NT2 in Vlaanderen. Taken voor taalvaardigheid.

greet goossens g egroeid tot e en vorm van onderwijs voor alle le erlinge n die e e n grote achter s tand h ebb e n o p het gebie d van ta alvaardig h e id te n aanzien van d e modal e leerling het nt2 onderwijs nt2 in vlaanderen conce ntr ee rt zi ch dan ook op het wegwe rke n v a n di e ac ht e r s tand e e n uitvoeri ge b espre king taken voor taalvaardigheid v a n d e argume ntati e v oor de inte gratie v a n nt r e n nt2 onderwijs is t e v inde n in jaspa ert 1996 h et nt2 onderwijs in vl aande re n ka d e rt in het vlaam se onde rwij svo orra ngsb eleid o vs zowe l in nederland als i n vlaa nde ren word t de dat in i9 9 i in werkin g is ge tre d en o m sc hole n laa tste ja re n steeds du i del ij ker da t on derwijs da t m e t ee n ze ke r p erce nt age mi gr a nt e nlee rlinge n rek en ing h o udt m e t taa lp roblem e n di e andersta lige minimum ti en pro cent d e ka ns t e geve n aa n l eerl ingen k unn e n on de rv ind en ook ten goe de ko mt ac hte r s tandsb estrijding en onde rwij ss t imul e aan an dere lee rlinge n die een g ro te achterstand ring te do en voor h et sec undair o f voortgez et hebben op het ge b ied van taa lvaa rdighe id ten o nde rwij s kreeg het ovb d e naam inn ova ti e aanzie n van de m od al e lee rling me t and e re proj ec t me e h et innova ti eproj ec t is in de ee r woo rden nta o nd erw ijs word t ni e t m eer opgevat ste plaats ge ri c ht op de eer ste gr aad va n h et als onderwijs da t enke l en a llee n is ge ri c ht op sec und air o nd erwij s d e twaalf to t vee rtie n lee rl ingen die een an dere m oeder taa l heb b en dan h et j a ri gen s c hol e n die in h et innova tie proj ect ne de rla n ds in ne d erl a nd zijn e r m ede op gro nd stappe n in totaa l een zes ti gt a l kr ij ge n ee n van die gedachte twee m e tho den nede rlands verpli chte ke nni s makin g m et ee n a an tal o n twi k keld d ie gesc hikt z ijn voo r nti en nt2 domeinen z o als nt2 inte rc ultureel onde r leerlingen i n het voo rtgezet o nde rwis sv taal wij s studi eb ege l eiding en zovo ort in ruil kem n a 1 994 e n in s trume ntaa l h e rlet 1994 in voor ex tra les tijd en en onde r s t e unin g vl aan de ren he bb en bogaert goossen s klimop omdat er in he t vl aamse onde rwij s vo o r 1 99 2 on twik k eld 1991 ni e t of n a uwelijk s sprake was va n sch oo l daa rnaast wo rdt in ne de rla nd en vlaa n de ren ge bo nden nt2 initiatieven e n e r gee n school s t eeds m eer voo ropgesteld dat h et tvta on de rwijs overstijgende nt2 projecten li ep en b es to nd gericht moe t z ijn op de o ntwikkeling va n de d e moge lijkh eid om een to ta alb e le id vo or nt2 vaardigheid o m met sc h oolse taa l en t ek s te n om te uit t e s tipp el en h et ste unpunt n ed erland s a ls kun nen gaan di e vaa rdig he id m oet da n lei den tot he t tw ee d e taa l door de to e nmalige mini st e r van beter functio n ere n in h et onderwijs zie ook s c hool onde rwij s op geri cht e n onde rgebrac ht bij de t aal als s truike lblok hajer meestringa 1995 katholie ke universite it l e uve n kr eeg de in di t arti kel beschrijft greet g oossen s werkza am opdrac ht dit te c o o rdin e ren e n te ondersteu bij het ste unpunt ne derla nds a ls tweed e taa l van ne n door ond erzoek nasc h o lin g mate r iaal d e kath ol i eke uni ve rs ite it in leu ve n hoe in o ntwikk e ling e n impl e m e nt a ti e vl aa nde re n wo rdt o mgegaan me t bove nge noemd e ontwikke li ngen zij besp reekt d e ui tgewe rkte taal d e do elgroe p van h e t dom e in nt2 z ijn de vaa rdighei dsaanpa k in h et voo rtgezet o n de rwijs mind e r t aalvaa rdige lee rlin gen binn e n d e p ro zowe l h et wat a ls h et h oe ko m en daa rbij a an d e j ectsc hol e n he t gaa t hie rbij zowe l om orde we lke taa lvaardig h eid wordt van de leerlingen a ut ochtone l ee rlin gen al s allochton e di e h e t ve reist e n op we lke ma nier m oe t di e taalvaardig h e id g rootst e d ee l van hun sc ho ollo opb aan in he t da n wo rd en opgebo u w d ne de rl a nds he bb en d oorlop e n d e do e lst e l ling die voo rops t aat i s de o ntwikkelin g v a n de vaa rdigh e id o m me t d e sc h oolse taal e n t ek s t en in vl aande re n wordt ne derland s als tw ee d e om te kunn e n gaan di e vaard igh eid mo et da n taal nt2 d e l aats t e j are n ni e t m eer o p gevat le id e n tot ee n b et e r fun ction e re n in he t als ond e rwij s in geri c ht vo o r e nk el e n alleen onderwij s lee rli n ge n di e een ande re moe de rtaal h e bb en d e doels t ellin g va n de nt2 werking binnen dan h et nede rlands h et is in d e praktijk uit he t innovati e proj ec t i s du s het ontwikkele n 140 moer 1996 3 van d e sc hools e taalvaardighe id va n de le erlin evolutie van het wonen gen hierbij rijz en onmiddellijk d e volg e nde vragen op welke mani e r moeten de ze le erlin door de eeuwen heen kende de won i ng een ge n t aalvaardig g em a akt word en welk niv eau enorme evolutie dit kwam vooral door de van ta alvaardighe id mo eten z e uit eind elijk technologische ontwikkelingen b e reiken om goed te kunnen fun ction e re n in h et onde rwij s en in hoeve rre is het d e taak van in de prehistorie was de technische kennis en d e sc hool om a an di e vaardigh e id te bouwe n vaardigheid van de mens erg zwak de levens ik z a l gaandeweg een a ntwoord op d e ze vra situatie was toen erg hard en de mens moest ge n prob eren te formul e re n zich voortdurend verplaatsen om voedsel te vinden hij zocht bescherming i n natuurlijke een wereld van verschil schuilplaatsen zoals gro tten en holen kinderen taalvaardigheid l a te n ve rwe rve n is van zodra de mens gereedschap g i ng ontwikke ze ker nie t allee n h e t d o m e in van de sc ho ol al len kon hij ook natuurlijke materialen gebruiken va naf hun ee rs t e l even sj aar als de sc hool nog om een woning te bouwen hout klei en leem ver a f is zijn kind eren vol o p b ezig om taal t e waren toen zijn bouwmaterialen v erwe rve n d eze sp o nt an e ve rw e rving zo rgt doordat de woning groter werd was het moge ervoo r dat kind er e n ni e t als taalloze wez en s op lijk er allerlei woonfuncties in te voorzien sc hool aankome n op ee n paar uitzonde rin woningen voor doden en goden werden tot gen n a kunne n alle kinder e n di e aa n de sc hool echte kunstvoorwerpen uitgebouwd b eginn en uitdrukki ng geve n aa n a lles wat z e de situering van de woningen ten opzichte van in hun we re ld to t dan t oe tali g h ebb e n moe te n elkaar werd belangrijk in de klassieke oudheid uitdrukken m aar als z e op school kom e n ver waren de straten rechtl i jnig a nd ert e r h ee l wa t z e komen a ls h et ware in ee n ni e uwe we reld te recht ee n wereld waarin van natuurlijke materialen werd nadien over ni eu we andere dinge n tot uitdrukking geschakeld op nieuwe bouwmaterialen zoals gebrac ht mo et e n worde n wa a rin de d i ngen gedroogde en gebakken steen op ee n ande re wijz e vertaald mo ete n wo rde n in de m iddeleeuwen verrezen vele nieuwe ste me t d e taal di e z e van thuis uit meebre nge n den rond burchten en kastelen in de latere schi e ten h eel wat lee rlin ge n t e kort ze renaissance keerden elementen uit de griekse besc hikk en ni et ove r de vaardigheid d ie nodig bouwstijl weer is om op sc ho ol go e d te fun c tion eren o m bij voorb eeld vrage n van d e l eerkr acht te b egrij afbee lding i fragment uit een ha ndb oek tec hn o lo p en e n e r op ee n a de quat e wijze op te r e age gisch e op voedi ng ee rs te jaa r sec undair o nd erwis ren of om t ek s ten al s di e in afb eeldin g i te kunne n b eg rijp e n e n e r d e esse ntie van te kunn en ve rwoord e n en ze mo e te n z e kunne n kunne n onthoude n e n verwoorde n ge bruiken al s ba s is voor ee n aant al vaa rdigh e d e kenni s bood sc happ e n di e in dit soort t ek den e n voor ve rde re ke nnis hie rtoe i s ee n s t en worde n ove rgebra c ht he bb en ee n sp ec i ho ger niveau van cogniti eve ve rwe rkin g ve r fiek k a r a kte r ze zijn z ee r ab s tract z owe l wa t e is t d e leerli nge n mo e ten de info rma tie uit de d e b egripp en betre ft die erin worde n aange bood sch a ppen imme r s kunne n s tru c tur eren brac ht als de mani e r w a arop d eze b egripp en e n orde n e n hoo fd en bijzaken sch eid en de ond erling verband houd en me t e lkaar het informati e ve rge lijken m et ande r e ree ds kunne n om ga an m e t dit s oort te ksten veron b esc hikba re informa ti e enzovoort d erste lt du s k e nni s van die begr ipp e n en hun spijtig geno eg h ebb e n we mo et e n vasts t elle n talige e tike tte n en va n di e ve rba nden e n de dat een groot deel van de leerling e n dit so ort vorm wa a rin ze in ta a l worde n uit ge drukt te kste n ni et aankan omdat hun ke nni s van de ve rder he bb e n d e z e kennisboods chapp en wereld ni et groot g e no eg is en omda t z e h e t ook ee n heel sp ec ifiek doel de leerlingen sc hooltaal nederland s onvoldo e nde be h ee r moeten niet allee n in staat zijn de b e gripp e n se n en hun relaties te begrijpe n ze moe ten ze ook als we wille n d a t leerli nge n de sc hool m e t 1996 3 moer 141 all es moet in het werk gesteld worden om te voorkomen dat een zwaa r ongeval z ich v oordoet bid een industriele activiteit moor a ls het don toch gebeua m oe t d e r ampenbestrij ding zo goed moge lij k georganiseerd wo rden de provinc iegouverne ur s hebben daarom r ampenpla nn en voor h ulp verlening uitgewe r kt voor risicovolle industriele installati es di e rampenplannen zu llen rege lma ti g uitgetest wo rden doo r oefen ingen de bevo lkin g moet echte r weten waarover het gaat ken en ovef gen deze brochure is een eerste stap in de informatieverstrekk ing tra cht n u d de nuttige tips b o abonnementen het toch gebeurt en elke minuut teer met u sam oa p yegtleve basis de ministeg van binnenlandse zake n u deskundl9 8diseren w 1 voordelige jaarabonnementen n g chuvv k spfeken met een jaa ra bonnemen t be sp aart u soonijjk en een h al ve maand abonnem entsge ld en u p en koste s ee n eventuele prijs ve r h o g ing t ij dens de vp416u be taal d e peri ode u kan u w fac tuur ook drie maandel ijk s of zesmaande lijks vooraf be tal e n met e e n dom icili e ring worden de facturen automatisch vjerela v b beta a ld bij eventuele op zeg w or dt u w sdaao grutcc hck aid bn geen tegoed teru ggestort o tmlet een recht p ben hov c la iok l ntnm v en rast a 0 e d 2 bakamende aansluitingen r d ycdend la v 8 xkcn elerdmo 12 199 r u v ea da l 9 ti o ie ve 19 d 01 ncri het abonnementsta ri ef voor een a iaidin0 vo w hcmne vfp wp m no8 xn bijk omende aan slui t ing bedraa gt 30 en i tijd dis ssibe o o i0e rt d a inane van het hoo fdtari ef informatie e n een g ita4 em ocyun zov o sn mr1 m de w p rijsopgave van de ee n malige kw om e nun larneku w m minel pm uw1 co nuu e1o aanlegkoste n zijn geheel vrij bl ijv end kochu m mdsk t p re luil0 yu v s n en i 8 9 de kt ml ws ynvum hun wli de evek sm debe ke sr peneke e sin tltiew kno 3 tele fonische servi c e rg 81 v n be p n voocvads tdadi 2 2 u bezo n alk 60 bij n a alle wens e n en veran de ringen d 1e su tilom h m but8 oed ru r tde een kan u telefonisch rege len aleen 7 uzm m e d ixuui gym wru m t w 1i ei adreswij zig ingen en opzeggi ngen m oet hcidsd38 0 k s hlo un acsu info in het statio n mo vou ti z in8 midd d u schriftelijk of pe rsoonl ijk melde n in deze folder bevat slechts enkele van de meest gebruikte verbindingen van en naar het geval u o ver een convertor zou berchem er zijn ech ter nog heel wat meer vlotte verbindingen besc hikken moet u deze inleveren bij achteraan in de folder vindt u e nkel e prijsvoorb eelden van veelgevraagde bestemm verhuis buiten het de b y svijdin8 aesddlan er b estaan echter heel wat me er interessante re ismo ge lijkh ede n en talrijke voordel voc d integanverdeelgebi ed bij verhui s naar b v e inkaarte n b dagtrips gr oe0 sr eizen en waarm ee met oe tr ein reize n e xt r a i lut nv ons personeel geeft u hierover graa g alle inlichtingen een woning waar r eeds een o den m ziekt e gen m e sab vo o r informat ie kan u ter echt aa n de balie van o ns inlichtingskantoor te antwerper integaoaansluiti n g is mag u de sa scr d it is geopend van maanda g tot vrijda g v an 7 00 tot 22 0 0 u ur op zaterdag van 8 0 n 4 p y8 dn8 converter meenemen ma ar u moet dit d sa op xon en feestdagen van 9 00 tot 19 00 uur wel melden eau onze d i enste n as uit idt w n idy w u kan er even eens te lefonisc h inf o bekomen op h et numm er 03 233 39 15 afb eelding 2 voorbeelden van b oo dschapp e n vo or de burger succes doorlopen dan zu llen we ervoor mo e ti ekanalen zoals bovenstaande i s een vorm va n ten zorge n d a t ze wel met dit soort v a n kenni s taalvaa rdigh e id ve rei st die het alled a agse ove r overdracht kunn en omgaan s tij gt d e c ommunicatie in deze situ a ti es ve r loopt bijna uitsluitend in formel e a b strac t e de t a alvaardigheid s eisen die de sc hool stelt s tandaardtaal terwijl voor d e informe l e com zijn niet allee n e e n voorwaarde om aan h e t muni catie thui s of op straat het dialect of ee n o nde rwij s te kunnen de eln em e n d e school a nd e re t aa l be s t to ereike nd e n s om s z elfs aa n wil d e l ee rlinge n ook voorb e reid en op h e t gewez e n zijn l e ve n in de maa t sc h a ppij om al s een volwaa r als de sch ool of de opleidin g me nse n ka nse n di ge bur ge r te kunnen function eren is ee n wil ge ve n om in di e maa t sch appij ee n goe d ze ker niv eau van t aalv a ardigh eid ve r e i s t d e geint eg ree rd e plaat s in te n e men d a n zal z e maat s ch a ppij moet immer s de burgers hun he n daa r ook terdege op moeten vo orb ere i rechten en plichten kunnen duid e lijk make n de n o nder me er door hun de nodige ta a lva a r en informatie kunnen g e v e n ove r ni e uwe digheid bij te bre ngen re gleme nte ringen over politi e ke e n maat sc happ elijke standpunt e n ze wil ook hulp kiezen voor een aanpak bied e n bij het uitvoeren van taken of waar sc huwen voor mogelijke gevaren het we rke n aan die t a alvaardigh eid is voor ee n hiervoor maakt ze gebruik van tijdsc hrift e n groot d ee l de taak van het vak n ed e rlands d e kranten t e levi s ie informatiebrochure s c on m a ni er waarop dat g e b eurt hangt af van de tracte n en ove r ee nkomsten reclamebood wijze w a arop men taalonderwij s bena d ert dit sc happen gebruiksaanwijzingen enzovoort taalonderwijs heeft altijd al tus sen tw ee pol e n om gebruik te kunnen maken van informa gependeld ik sch ets z e hierond e r e n probee r 142 moer 1996 3 er onmidde llijk de voor en na d e len a an te onderwij s en kwam te re c ht bij di e vorm van koppelen voor een uitvoerig e b esc hrijving ta a londerwijs die d e spontan e ta alverwerving van d e twee grote benad e ringen van taal als model e n uitg a ngs punt nee mt ond erwij s ve rwij s ik naar ja s paert 1996 in natuurlijk e t aa lverwervin gss ituatie s le er je taal al do e nde door dingen te doen w aar j e ta al h e t taalonde rwij s concentre ert zic h in veel bij nodi g he bt d e aa nd ac ht van de t aalleerder gev allen hoofdzakelijk op h et aanbrengen va n is op d at mom ent g e ric ht op d e uit t e vo e re n het sy s te em v a n d e taal di e moe t worde n taak en ni et zoz ee r o p d e t a al di e d aa rbij wordt aangelee rd nieuwe informatie ove r bepa ald e ge bruikt e leme nt en e n reg e ls van da t s y s te em wordt vertaald na a r onderwij s b e t ekent dit dat le er stap sgewijs ove r gedragen en de t ee rd e r s wor lin gen of te erde rs voortdurend g ec on fron de n a an de hand van o e feningen ge holp e n bij teerd moe t e n word en m e t tak e n di e ni e uw e h e t c ombine re n en to ep asse n ervan in d e eise n s tellen a an hun taalva ardi ghe id we spre to ep ass ingsfase mo e ten de taallee rd er s in fe ite k e n dan o o k v a n taa kgericht o nde rwis nie t s ni euw s m ee r l e re n z e mo e t en d e om die take n s u cces vol uit t e vo e ren mo e t en v e rworve n ke nnis synthe tis eren in e e n g rot e r d e l ee rlin ge n in taal ve rp akte informa ti e ve r g ebruiksge heel ik z al dit van a f hi er dan ook we rke n di e ze n og niet ee rde r of n og ni e t op s ynthetisc h taalonderwijs no e me n e n b as e e r mij d at niveau verwe rkt h ebb en ze moete n hun hi e rvoor op de door mi c ha el lon g e n g r aham ei gen taalvermo ge n mobili se ren om t e prob e cro ok es geintrodu cee rde t erminolo gi e in v e r re n aa n de nieuwe uitdaging t ege mo et te b a nd me t d e twee ba s i s ri c htin gen binn e n kom e n wanne er dit vermoge n ni e t vo ldo e nd e ta a lond e rwij s lon g e n crookes 1992 blijkt om he t probl ee m op te lo ssen zal he n e e n go e d voorb ee ld van syntheti sch ta a lon hulp aan gereikt mo et e n word e n om d e ges tel d erwij s is h et klass ie k e gra mmati caond e rwij s d e taak uit t e voere n d e lee rlinge n worde n d e l eerkracht geeft de lee rlin ge n a l d a n niet da n ge motive e rd e n ge a ssi s tee rd o m di e tak e n aan de hand van vo orb eelde n e en aantal nie u ondank s hun tekort aan taalvaa rdi gh e id toc h we rege ls e n termen en de lee rlin g en o efe ne n tot een go e d e inde te br e nge n op elke s uc ces die ve rvolge ns i n aan de h a nd van daarvo o r volle uitvo e rin g van ee n taa k volgt dan ee n ontworp en o efe nin ge n so ort analy se van de moeilijkhe de n die ermee dit ty p e van ta alonde rwij s kan su ccesvol zijn ge p aard gin gen zowel d e t ali ge a l s de niet m e t name bij ge motivee rde e n e rvaren taal talig e en van de s tapp e n di e n aa r een s u cce s l ee rd ers die ple zi er b eleven a an he t taalle er volle oplo ssing van di e problem e n h ebb e n pro c e s zelf e n di e gewoon zijn om met dit gele id vanda ar da t dit type va n onde rwij s ook soort sys t ee minformati e om te ga a n a nalytisch taalonde rwijs ge noemd wordt long en cro ok es 1992 bij ee n groot aa ntal taall ee rd er s waartoe ve le door de h erhaalde c onfront a ti e me t e en mind er t aalvaa rdige nt r e n nt2 leerders b e paald typ e probleem gro e it ee n s oort syste b e hore n blijkt d e rg elijk taalond erwij s echte r matisc h b ese f va n hoe da t proble e m op gelo s t heel wat mind e r vruc ht en af te we rp en vaa k kan worde n gaandeweg krij g t die sys t em a ti wordt geprobe erd om hi ervoor ee n oploss ing se rin g vas tere vorm e n k a n ze gaa n fun ge ren t e zo e ken door dit type van onde rwij s zo a ls onde rdeel van h e t taalve rmo gen communic ati ef mogelijk op te ze tten de zo zullen l ee rlingen in een a nalytisc he aan kl e mtoon komt d an in de eerst e plaa t s op de pak ee n brief l e re n schrijven door ee rs t ge re to e passing va n de aangebracht e s ys te eminfor geld met brieve n als l e e s tek s t t e werken e n op mati e in ree le gebruikssitu a ti es te ligge n to ch ee n bep a ald mom e nt zelf ee n van di e brieven z ijn hierdoor de pro bl em en niet uit de weg t e moe te n b ea ntwo orden in plaats van ee rs t ge ruimd want ook in de communi ca ti e ve aan les te krij ge n ove r de s tru c tuur van d e brie f pak word e n no g altijd b ep aalde as p ecte n van gaa n ze onmidd ellijk aan de slag ge bruik h et taalsysteem al s uitgangs punt g e nom e n makend va n de brieve n di e z e al he bb e n gehad en de juiste bri e fstruc tuur da a ruit destille rend vanuit die vas ts tellin g ging h et ste unpunt nt2 rijzen er op dat mom ent problemen d a n is op zo ek na a r ee n e ffecti eve re a anpak van taal dat het ges chikte mom e nt om daar op in te ga a n 1996 3 moer 143 e en kwestie van willen op h e t st eun wordt hiervoor moet de groep le e rli n gen pun t nt2 we rd du s voo r h et werken aan ta al nie t noo d za kelijk hom ogee n zij n e en t aa k vaardigh eid g ekoze n voor d e hierboven ge ka n imme r s op ve rs chille nde ni ve aus ve rwerkt schet s t e a nalyti s che aanpak de kan s dat m et word e n elke le erlin g pikt er di e ele me nte n uit nam e de mind e r t aa lvaardi ge l eerlin gen zi c h di e op dat mom ent aanvull e nd zijn voo r zijn b e trokke n voe len bij ee n aa npak di e vertre kt eige n taalvaardi ghe id z o z al de e ne l ee rling van h e t voor h en onb eke nd e ab s tra c te taal h et taal aa nbod allee n m aar in gr o te lijne n systee m is imme rs ni et b ijzo nde r gro o t e e n b egrijp e n en ve rwerken een ande re l ee rling aanp ak di e ve rtrekt v a nuit sp ecifi e ke taal ge zal e r daa rn aas t ook stru ctuur in kunnen a a n bruikss ituaties waa rbij l ee rlin gen hun ta al bren gen e n ee n d e rde zal de gege ve n informa vaardigh eid ve rho ge n door c on c re t e t a ken u it ti e o o k kunne n ve r ge l ijken met a nde re info r t e vo e re n di e te lke n s nie uw e e i se n s t e lle n aan m a ti e bronne n e n er ee n p e rso onlijk e me ning hun taalvaardigh e id is vee l mo tive re nd e r e n ove r kunne n vorme n bi e dt veel mee r gar a nties voo r de b etrokke n h e id va n d e l ee rlinge n en h e t is juist di e concreet werken met take n b e tro kke nh e id di e ee n b as i sve re is t e is o m in dit geval t aal t e l e ren l eren is ni et allee n een er zijn du s voldo end e argume nt e n a an t e kwestie van kunnen maar evenzeer van willen hal e n o m voo r een an alyti sche aanp ak t e ki e z en om aa n taalvaa rdi gh eid te we rken in h e t e omgaan met heterogeniteit er is ro gen e groep e n het inbou we n van h e t ec ht er nog ee n re de n om t e ki e ze n voor een n atuurlijk taa lve rw e rvin gs prin c ip e in h e t an alytisc h e aa np ak g oe d o nde rwij s leve rt alle ond erwij s is ec ht e r gee n simp ele zaak h e t individu el e l ee rli nge n n et die aanvu ll in g op ve re ist d a t de t a ken waarm ee gewe rkt wordt hun taalvaardi gh e id waar ze op dat oge nblik z ee r zorg vuldi g gec on s trueerd word e n zij aan to e zijn precies d a t i s h eel mo eilijk binn en moe te n imme r s ni e t allee n een opdrac ht een sy nthe ti sc he aanp ak de taa le l e m e nt e n of b evatte n di e de l ee rling in staa t s te lt relevante r ege ls di e op ee n b e paa ld mo m ent wo rden ni euwe e l em ent en t e le re n z e mo e t e n de l ee r aange brac ht zij n imm er s voo r alle lee rlin gen ling ook motive re n e n moge lijkh e de n to t d e z elfde d e les zal h e t mees t effi c ient v erlo int erac ti e bi ed e n van d e lee rkrachte n ve re is t p e n als gee n van de l ee rlin gen die e l em e nte n e en d ergelijke aanp ak d a t ze in s taat zijn o p te o f regels a l kent e n als bov e ndi e n all e leerlin s p o ren we lke l ee rlinge n vas tlop e n bij he t uit ge n reeds over de nodi ge vo ork e nni s b esc hik vo e ren v a n de taak e n d a t z e wete n ho e z e die ke n m e n prob ee rt dit onde r a nd e re in d e leerlin gen in mo e ilijkhe de n h e t b es t kunn en h and t e houd e n door gro e pe n m et ge lijk taal he lp en het spree kt d a n ook voor zich ze lf da t vaardi gh e idsni ve au t e vorme n blij ve nd e d e vo rmgeving van d ez e didac t iek een hel e h o moge nite it is ec hter ee n illu s i e vro eg o f laa t o nde rne ming is h eeft me n s t e ed s wee r te mak e n me t h ete roge in wat volgt prob ee r ik een c on cret e n e groep e n bovendi en h ee ft een ve r do o rge vo orst ellin g t e geven van e nk e l e b elan g rijke dreve n homogeniserin g als ge volg d a t d e ta al eleme nte n van het analy tisc h taakge richt taal vaa rdige lee rlinge n s neller v ooruit gaan d a n d e v a ardigh eids onde rwij s en van d e c rit eri a waar ni e t t aal vaardi ge e n dat d e kloo f tu sse n b e id e a an taken mo e te n vo ldo e n om effectie f te zijn g ro ep en allee n maar grote r wordt in de m a t e d e i ll ustraties hierbij komen uit klim op ee n dat allo chtone leerlin gen d e bevolking van die l essen se rie taalvaa rdi g he id ne de rl a nds voor d e twee g roep en uitmake n z o rgt hun taal achte r eers t e graad van he t sec undair onderwij s ont g rond e r dus voor dat z e massaa l t e rec htkome n wikkeld op h et st e unpunt nt2 in h e t k a de r in d e zw a kke ric htinge n va n h et voortge ze tt e van h et ovs onde rwij s en dat is nu ne t wat me n wil voor kome n me t h e t invo e re n va n h e t nt2 betrokkenheid doet wonderen d e programma binn en h et ovs bel eid e erst e ve reis te om de taakg ericht e aanp ak t e bij an aly tisch onderwij s b es taa t ta alle ren in do en s lag en i s dat d e leerli ng en zi ch b etrokke n de eers t e plaats uit h e t ve rwerke n van het taal voe l e n bij d e le s d e lee rlingen moe te n dan a anbo d da t aan ee n be paalde ta ak gekopp e ld ook voldo e nd e geg ronde re d en en h e bb en o m 144 moer 1996 3 peter floor jo bart ge rt sof i e sara frank miek famili e ge l i jke ni sse n do elstelling spreken het formuleren en beargumenteren van redenen en gedetailleerde beschrijvingen opdrach t puzzel de families weer bijeen bekijk de portretten van de ouders aandachtig het zijn mijnheer en mevrouw jansens reusens 1 en mijnheer en mevrouw peeters willems 2 het eerste paar heeft vier kinderen het tweede vijf als je goed kijkt wie pp wie ge lijkt kun je precies uitmaken wie de kinderen zijn die bij 1 horen en wie de kinderen die bij 2 horen zo kun je dan de twee verschillende families terug samenstellen schrijf de namen van de kinderen in de voorziene vakjes leg telkens uit pp welke gelijkenissen en verschillen je je keuze baseert afb eelding 3 taalaanbo d als midde l om ee n pro b leem op te lossen a an een taak te beginnen daarom moeten taken zo worde n opgezet dat ze tot een con taken zo ontworpen worde n dat het taalaan creet res ultaat leiden zodat de l ee rlinge n er bod verwerkt in de taak geen doel op zi ch is met ee n welbepaald doel voor ogen a an kun maar een middel om iet s te bereiken om e en nen beginnen zo is het belangrijk dat de b epaalde hande ling uit te voeren of een oplos opdrachten bij teksten niet enk el be s taan uit sing te zoeken voor ee n bepaald probleem het lezen en begrijpen van de tekst in kwestie zoals in het voorbeeld hierboven maar dat h e t lezen van teksten heel doel gericht gebeurt naar aanleiding van specifieke verder moet ervoor gezorgd worden dat de leesopdrachten w a arbij de tekst een nood 1996 3 moer 145 ta ngra m doelstellin g lezen de instructies uit een tekst kunnen interprete ren om een handeling uit te voeren opdrac ht hieronder kun je lezen hoe je een tangram moet maken en wat je ermee kan doen proberen maar 1 benodigdheden een stuk dik karton van minimum 10 cm bij 10 cm potlood schaar meetlat zwarte verf maar dat hoeft niet 2 werkwijze eerst teken je een vierkant van 10 cm bij 10 cm verdeel het aan elke zijde in vier gelijke delen en verbind die met potlood zie de stippel l ijn op onderstaande tekening da n teken je de volle lijnen ove r zoals op de afbeelding de overblijvende stippellijnen veeg je weg tenslo tte knip je het vierkant in stukken langs de volle lijnen 3 puzzele n gooi de stukken door elkaar en tracht zonder de teken ing te bekijken het vierkant te maken echt niet zo gemakkelijk als je het goed kent kan je je vader je moeder broers zussen of vrienden uitdagen binnen de twee minuten het vierkant te maken buiten het vi erkant kan je oneindig veel meer puzzels maken je kan ook muurtjes of cijfers vormen je kan de gegeven voorbeelden namaken maar het bijft de bedoeline dat je zelf vormen zoekt en nu puzzelen maar 5 afb eelding 4 teks t als hulpmidde l voo r h et uit voere n va n een hande ling 146 moer 1996 3 s c hon e s la p ers doelstellingen lezen gericht informatie verwerken uit een informatieve teks t schrijven antwoorden in volzinnen formuleren op basis van de informatie uit een tekst opdrach t hieronder vind je een aantal vragen in verband met de winterslaap van de beer probeer in groep een antwoord te bedenken op deze vragen en zet dat op een kladbaadje 1 waarom houden beren een winterslaap 2 hoe ziet de slaapplaats van de beer er van binnen uit 3 slapen beren onafgebroken door tijdens hun lange winterslaap 4 beren eten enorm veel in de periode voor hun winterslaap waarom 5 hoe zien pasgeboren beertjes eruit 6 tijdens de winterslaap van de beer stoppen z i jn spijsverteringsorganen met werken er zijn echter nog dingen die anders gaan werken welke heb je op alle vragen een antwoord kunnen vinden maak gebruik van de onderstaande tekst om jullie antwoorden aan te vullen en te verbeteren zet je definitieve antwoorden in volledige zinnen op de stippellijnen onder de vragen beren houden een winterslaap om energie te sparen in de periode dat er we i nig te eten en te drinken is ter voorbereiding op hun lange rustperiode werken ze enorme hoeveelheden voedsel naar binnen waardoor ze zo n 45 k ilo zwaarder dan normaal wegen vervolgens maken ze hun schuilplaats klaar in een hol een uitgegraven leger van bijvoorbeeld een hert of zelfs in een holle boom ze gebruiken nooit tweemaal dezelfde plaats binnen maken ze een slaapplaats van blad mos gras en stukken schors in het najaar gaan beren steeds langer slapen als de winter komt en de temperatuur onder het vriespunt daalt dommelen ze in vaak versche i dene weken achter e lkaar tijdens hun winterslaap verliezen beren het grootste deel van het gewicht dat ze in de herfst aankwamen hun spijsverter ingsorganen stoppen met werken en voor hun voedsel tijdens deze periode zijn ze volledig aangewe zen op hun verz amelde lichaamsvet niemand weet hoe maar op de een of andere man i er breken beren hun lichaamsafvalstoffen af en ze tten die om in proteine hun lichaam heeft blijkbaar ook geen last van de gro te hoeveelheden cholesterol die vaak tijdens de winter slaap ontstaan bij de mens kan dit verstopp ing van de slagaders ve roorzaken of galstenen maar beren sch ijnen daar geen last van te hebben ondertussen vertraagt de hartslag van de beer van het normale aantal van 80 slagen per minuut tot maar 8 dankzij zijn dikke vacht daalt z ijn lichaamstemperatuur maar een paar graden tijdens de winterslaap worden de berejongen geboren de vrouwtjes worden hierdoor nauwelijks gestoord de in januari of februari geboren beertjes gewoonl ijk twee of drie i n een worp z ijn eerst nauwelijks groter dan ra tten wegen nog geen halve kilogram en hebben geen vacht de opgroe iende jongen voeden zich met de melk van hun slaperige moeder en kunnen tegen het voorjaar al wel zo n drieenholve k ilo wegen hoe weet een beer wanneer h ij zich op de wi nterslaap moet gaan voorbereiden men heeft vastgesteld dat een aantal hormoonachtige stoffen die de lichaams functies van de beer regelen tijdelijk ophouden met werken maar of beren nu gaan overwinteren omdat de dagen korter worden en het voedsel schaarser wordt o f omdat het weer verandert blijft nog steeds een groot geheim afb eelding 5 specifieke l eesopdracht bij ee n teks t 1996 3 moe r 147 zakelijk hulpmiddel is om een probleem op te de andere aspecten die eigen zijn aan dat lossen of zoals in afbeelding 4 om een hande domein mee in de teks t verwerkt ling uit te voeren op het steunpunt nt2 werd een inventaris opgemaakt van de zogenaamde algemene wil de te kst een noodzakelijk hulpmiddel zijn s chooltaalwoorden s chat die is het resultaat voor de uit te voeren taak dan moet er in die van een systematische analyse van het taalge tekst informatie aangeboden worden waarover bruik in zaakvakboeken die gebruikt worden de leerlingen nog niet besc hikken er moet in de eerste graad van het secundair onderwijs met andere woorden een informatiekloof zijn deze lijst kan als richtlijn worden gehanteerd die aan de hand van de tekst kan overbrugd voor het select er e n of aanmaken van teksten word en en taken er moet dan voor gezorgd worden daarnaast moeten leerlingen ook een motief dat de geselecteerde woorden ge regeld opdui hebben om de informatie uit de tekst te ver ken in gevarieerde c ontexten zodat de ve r werken aan de hand van de taak moet een werv in g e rva n meer k a n sen kr ij gt i n d e voor lee s behoeft e gecreeerd worde n afbeelding 5 gaande voorbeelden g even de onde rstreept e i s hierva n een vo orbeeld om de betrokken woorden een b e eld van het soort woorden heid van de l eerlingen te verzekeren moet waar het om gaa t let wel op die woorden zijn ervoor gezorgd worden dat de inhoud van de een middel om het taalaanbod onder control e te kst of de taak interes sant of uitdagend te houden e n in die zin door de l e erkr a cht in geno eg i s tevens moet het om onderwerpen het oog te houden maar binnen de taak zijn ze gaan die hun ke nnis van de wereld uitbreiden niet als losse woord e n te behandelen z e zijn een greep uit de mogelijke thema s het uit zeker en vast geen doel op zich ze zijn d a n sterven van de dinosauruss e n de ondergang ook niet ond e rs tre ept in het materi a al van pomp eji de mysterieuze vaardigheden van be s temd voor d e le erlingen fakirs e n slangenbezweerders ee tgewoonten over de he l e wereld het verschijnsel gezichts h et belang van interactie hoezeer er bedrog e nzovo ort ook geprobe e rd wordt om homogen e g ro e pen te vormen he t is onmogelijk en ook ni e t r elevant taalaanbod taken en teksten wenselijk om de heteroge niteit in een klas vol moeten du s in de eerste plaats gekozen wor ledig weg te werken als je werkt met hetero den op bas is van hun motiverende waarde gene klassen dan betekent dat echter meteen toch is er nog e e n ander belangrijk selectie dat taken en teksten moeilijk g enoeg moeten criterium dat ervoor zorgt dat d e keuzemoge zijn en voldoende nie uw taalaanbod moeten lijkhe de n niet onbeperkt zijn aangezien het leveren willen a ll e leerlinge n iets bijleren dit de bedoeling is de s choolse ta a lvaardigheid van h eeft wel als gevolg da t de kloof die de mind er de le e rlinge n te ontwikkelen moet e n de taken taalvaardige l e erlingen moeten overbrugg e n en te ksten zo g ekozen worden dat het formele e r g groot kan zijn dit to egankelijkheidspro ab strac te taalgebruik eigen aan de schooltaal bleem kan grotendee ls worden opgelost door erin aangeboden kan worden zo z al een dia voldoende gelegenheid tot interactie in te loog in omgang s taal niet ges c hikt zijn omdat bouwe n die int eractie kan zowel bevord erd het taalge bruik daarin te sterk afwijkt van het worden door de inhoud van de taak i al s beoogde schoolse taalgebruik door de manier waarop ze wordt georgani d e b e langrijkste toetss teen om na t e ga an of seerd 2 het gegeve n taalaanbod aan de s c hooltaalnor men voldoet is woordenschat taal als geheel wanneer ver s chillende oplossing en mogelijk vertoont namelijk een zodanige s amenhang zijn bij een taak of wanneer de juiste oplos s ing dat een b e pa ald soo rt woordgeb ruik a uto heel wat redeneringswerk vraagt dan zal dit matisch de andere elementen e n structuren automatisch dis cu ss ie uitlokken en dan mo e oproept die s amen met dat woordgebruik bij ten leerlingen hun antwoord ook verdedigen e e n bep aald soort taalgebruik horen als de zie afbeelding 6 woorde nsc hat in een tekst aan s luit bij het het i s dan aan de le erkracht om deze inge beoogd e soort taalvaardigheid dan zitten ook bouwde interactiemomenten te ondersteune n 148 moer 1996 3 en deze als aanleiding te gebruiken om aan men te sign a lere n veel lag e r dan in e en kl assi betekenisonderhandeling te doen leerlingen kale situatie en de uitl e g di e z e va n hun m ed e zullen zich tijdens deze momenten minder leerlingen krijge n is vaak to e gankelijk e r d a n geremd voelen om begripsproblemen te sig die van de leerkrac ht omdat zij on g eve er op naleren en de leerkracht kan de nieuw dezelfde golflengte zitten d e st erke l e erlingen gevormde hypothesen over het te verwerven brenge n hun taalvaa rdigheid dan wee r op e en taalaanbod bevestigen of bijsturen hoger peil doo rdat ze d e dingen waar ze mee bezig zijn ni e t all e e n moet e n b egrijp e n ma a r i n het ziekenhui s z e ook mo eten kunnen uitl eggen aan de a nde re gro epsleden d o elst ellin g het gevaar bij d eze mani e r va n werk e n i s we l spreken formuleren en beargumenteren van dat bepaalde l e erlingen omwille van hun redenen in discussie met andere leerlingen domin ante per s oonlijkheid of hun me er ont wikke lde t a alvaa rdighe id de uitvoering va n d e de moeder van hans ligt voor een tiental opdracht vo lledig op zich n em en er zijn e ch dagen in het ziekenhuis ze heeft namelijk haar ter ing rep en mogelijk di e dit ve rmijde n het voet gebroken op het ogenblik dat ze naar het invoere n van h et princ ipe va n ve rd eeld e infor ziekenhuis werd overgebracht heeft ze hans mati e i s e r daar een van d e informati e nodig gevraagd van thuis een aantal dingen mee te voor he t uitvoeren van d e taak wo rdt in dit brengen die ze zeker nodig heeft in het zieken gev al ve rdeeld ove r d e leerlin ge n binnen d e huis g ro e p alle l ee rlin gen zijn dan ve ra ntwoord e lijk voor hun stukj e informa tie e n al die s tuk hier is de lijst van spullen die hans naar zijn j es informa tie zijn nodig om d e groep s moeder heeft gebracht opdracht te kunnen uitvoe re n d e eerste fase haar tandenborstel mes vork en lepel een waarin elk gro ep s lid individueel e en ve rsc hil nachtkleed een wekker lakens en een deken l end s tukj e informati e krijgt te verwe rken k a n pantoffels zeep een zakmes handschoenen eventue e l in nieuwe groe pe n uitgevoerd wor haar borduurwerk geld een doosje lucifers een den gevormd door de leerling en uit de ver flesopener ondergoed sc hille nde gro ep e n di e dez elfde info rm a ti e mo e t en verwe rken op d e ze manie r kan ook o pdracht deze e ers te fase in int e r ac ti e g eb e ure n e n zul wat vind je van de keuze de hans gemaakt l en de zwakkere leerling e n b e t er gewap end heeft zijn al die spullen ever noodzakelijk zijn in de twee de fase a ls ze hun taak als exp ert voor een verblijf in het ziekenhuis onder voor hun s tukje informati e mo et e n waar streep de spullen die je wel heel belangrijk n em en in hun oor s pronke lijke gro e p lee rlin vindt en doorstreep de spullen die volgens jou gen zijn in die twe e de fa se ge noodzaakt hun overbodig zijn informati e uit te wissel en e n alle lee rli n ge n h ebb e n d aarbij e en gelijkwaardi ge inbre ng afbee lding 6 opdra c ht di e interactie ui tlok t uiteraard bevorde rt dez e mani e r va n werke n zowel d e kwantiteit als d e kwaliteit va n d e 2 daarnaast kunn e n le erlin gen ook samengeze t int e rac tie tu sse n de l ee rlinge n word en in h e teroge ne gro e pj e s om aan een de op drac ht in afb eelding 7 is een voorb eeld taak t e we rken in dit geval is e r volop inter van een taak opge z et volgens het princip e van a c tie tijdens h e t uitvoere n van de opdr ac ht er verdeelde inform a tie wordt onderhandeld ove r de m a nier waarop de taak mo et aan g epakt worde n ove r d e bete tot slot alles op een rijtj e kenis van mo eilijk e woorden over d e juiste oplo ssing enzovoort sinds r99t is in vlaanderen he t onde rwij s uit de praktijk blijkt dat zow e l l eerling en voorrangsbeleid in werking g etred en om e en m e t ee n beperkte als leerli ngen met een grote aantal schol en m e t all o chtone le erlin ge n d e taalvaardigheid hier w el bij waren voor de kans te geven aan ac ht e r s tandsb e strijding e n zwakke lee rlingen is de drempel om proble ond erwij ss timulering te do en ne de rlands als 1996 3 moer 149 waarom wordt gezegd dat klavertjesvier geluk brengen doelstellinge n lezen verklaringen uit een tekst halen schrijven losse elementen samenbrengen tot een korte tekst opdrac ht 1 klavertjes vier brengen geluk zegt men weet je ook waarom brainstorming in groepjes van drie opdracht 2 zoek in je tekst naar mogelijke verklaringen voor het bijgeloof in verband met het klavertje vier elke leerling uit het groepje krijgt een van de onderstaande tekstjes en lost bovenstaande opd racht individueel op a waar komt het idee vandaan dat klavertjes vier geluk brengen boeren hebben vaak gedacht dat het geluk bracht als er op hun land een stuk was waar klaver groeide en misschien is dat ook wel zo klaver behoort immers tot een kleine groep van planten die het vermogen hebben stikstof uit de lucht te kunnen opnemen ze zetten die s tikstof om in een stof die de bodem vruchtbaar maakt daarom wordt klaver tegenwoordig nog gezaaid als groenbemester klavertjes vier vind je niet in grote kwantiteiten ze zijn eerder zeldzaam het geluk is m a w niet voor iedereen weggelegd b waar komt het idee vandaan dat klavertjes vier gelukbrengen het verhaal wordt verteld dat eva een klaverblad met vier blaadjes meenam toen ze met adam werd verdreven uit de tuin van eden sindsdien zegt men vaak dat iedereen die een klavertje vier weet te ontdekken iets van het paradijsgeluk terugvindt klaverges vier vind je niet in grote kwantiteiten ze zijn eerder zeldzaam het geluk is m a w niet voor iedereen weggelegd c waar komt het idee vandaan dat klaverges vier geluk brengen klaver was in ierland een heilige plant dat was zo al meer dan tweeduizend jaar geleden bij de druiden een druide was een man die zowel de kwaliteiten van een onderwijzer als van een priester en magier had een klavertje vier heeft de vorm van een kruis en in de druidische godsdienst was een kruis een geluksteken daarom ging men er in ierland van uit dat kruisvormige planten over het vermogen beschikten om geluk te brengen klavertjes vier vind je niet in grote kwantiteiten ze zijn eerder zeldzaam het geluk is m a w niet voor iedereen weggelegd opdracht 3 zet de verklaring die ieder van jullie gevonden hebben samen op papier de leerlingen maken per drie een tekstje met de verschillende verklaringen die ze hebben gevonden afbeelding 7 l eesopdrac ht met ve rdeelde info rmatie twee de taal is ee n van de dome ine n waarbin van ta alge bruikssitu ati es vertr ekt we he bb e n ne n dit g e be urt d e do elstell ing van d e nt2 dit an alytisc h taalond erwij s ge no e md bij we rkin g i s he t o ntwikk e len van d e scho olse analytisc h ond erwij s b est a at taille re n in d e taa lvaardighe id van de lee rlinge n de zoek eerst e plaats uit het verw e rken van de t aa l di e to cht n aar de me es t e ffic i e nt e wijze om aa n een b ep aald e ta a k g e koppe ld wordt di e hi eraan t e w erke n h ee ft on s gel e id to t e e n taak mo e t zo worden opgeb ouwd d a t d e b enade ringswijz e van ta al di e zovee l mogelijk le e rli ngen zich er voldo e nd e bij betrokke n a a nsluit bij spontan e t a alverwe rvin g doordat ze voelen en voldo ende ge motive erd zijn om d e 150 moer 1996 3 me es t al vrij mo e ilijke t ake n toch op t e loss e n v a n taakgeri c ht taalonderwij s ee n praktijkb e daarna ast moe t de ta ak gericht zijn op h e t schrijvin g uit h e t bas isonde rwij s invlaandere n aanbi e den van de ab s trac te c ogniti ef veel in kroon j t va ll en re d ne derla nds als e is end e sc hooltaal om d e ta ke n toegankelijk tweed e taa l in het onde rwis praktijk beschrijv inge n te m ake n voor alle le erlin gen en om de uit nede rland en vlaand e ren s grave nha ge taal taalva ardigh eid van de l e erlinge n in he t uni e voorz e tten 46 1994 p 1 3 1 1 5 9 alge mee n no g m eer t e vergrot en i s he t lon g m g crookes three approaches t o noodza kelijk dat er voldo e nde inte ra c ti e en tas k b a s e d syllabu s des ign in teso l qu arterly b e t eke nisond erhande lin gs mom e nte n word en vol 26 nr t voorj a ar 1992 p 27 55 in gebouwd d e onve rmijd elijke h et e ro ge nite it in een kl as kan hi e raa n een po s it ieve bijdrage l eve ren o ok al i s d e invoe ring van an alytisc h t aa l ond e rwij s gee n ee nvoudige z aak zie duran linse n 1 99 4 ik ben e r va n overtuigd dat zij d e taalvaardi gh e id e n d e sc ho olloopbaan van ee n g ro ot aa ntal l ee rlingen di e m et h e t huidi ge taalonde rwij s nie t gebaat z ijn allee n maar te n goe de kan komen literatuu r b e rl et i e a ins tr umen taal lel ysta d sti chting tvt o 1994 bogae rt n g g oossens e a klimop 1 reis n aa r d e wereld d eurne pl an ty n novum 1992 bogae rt n g goossen s e a klimop 2 wereld reizigers d e urn e pl a ntyn novum 1993 bo gae rt n g g oosse ns kli mop 3 naa r and e re we relde n d eurn e plan ty n novum 1994 duran g wege n en omwege n n aar een grote re t a alvaardi g he id n ed erlands e e n pra ktijkb e sc hrijving uit he t sec undair onde rwij s in vlaa nd e re n in kroon j t valle n re d nederlands a ls tweed e t aa l i n h et o n derwijs prak tijkbeschrijvingen u it nede rla nd en vlaa nde ren s gr ave nh age ta alunie voo rz e tte n 4 6 19 94 p 61 1 9 6 h aj er m t m eestringa sc h oo ltaa l a ls struik el b lo k didactische wenken voo r a lle d oce nten bu s sum c outinh o 1995 j asp ae rt k ntr e n nt2 in n e d erland e n in vl a andere n eenheid o f ve rsc h eidenh eid in kroon j t valle n re d het verschil voo rb ij nt r e n nt2 in nederland en in vla and ere n s grave nhage taaluni e voorzette n 47 t e ver schijn en in 1 996 k e mn a s e a bv zaal meth o de ne derlands voo r vs o mrnvo groninge n wolt e r s noordhoff 1994 linse n b m e t valle n en opst aa n de introdu ctie 1996 3 moer 151