat ze met vaak alle frustrerende en demotiverende corresponderen met iemand die ze nog nooit gevolgen vandien op de hogere niveaus gaat gezien hebben diegene komt binnenkort op het dan meer om produktieve aktiviteiten de bezoek en wil graag van het station gehaald leerlingen moeten zelf mondeling of schrifte worden gezorgd moet nu worden voor moge lijk formuleren c q taal produceren de oefe lijkheden tot wederzijdse herkenning daarvoor ning wordt daar taaltechnisch een stuk moeilij moet eerst de laatste brief van de vriendin in ker van maar dat sluit niet uit dat een klas of kwestie worden doorgenomen op informatie groep inhoudelijk samen verder kan een zin over hoe ze eruit ziet opdracht a vervolgens volle gezamenlijke nabespreking verwerking is wordt de leerlingen gevraagd zelf 66k een heel goed mogelijk als het op de verschillende b rief te schrijven met informatie over hoe zij niveaus inhoudelijk om dezelfde tekst en de te herkennen zijn opdracht b zelfde vragen gaat hieronder staan ter illustratie van de variatie in de eerste oefening van het themadeel in taalaanbod wat stukjes tekst uit de inlei vriendschap wordt aan de hand van een en ding op de oefening het gaat respectievelijk quete geprobeerd de kennis ervaringen en ge om niveau 1 en 4 dachten van de leerlingen omtrent dat thema te mobiliseren en inventariseren op niveau 1 nivea u 1 krijgen de leerlingen een enquete met ja nee vragen voorgelegd zij kunnen zich concentre stel je voor ren op receptieve verwerking van de vragen je hebt een correspondentievriendin en daarop een antwoord geven zonder zelf ze heet annelies taal te produceren op niveau 2 en 3 heeft de je hebt haar nog nooit gezien enquete een multiple choice vorm met enige je schrijft brieven aan haar ruimte voor een zelf geformuleerd antwoord en zij schrijft brieven aan jou op niveau 4 gaat het om open vragen een 1 1 klassikale nabespreking van de oefening is mo ze komt aan op het station gelijk omdat het op elk niveau inhoudelijk om jij moet haar ophalen dezelfde vragen gaat maar jij weet niet hoe annelies er uitziet niet letterlijk dezelfde we kunnen immers ook varieren met de complexiteit van het taalge n iveau 4 bruik in de instructies en teksten op de lagere niveaus kunnen we ons beperken tot korte stel je voor dat je een correspo n dent i evr i end i n enkelvoudige zinnen in een rechte volgorde hebt die anne li e s heet e n d i e je nog no oi t g e onderwerp persoonsvorm rest en bij zien hebt voorbeeld alleen woorden gebruiken die fre 1 quent voorkomen in het nederlands naarmate op een dag krij g j e een brief van an neli es 14 waarin ze schrijft dat ze bij je op bezoek wil taalverwervin g komen dat lijkt je ha rtstikke leuk dat het belangrijk is om taalonderwijs zo goed er is een probleem ze schrijft dat je haar van mogelijk af te stemmen op bijvoorbeeld het het station moet halen maar je hebt geen idee taalontwikkelingsniveau en de leerbehoeften hoe ze er uitziet en wensen van de doelgroep behoeft geen nader betoog zeker als het ook gaat om niveauverschillen kunnen ook tot uitdrukking leerlingen die het nederlands als tweede taal worden gebracht door leerlingen meer of min leren is de heterogeniteit binnen klassen en der houvast te geven bij het maken van de oe groepen groot leerlingen verschillen in allerlei fening in geval van een gericht luisteren opzichten van elkaar nationaliteit moedertaal oefening in het themadeel hobbies krijgen de leeftijd thuissituatie plannen en perspectie leerlingen op niveau 1 een lijstje met zeven ven vaardigheid in het nederlands enzovoort eenvoudige vragen voorgelegd waarop de dat docenten er vaak voor kiezen om leerlin luistertekst een antwoord geeft op niveau 2 gen zelfstandig individueel aan het werk te krijgen ze een uitgebreidere vragenlijst en op zetten is heel begrijpelijk in principe kan dan niveau 3 een lijstje met aandachtspunten op optimaal worden aangesloten bij hun persoon niveau 4 moeten de leerlingen zelf proberen na lijke situatie wensen en mogelijkheden tege te gaan welke informatie relevant kan zijn en lijkertijd is het jammer leerlingen missen als vastgelegd moet worden vragen en aan ze het merendeel van de tijd apart aan hun ta dachtspunten maken de oefening eenvoudiger ken werken het gevoel erbij te horen dat het luisteren wordt erdoor gestuurd naarmate heeft zijn weerslag op hun tweede taalver leerlingen er minder moeite mee zullen hebben werving en hun houding ten opzichte van het om de tekst te volgen krijgen ze minder hou nederlands vast aangeboden van belang is dat het on taalverwerving wordt met name op gang ge danks verschillen in de manier waarop de op bracht en gehouden in het contact de com dracht is geformuleerd dezelfde oefening municatie tussen de taalverwerver e n blijft leerlingen oefenen hetzelfde namelijk zijn haar taalomgeving kenmerkend voor luisterend de hoofdzaken uit een tekst halen tweede taalleven en dat vormt het verschil het gemeenschappelijke element wordt ver met vreemde taalleven bijvoorbeeld het leren sterkt doordat het voor alle niveaus om dezelf van het engels in nederland is daarbij dat de luistertekst gaat die klassikaal wordt de te leren taal voertaal is in het land waar de beluisterd teerder verblijft wat betreft de gezamenlijke nabespreking ver tweede taalleerders worden dus veelvuldig werking is van belang erop te letten dat het met die tweede taal geconfronteerd ook niet altijd de hogere niveauleerlingen in re buitenschools in een relatief veilige situatie guliere klassen bijvoorbeeld de moedertaalspre bijvoorbeeld tijdens de lessen nederlands kers van het nederlands zijn die er de be moeten ze de ervaring opdoen dat ze het ne langrijkste bijdragen aan leveren we kunnen derlands vooral ook leren door die taal op een dat proberen te voorkomen door de leerlingen zinvolle manier te gebruiken dat brengt hen er op de lagere niveaus niet alleen extra houvast misschien toe ook de mogelijkheden tot taal te geven bij het maken van de oefeningen verwerving buiten die lessen aan te grijpen 3 maar ook extra voor te bereiden op de geza de taallessen moeten dus de gelegenheid bie menlijke activiteiten vaak vloeit het een trou den voor gezamenlijke activiteiten en onderlin wens bijna automatisch uit het ander voort ge communicatie daarbij moet rekening ge zo zullen de leerlingen die bij de gericht houden worden met verschillen tussen leerlin luisteren oefening een aantal eenvoudige vra gen in het voorgaande heb ik geprobeerd hier gen meekrijgen steun hebben aan deze vragen voor wat ideeen aan te dragen als de oefening wordt nabesproken het kan best zo zijn dat zij dankzij die vragen de hoofdzaken uit de luistertekst duidelijker en vollediger op een rijtje hebben dan de leerlin gen van de hogere niveaus 15 n oten 1 na ne t te bi e nfait en an j e dij k wil i k b e d an k e n voo r hun rea cti es op de concepttekst en voor dit arti k el waari n d e a chte rg ron den w orden ge sche ts t van de man ier w a arop in ons lesse n pak ket a nders ne derlands communicerend leren d iffe r ent iatiemoge lij khe d e n zij n ui tg e wer kt de vo lledi ge t ite l b eschrij vin g v an dat p akket l u idt b ie nf ait nan et te a nje dij k s ylvi a n anning an ders nederlan ds communicerend leren een thema t isch cursorisch lessenpakket voor onder wijs aan heterog ene groepen met meertalige leer lingen v o h oev elaken 198 7 c p s 2 i nter nation ale sc hake l k l a ssen i sk s zijn bedo eld v o or anderstali g e l e e r li ngen die t e o ud z ijn voor op vang in h et b asiso n de r w ijs en d ie van w eg e h un vaard i g hei d in het n e d erl a nd s n o g niet bin nen he t re g uliere voort g ezet o n de rwi js gepl aa t st ku nnen wo rd e n in is k s w ord en ze daarop voorb ereid 3 zie oo k nann i ng sylvi a twe ede t aalond er w ijs en d e m og elij khed e n van de b ui tensc hoolse taal o mgevin g in moer 1 98 7 3 p 18 26 16