Niets is wat het lijkt, niets blijft wat het is. Ovidius’ Metamorphosen opnieuw onder het mes.

harry habets niets is wat het lijkt niets blijft wa t het is ovidius metamorphose n opnieuw onder het mes gedaanteverwisselingen of in het postmoderne jargon misschien beter vorm veranderingen als er e n auteur is geweest die zijn stempel gedrukt heeft op deze topic in de westeuropese literatuur is het wel ovidius geweest de mon daine deelder en tegelijkertijd mulisch achtigefiguur van rond het jaar nul het meest vermaard is hij immers vanwege zijn metamorphosen een dik boek met een groot aantal vormveranderingen die in een chronologische en thematische samenhang gepresenteerd worden en tot op dit moment tot een van de invloedrijkste objecten van receptie of doorwerking van de oudheid behoren terecht dus dat de vrije universiteit van amsterdam een special van de serie receptie van de klassieken aan het werk van deze auteur heeft gewijd he t motief voor de start van deze reeks inmiddels bijna vijf jaar geleden heeft te maken met het nieuwe eindexanien grieks en latijn dat intussen bijna zij n eerste lustrum beleeft leerlingen worden bij dit vernieuwde c s e bevraagd omtrent 66a literair genre bijvoorbeeld retorica epiek historiografie en 66a kernauteur binnen dat kader uitdrukkelijk hoor t bij de secundaire literatuur binnen dit onderwerp de receptie van themata ideeen en schrijver zo kwam bij de gescbiedschrijver herodotus de periander van wf hermans ter sprake bij de filosoof senec a de dagboeken van etty hillesum en bij euripides de mede e van anouilh zoals gezegd de studierichting griekse en latijnse taal en cultuur van de vu in amsterdam zorgt nu in samenwerking met delerarenopleiding aldaar al een aantal jaren voor achtergronden bij deze nieuwe eindexamenonderwer pen gaandeweg blijkt deze serie ook voor niet klassiekers een oogopener te zijn geworden in plaats van noten vindtde lezer aan het eind van dit artikel een overzicht van de inmiddels verschenen uitgaven supplement ii behandelt dus ovidius metamorphosen in vijf voordrach ten i let spits wordt afgebcten door dc zo langzamerhand befaamde vertaalster en classica marietje d hane scheltema zi j start haar bijdrage va n chaos to t kosmos met de stelling dat net zoals duizend en een nacht ook de meta morphosen zo n boek is waarvan je eerder gehoord of geproefd hebt dan dat je het werkelijk kent zelf s al ken je ze zelfs al lees je tot het eind je krijgt het boek nooit uit als je teruggaat naar het begin lees je weer iets anders dan eerst is er een mooiere uitnodiging tot lektuur van de metamorphosen de schrijfster is behalve docente ook begenadigd vertaalster vanuit die laat ste bezigheid vertelt zij boeiend over haar verhouding met ovidius en over de verschillende en vele fasen in deze relatie en over haar motieven voor dit arti kel ze wil de lezer duidelijk maken welk structuurplan bij ovidius ten grond 64 habets niet s i s wa t he t lijkt niets blijf t wa t het i s slag heeft gelegen vanuit de praktijk van een vertaler goed beseffend dat ik daarmee als het ware teragga naar af geen nieuwe perspectieven aanreik en het standpunt van de wetenschap schijn te negeren het tegended is echter het geval doo r jarenlang vooral stilistisc h bezig t e zijn krijg je misschien ee n andere benaderingswijze dan een literatuurwetenschapper of criticus die het kunstwerk kan t e n klaar op tafe l krijgt maar de conclusies lijke n nie t z o sterk te verschillen het artikel valt uiteen in drie onderdelen de keuze van de verhalen de inde ling erva n en de verbindingsteksten voora f daaraa n gaa t ee n kort e maa r daarom juist voor niet classici zeer verhelderende schets van het concept van waaruit ovidius zijn schema opgezet heeft ze toont aan dat de dichter de be doeling heeft gehad zijn schema te gaan opzetten en zijn verhalen te zijn gaan kiezen en indelen als 6en technisch gecomponeerde metamorphose opmerkelijk zeg t ze is de keus van ovidius geweest om bijna al zij n 13 0 verhalen in een gewijzigde vorm te vertellen vanaf het begin voldoet hij aan de metamorphose gedachte dat alles verandert en niets zomaar ontstaat ver volgens zoekt de schrijfster naar de redenen voor deze veranderingen en obser veert en concludeert daar veel lezenswaardigs gedetailleerder ingaand op de indeling van de verhalen komt ze tot een door ovidius zelf beredeneerde drie deling van goden heroen historie bij het derde onderdeel van haar betoog de verbindende teksten tussen de verhalen komt duizend en een nacht weer ter sprake daar is bij de prachtig vertellende sheherazade iedere nacht gelijk aan de vorige en de lezer krijgt het gevoel dat de tijd sulstaat bij ovidius daaren tegen wordt gereisd door tijd en wereld heen en er heerst een doorlopend ge voel van voortgang of vooruitgang en van een nadering tot de moderne tijd vastgesteld wordt dat door de auteur gewerkt is met twee middelen snel con trast en snelle beweging deze tactiek werkt ze vervolgens uit met drie duide lijke exempla boeiend is he t laatste deel va n dit artikel d e pogingen o m ovidius werk schema na tweeduizend jaar met behulp van de drie aspecten keuze indeling verbinding te achterhalen worden getoetst aan een structuuroverzicht van de eerste zes boeken van de metamorphosen d e conclusie luidt dat all e ver zen tot in detail zij n overdacht weloverwogen zij n opgebouwd en z o hun functie vervulle n i n een constructie die opzettelijk chao s me t kosmo s e n kosmos tot chaos verbindt een juist voor ousiders toegankelijke bibliografie met eenvoudig te vinden titels sluit het artikel praktisch af even lezenswaardig is het artikel van de kenner van receptie van de oudheid rudi van der paardt latinist en receptionist te leiden over vondels voor rede bij zijn metamorphosen vertaling mede naar aanleidmg van de bestseller die letzte welt van de oostenrijker ransmayr uit 198 8 i k herinner me d e schitterende kop van een recensie telefoon voor mijnheer ovidiusl gaat van der paardt eerst in op de twee toonaangevende interpretaties va n de meta morphosen door de eeuwen heen de eerste neemt het werk als een enstig epos dat zij n hoogtepun t bereik t i n de verheerlijkin g va n keize r augustus d e 65 habets niets is wat het lijkt niets blijft wat het is tweede betoogt dat ovidius alles en iedereen ironiseert ook het keizerschap in het kader van deze laatste zienswijze wordt verband gelegd met het karakter van veel post moderne fictionele literatuur met als kenmerken polyfonie ironie en het spelen met teksten en teksttypen ransmayr dus deze evaluatie van ovidius werk van enstig tot ironisch heeft aldus van der paardt ook de toon gezet in de receptiegeschiedenis van de metamorphosen de serieuz e leeswijze heeft hierin steeds gedomineerd dat begon met een christelijk allegorische leeswijze van ovidius1 verhalen waarbinnen dus al die mythologische vertellingen werden gelezen als parabels waarin christus maria en de mensenziel telkens weer figureerden en evolueerde in de renais sance tot een rationalistische houding expliciet te vinden in hetschilderboek van carel van mander die de verhalen wel leerzaam vond maar brak met de chrisuanisatie den poeet kende christum doch niet van der paardt vindt het antwoord op de vraag of bier sprake is van een fun damentele breuk in de ovidius interpretatie in de voorrede van van den von dels ovidius vertalin g ui t 167 1 onde r de titel herscheppinge n a ee n korte maar doorwrochte analyse van vondels ideeen beantwoordt de auteur de vraag over de verhouding tussen de middeleeuwse allegoristen en de renaissan cistische interpretatie van enerzijds van mander en anderzijds vondel ge meenschappelijk noemt hij bij hen alledrie het lezen van de metamorphosen als een serie verhalen met een impliciete moraal echter vondel ziet an ders dan van mander een duidelijke relatie met bijbelse verhalen maar ver schilt evident van de middeleeuws christelijke duiding daar immers is ovi dius ee n heidens auteur die zonder het te weten gods woord verkondigt voor de zeventiende eeuwse wetenschapper vondel staat het vast dat alle ta len en culturen van de antieke wereld met elkaar samenhangen en dat in de mythologische verhalen van ovidius de bijbelse waarheden worden verteld zij het in verwrongen en verdraaide vorm zoals meestal is van der paardt le zenswaardig zowel vanwege de rode draad als om de vele kleine zijpaadjes die hij betreedt ex ztevwor redacteur essayist en vertaler piet meeuse richt zijn aandacht op een auteur die zijn sporen wd verdiend heeft met het verwerken van oudheid in zijn oeuvre harry mulisch deze bracht zichzelf aldus meeuse 66n keer schertsenderwijs explicie t in verband met ovidius door zich in anekdoten rond de dood uit 1967 h mulisch naso te noemen aan metamorphosen is in het werk van mulisch geen gebrek z e zijn er in overvloed te vinden en in zeer gevarieerde vormen vanaf de vroege verhalen tot en met de ontdekking van de hemel na enkel e voorbeelde n beperk t meeuse zic h in het vervolg va n zijn artikel to t het verhaal de sprong der paarden en de zoete zee uit de bundel de versierde mens uit 1957 ondanks het feit dat mulisch zich hier niet door ovidius lijkt te hebben laten inspire ren is de hier beschreven vormverandering er een die bij de ovidiaanse mythi sche metamorphosen past 66 habets niets is wat het lijkt niets blijft wat het is na een korte samenvatting van het verhaal stel t meense vast dat hier sprake is van het verhaal van de metamorfose van een verhaal of het verhaal va n het ontstaan van een mythe hij gaat dan in op de aetiologische funktie van metamorphoseverhalen du s het in verhaalvorm verklaren van het ontstaan en bestaan van bepaalde eigen aardigheden bij voorbeeld in het landschap in concreto uit de zuiderzee zee ontstaan de ijsselmeerpolders land en daardoor verdwijnt he t eiland schokland meeuse legt nu verband met twee gelijksoortige metamorphose n bij ovidius 1330 347 e n xv 262 265 maar constateert direct een belang rijk verschil bij mulisch is er geen sprake van een natuurverscbijnsel maa r van een menselijke ingreep zoals ook de metamorphose van de lotgevalle n van zijn hoofdpersoon to t een mythe door mensen tot stand wordt gebracht hiermee komt de essentie van dit artikel aan de orde het gaat aldus meeuse niet alleen o m d e gedaanteverwisselingen va n een verhaal maar ook e n vooral om de metamorfose die de feitelijke werkelijkheid ondergaat wanneer zij door mensen tot een verhaal wordt gemaakt een verhaal dat op zijn beurt werkelijkheid schept en dat op die manier de levens van mensen bei nv loedt en vormgeeff de conclusie van dit essay dat als column in een tijdschrift niet misstaan zou hebben luidt dat het soort metamorphose dat mulisch toepast het fundament vormt van de gedaanteverwisselingen waarover ovidius vertelt schrijven en vertellen zij n herscheppingen va n de werkelijkheid jamme r overigens da t meeuse i n zijn literatuuropgave nie t de meesterlijke analys e doo r van der paardt van mulisch twee vrouwen in het tijdschrift literatuur va n januari 1989vermddt heel anders van toon en inhoud is de gedegen bijdrage van de gentse vakdi dacticus e n latinist fredd y decreus me t als titel d e metamorfose e n het postmoderne labyrint wie postmodernisme en receptie van de oudheid met elkaar wil verbinden vindt bier heel wat maar het gaat allemaal wel erg snel decreus begint zijn artikel met een historisch overzicht vanuit de wisselende blik va n de classicus over oorzaken die geleid hebben to t het postmoder nisme e n ove r kenmerken ervan daarbi j haal t hij i n kort beste k hee l wa t overhoop de start vormt een video clip op mtv een metamorfose die ge tuigenis aflegt van de diepe existentiele krisis waarin de oorlogsgeneratie ver keerd heeft en die als zodanig thuishoort in de periode van het modernisme wordt als commercial gebracht op een zender die bekend staat om zijn post moderne beeldenstroom vervolgen s wordt als poging tot definitie van het postmoderne denken de radicale ontologische twijfel aangevoerd niet s kan met zekerheid geweten warden over de ware aard der dingen de legitimate is uit alle grote denksystemen weggevallen en de westeuropese mens is zijn pa radijs kwijt zee r kort komen dan kenmerken van modernisme aan de orde technieken om het gefragmentiseerde wereldbeeld toch nog te verbinden met een tijdloze orde en blijvende waarheden over de mens daarna volgt een relativering wij maken in wezen gebruik van dezelfde interpretatiev e vrijheid waarmee onze voorouders steeds hun existentiele problemen hebben 67 habets niets is wat het lijkt niets blijft wat het is weten te duiden met daaraan gekoppeld een compliment aan de rijkdom aan en van beelden en mythen uit de oudheid met hun aanhoudende afwisselin g aan interpretatieve vrijheid tot slot van zijn lezenswaardige inleiding gaat decreus in o p het weze n va n metamorphosen in oudheid verlichting e n classicisme in de twee volgende paragrafen gaat de schrijver in op metamorphosen met betrekking tot het paradijs en het labyrint over het paradijs zat men elkaar in de oudheid al in de haren steeg de mens heid op vanuit een soort nulpunt naar een heilsverwachting of wa s ze juist vanuit een gouden era op weg naar degradatie in achttien regels is de auteur in de twintigste eeuw beland en geeft da n een overacht van een aantal ro mans die zich met dit dilemma bezighouden het voert te ver om bier alle vi sies en meningen van decreus in het kort weer te geven laat ik mij beper ken tot het noemen van carry van bruggens prometheus toenemende twijfel over elke zekerheid geen vaststaande waarden of waarheden de roman foe van de zuidafrikaan john coetzee waarin het verhaal van robinson crusoe door een vrouw verteld wordt deelnemers aan de conferentie literatuurdidak tiek van eind september jongstleden in nijmegen zullen bier hun oren spit sen botho strauss bewerking van shakespeare s midzomernachtskomedie het park hoe door middel van de taal de mythe of de kunst een dam opwer pen tegen de voorthollende desacralisatie commercialisatie en ontmenselij king en tenslotte na de onheilspellende mededeling dat deze postmodeme probleemstellingen die experimenteren met soorten werkelijkheidsbelevingen niet van gevaar ontbloot zijn de duivelsverzen van salman rusdie ee n nieuwe versie van het ontstaansverhaal van de islam een soortgelijke eve n lezenswaardig e tri p voert de leze r hierna door het thema het labyrint lange tijd symbool en allegorie van menselijk bestaan zoeken naar god en pelgrimeren naar jeruzalem bij een modernist voor de eerste wereldoorlog als franz kafka verdwijnt de zinvolheid van grote symbo len doo r de achtervolging doo r gevoelens va n levensangst e n vervreem ding kon hij geen aansluiting meer vinden met de joodse en de humanisti sche grondervaring het leven was absurd en de wereld nam dreigende gedaan ten aan met als voorbeeld de metamorphose van de mensen in afgestompte neushoorns rhinoceros va n eugene ionesco stel t decreus vast dat in het postmodernisme de personages pas goed hun identiteit verliezen ze hebben vaak geen echte psychologische kern meer de intrige van het verhaal wordt vaak onderbroken voor allerlei perspectiefwisseumgen en de verteller stapt ge regdd zijn eigen verhaal binnen omdat de werkelijkheid niet meer mimetisch wordt benaderd speelt de schrijver vaak met een groot aantal werelden die in elkaar overlopen of elkaar problematiseren angezien het grote verhaal ont breekt speelt de schrijver vaak met de overgebleven fragmenten en wil hij de lezer een rigen keus laten bij de leeswijze een lang titaat maar het maakt goed duidelijk welk gezichtspunt decreus inneemt wanneer hij nu verder in gaat op romans met he t labyrint als symbool voo r de onmogelijkheid o m de werkelijkheid te kennen jorge luis borges en italo calvino worden ge kenschetst als auteurs die niet erg gemteresseerd zijn in het beschrijven van 68 habets niets is wat het lijkt niets blijft wat het is concrete labyrinten in de naam van de roos va n umberto eco is de biblio theek met zijn dwaalwegen door de opeengestapelde kennis het labyrint tot slot bespreekt decreus kort maar zeer krachtig christoph ransmayrs her schrijving van ovidius de laatste wereld waarbij hij nog enkele rake obser vaties doet over ovidius metamorphosen al met al een lezenswaardige en relevante bijdrage aan de ovidius literatuur met een uitnodigende leeslijst de laatste bijdrage aan deze bundel van de hand van vakdidactica caroline fisser mogelijkhede n met metamorphosen in de beeldende kunst wil i k slechts kort bespreken op de eerste plaats omdat dit artikel terecht en geluk kig uitvoerig voorzie n is va n afbeeldingen di e de recensie lezer echter ont beert en vervolgens omdat de schrijfster herself op de conferentie van 23 sep tember jongstleden deze bijdrage in persona heef t toegelicht velen hebben haar daar gehoord maar ook zonder plaatjes is het artikel leerzaam naar aan leiding van de verhalen over diana en actaeon de hoogmoedige jager die in een hond verandert en van daedalus en icarus de eerste piloten geeft fisser op exemplarische en vakoverstijgende wijze vooral dat laatse vind ik een erg groot pluspunt van dit artikel concreet aanwijzingen over de mogelijkheden van het gebruik van schilderijen in de les ze onderscheidt en verklaart drie methoden in het gebruiken van beeldmateri aal in de klas initierend leeriingen ontdekken aan de hand van beelden zelf gedeeltelijk de loop van een verhaal eventueel bedenken ze zelf d of hun afloop waardoor inleving en creativiteit gestimuleerd worden consoliderend dat wil zeggende beschrijving van de auteur vergelijken met het latere beeld ervan verdiepend het gelezen verhaal wordt verdiept met behulp van de receptie er van in de beeldende kunst ze geeft bierbij fraaie voorbeelden van veranderin gen in emoties bij de lezer kijker in het tweede deel van haar artikel past fisser de hierboven aangeduide metho den empirisch in de les dus toe op het verhaal van daedalus en icarus maar ze voegt er een dimensie aan toe die voor literatuur docenten zeer lezens en kennenswaardig is na het beeldmateriaal krijgen leeriingen een aantal gedich ten vestdijk claus d e vlamin g vuylsteke tentije zuiderent au den emmens uit de modeme letterkunde voorgelegd met andere interpretaties of facetten van het verhaal waarna ze hun eigen keus m b t de toepasselijk heid van hun combinatie moeten verantwoorden fisser put hier uit een oud revisor artikd ui t 198 2 van ton van deel maar voegt daar enige gedichten aan toe ook dit tweede deel van haar bijdrage is juist door het vakoverstij gende karakter ervan voor niet classici het lezen en iritproberen waard het zal de lezers duidelijk zijn de serie receptie van de klassieken vult een gat in de markt dat door het nieuwe eindexamenprogramma voor de klassieke talen gelukkig gedolven is 69 habets niet s i s wa t he t lijkt niets blijf t wa t het i s receptie van de klassieken onde r redacti e va n c a c m rsser r th va n de r paardt e n s r slings uitgegeve n doo r d e studierichtin g grieks e e n latijns e taa l en cultuu r e n he t instituu t voo r didactie k e n onderwijspraktij k va n d e v u t e amsterdam verschenen zij n achtereenvolgen s i herodotus e n ovidius uitverkocht ii euripides en seneca iii homerus e n pliniu s iv plato en tacitus v orestes electra e n retorica vlxerxes perzen e n filosofie t e verschijnen ein d 1994 supplement i horatiu s supplement ii metamorphose n hie r besproken supplement iii sappho t e verschijne n 1995 verkrijgbaar i n d e boekhande l o f doo r overmakin g va n 30 o p gironumme r 4894587 te n name van vrij e universiteit ido v u amsterdam o v v naam adres en de gewenste uitgave 70