Om het inoperabel tekort. Een pleidooi voor de poëzie.

els j m van geene om het inoperabel tekort 1 een pleidooi voor de poezie petits bourgeois petites bourgeoises oud president de gaulle zou met zijn beproefde leidersstem het nederlandse volk zonder twijfel aldu s hebben toegesproken men herinner e zich de van zelfsprekende trots waarmee hij destijds he t francais francaises uitsprak het franse volk werd genoegzaam gekarakteriseerd doo r het bij zijn naam te noemen zelfs d e jongste franse benaming die ons werd toebedeeld narcostaat ver schaft ons vrees ik geen eeuwigdurend merkteken van spanning avontuur geheimzinnigheid wij zijn nu eenmaal in de ogen van onszelf e n die van de westeuropese grootmachten een burgerlijk volk meer commercieel dan cultu reel meer op het meten dan op het weten gericht en als w e tenslotte d e culturele educatie bij ons in ogenschouw nemen moeten we vaststellen dat er ook in dit opzicht meer gedoseerd dan gedoceerd wordt wie wel eens andere europese muse a da n d e onz e heef t bezocht stui t daa r bi j herhalin g o p scholieren die zich aan t orienteren zijn in de wereld va n de kunst steevast met opdrachten die inhoudelijk en technisch diep graven nog altijd wete n wij nederlanders niet dat wij desalniettemi n uitblinker s zijn in de schilderkunst en in de poezie deze laatste de kunst van het min deren en het beknoppen is het onderwerp van dit artikel in de poezie wordt pas goed duidelijk dat het wendbare nederlands tot de mooiste talen ter wereld behoort het blijkt echte r nodig een aantal misverstanden uit de weg te rui men elitair en de blokkade van het genieten 1 poezie is iets voor een elite of in jongerentaal iets voor watjes dat is niet waar in een tijd dat eenieder die kan en wil mag studeren is d e status van de ouders van nul en generlei waarde meer poezie is voor iedereen bereikbaar maar het is ook een beetje we l waar niet iedereen is toegerus t voor fijnproeverij e n vooral niet iedereen wil zich de moeite getroosten door te dringen to t het wonder van de millimeter toch elitair derhalve maar het lijkt mi j beter de houding va n de liefhebbers voortaa n aan te duiden met d e term eliterair 2 tekstanalyse aandacht voor technische bijzonderheidjes en zeker de docent die betweter voor de klas blokkeren het pure genieten het zelf ontdekken van poezie twee oorzaken zijn voor deze afweerhouding aa n te wijzen ten eerste is daa r de nasleep va n het literaire tijdschrif t merlijn dat i n strikt e close reading alle leven buiten de tekst om weerde en ten tweede de vernieuwings plannen voor met name het voortgezet onderwijs die de rol van de docent in grijpend willen wijzigen merlijn overdreef zoals alle uitgesproken stromingen maar daarom behoef t 78 men nog niet het kind met het badwater weg te gooien de dichter die mees ter op de millimeter beschik t ove r ee n instrumentariu m da t me t nam e d e jonge nederlander nog niet bezit als hem dat niet aangereikt wordt zal hij nooit to t he t eliteraire gild e kunne n toetreden he t lere n zie n va n woordcombinaties beelden klanken rijmen de openbaring dat een woord het gevoel duidelijk maakt waarmee je al zo lang rondliep stemt tot voldoenin g en dat zeker als je doo r de camouflage va n de zelfspo t hee n kun t prikken wat wazig leek wordt transparant gemaakt maar ook weer niet zo doorzich tig dat het geheim wordt aangetast bij d e docent die niets liever wil dan zijn leesgeno t dele n en wi l aanbiede n wat hij weet is de poetische tekst in goede handen waarneming en discussie zullen het raadsel alleen maar vergroten in deze visie komt d e zegen no g steeds van boven zij t dan geseculariseerd en gespeend van enig gevoel va n druk of macht want algemene waarheden dat wist socrates al zijn al in de geest van de jeugd aanwezig maar nog verborgen en bij alle hulp ligt t in haar eigen macht die te vinden personen ontmoeten di e het onbekende he t amorfe tot leven kunnen wekken is overigens niet alleen een wens van men sen in hun puberteit velen hebben inmiddels kennisgemaakt met de lezingen van prof dr herman plei j di e o p onnavolgbare wijz e zij n vakgebie d de middeleeuwse mens e n zij n cultuu r weet op t e roepen laa t he t zic h ver nieuwende onderwijs dus nooit ofte nimmer de overdracht uit zijn vormend e vakken bannen door het al te eenzijdig benadrukken van zelfstandige leren van he t wie l opnieu w uitvinden da t zou jonge mense n to t einzelganger kunnen maken met wie geen ruime vruchtbare uitwisseling mogelijk is verheven en saai 3 voor veel nederlanders is poezie toch nog altijd praat boven de boom grens met andere woorden verheven en daarom voorspelbaar saai geen beter jaar om dat te weerleggen dan het paul va n ostaijen jaar waari n de charlestons en berceuses van deze muzikale dichter overal in ons taalge bied te horen zal zijn omlijst door drums of door stilte alnaargelang als je van het meisje van milwaukee houdt van het meisje houdt van het meisje van milwaukee houdt berceuse nr 2 slaap als een reus slaap als een roos slaap als een reus van een roos reuzeke rozeke zoetekoeksdozeke doe de deur dicht van doos ik slaap bn wie dit niet grappig genoeg is moet maar kennis maken met de mundu s 79 inversus va n gerri t komrij met het dubbelgezicht de januskop die lach spiegel van onze ambivalente menselijke natuur twee koningskindere n als alle mensen op hun handen liepen en ankers bleven drijven op de rijn als oester s ongehoord e dinge n riepe n en naalden ons doorstaken zonder pijn als kangoeroe s i n hemelbedden sliepe n en mummies konden zingen in hun schrijn als pyramiden soepel zoude n zwiepen en modderbaden geurden naar jasmijn als reuze n gingen zwemmen in t ondiepe en er geen einde kwam aan dit refrein dan hoorde ik een raamkozij n zacht piepen en kuste jij me dwars door het gordijn de haags e streepmonde n noe m je da t nou kunst hebben het in ons tijd gewricht immer s moete n aflegge n tege n zovel e tegenstemmen i n bloemle zingen staa t jan boerstoel rusti g naast bredero het cabaretlied naast de ode de termen light verse of lichte muze worden nauwelijks meer gebruikt wisseling va n toon binnen het wer k van een dichter wordt aanvaard en zelf s gewaardeerd o m d e onverwacht e wendingen die humoristisch o f niet he t stemgeluid va n d e make r typere n e n d e leze r aangenaa m verrassen gerard reve is een bekend voorbeeld van registerwisseling binnen een gedicht maar evengoed ida gerhardt al valt zij niet onder de noemer tiumor en dient me n haar oeuvre dan wel als geheel t e beschouwen xlv gij die i n eigenwaan bijkomsti g acht des dichters werk gij zijt de dode vracht aan boord vanouds die kent sextant noch dieplood terwijl gi j slaap t loop t hij de hondewacht wie de bijna oudtestamenusch veroordelende cimbaalsla g van deze regels to t zich heeft laten doordringen kan zich verbazen over het beschroomde de da geraad waar alle geluid juist geweerd lijkt te worden ik zag een kalfje bi j de moeder drinken een stille handelin g die hier nog mag zij stonden in de aanbrekende dag half slapen d i n dit drinken te verzinken wazig i n nevele n nog haas t verborgen over het witte gras heen kwam de morgen bevreesd waadde ik weg van wat ik zag een hardnekkig e mode gevoed door de beeldcultuu r alom schrijft voo r da t poezie iets is wat gevisualiseerd dient te worden lezen wordt optreden en op 80 treden presentatie als de dichter bijvoorbeeld als dorstig bekend staat en hij situeert zijn gedichten nogal eens in de kroeg dan laat geen regisseur nog iets aan de verbeelding over het bouquet van tymen trolsky s zwart e liedere n kan het publiek immers alleen maar opsnuffelen al s de presentator af e n toe bikt e n een glas wijn schilderachti g in de hand houdt de deerniswekkend e meisjesfiguur i n trolsky s jij was niet bijster mooi gaat op deze wijze al bi j voorbaat ten onder maar het kan nog erger de dichter bernlef vertelde dat hij eens was uitgenodigd om op tv zijn poezie voor te lezen tot zijn stomme verbazing hadden de programmamakers oo k een jongleur uitgenodigd die in razend temp o oranje balle n o m de lezend e dichter heen begon te gooien je hoort ze al denken de kijkcijferaars visua liseren jongens anders kijken ze niet en luisteren ze al helemaal niet de opmars va n de podiumkunst d e t g v prestaties va n jule s deel der de nachten van de poezie vallen voornamelijk onder de categorie leuk leuk leuk en ach je komt weer eens iemand tegen pelerinage litteraire 4 iets heel anders doet zich voor als poezie en beeldende kunst gecombineerd worden twe e kunstuitingen ik begon er mijn betoog mee waarin wi j i n de lage landen uitblinken de fraaie posters van de stichting hint zijn welbekend het is een genoegen daarin t e verzinken i n d e vervreemdend e sfee r va n ee n wachtkamer ee n openbaar gebouw in het klaslokaal al s je voortijdi g klaa r bent met je proef werk de beeldende kunstenaar werpt zich niet op als illustrator van het ge dicht hij volgt zijn eigen verbeeldingslijnen e n dat moet zo blijven de kijker ka n vrij kieze n of hij staar t naar het spel van kleur en lijn o f naa r zijn favoriete gedicht waaraan niets wordt toegevoegd maar dat recht over eind blijft er valt op dit gebied echter nog meer te beleven elke zomer kan de minnaar van poezie op zoek gaan naar het weggedoken belgische dorpje watou ee n pelerinage litteraire wordt dat want het ligt in het grensland met frankrijk op verschillende locaties en dan nog op plaatsen waar je het niet verwacht zijn gedichte n aangebracht o p zolder e n i n d e stal in d e kelder e n i n d e woonkamer eenjaar gelede n fungeerde de vlaamse kunstenaar jan fabre als een soort ankerman die woord en beeld harmonisch poogde te verbinden in zo n lange hete zomer bieden de boerenhoeven genoeg verkoeling om je on gecompliceerd te laten verrassen gezelles o krinklende winklende waterding weer eens te ontmoeten maar nu in een stal vol theezakje s di e aan touwtje s hangen te bungelen en die bij elke bries licht heen en weer bewegen ook is het niet stuiten d als je voo r hugo claus in een grafkelder me t rouwkruise n moet afdalen om west vlaanderen zo vitaal als maar zijn kan te zien en te horen bezingen lenteland van hoeven en melk en kinderen van wilgehout koorts en zomerland wanneer de zon haar jongen i n het koren maakt 81 moet poezie klinken te horen waren al deze gedichten ook en dat voert ons naar de vijfde overwe ging rond de poezie 5 moet poezie altijd klinken komt het gedicht pas aan zijn trekken als het ten gehore wordt gebracht de aloude kunst van het vertolken de declamatie bestaat niet meer of i s ook hier sterk geprofessionaliseerd he t heeft iet s aanmatigends het werk van een dichter voor te dragen of voor te lezen ook al beschikt iemand over een aangename stem wordt hij niet overmatig gehin derd door zijn streektaal en is hij redelijk terughoudend dan nog is er sprake van interpretatie en dat werkt bij velen precies zo als een opgedrongen beeld soms kan het aardig zij n d e maker zelf t e horen om te weten wat hem voo r ogen stond ik denk nu aan rutger kopland de dichter van het teloor die je zijn onde r de appelboom me t vermoeide licht melancholieke ste m kun t horen uitzuchten en later hoorde ik de vleugels van ganzen in de hemel hoorde ik hoe stil en leeg het aan het worden was gelukkig kwam er iemand naast mij zitten om precies te zijn jij was het die naast mij kwam onder de appelboom zeldzaam zacht en dichtbi j voor onze leeftij d 2 of de deftige ste m van de dichteres vasalis die ons nog kan laten horen dat het woord klasse meerzinnig i s e n dat di e meerzinnigheid synchroo n ka n lopen toch blijf t he t zo dat het gedicht in eenzaamheid geschreven i s en in eerst e instantie weer tot leven komt in de stilte van lezende ogen eigenlijk hoor je te ontdekken dat het alleen voor jou is geschreven poezie laat jonge mensen zien wa t we l e n niet mogelijk i s en laat je al s volwassen leze r bi j je eige n gedachten n goe d gedich t verlos t je te n slott e va n alles ook va n jezelf maar dat wordt pas geoptimaliseerd als je in je vormingsjare n serieu s geno men wordt als je weer gestimuleerd wordt je tanden in een brok tekst te zet ten en vertrouwd te raken met de smaak van de nederlandse poezie bovendien zou iedereen een keer in zijn leven een doortimmerd sonnet moeten schrijven de intelligentie van de tekst laten spreken is niet het privilege van de exacte wetenschappen wie meer gedreve n is moet zic h in landjuwele n kunnen mete n met anderen om te ondervinden wi e en wat men is of aa n het worden is doe maar dicht maar als sluitstu k va n een aanta l lesse n ove r taa l verschijnselen e n dichtvorme n krijgen de leerlingen van 3 vwo op mijn school jaarlijks de opdracht een son net t e schrijven we maken er een bundeltje va n en zenden de geslaagdste in voor de landelijke dichtwedstrijd do e maar dicht maar onderstaande son netten zijn gepubliceerd in de jaarlijks uitgegeven gelijknamige dichtbundel 82 ellen draayer voorbi j quasi om ze te verzorgen krom kaal kreupe l o f dement vaak gemeden dus opgeborgen volgens de n haa g toch no g verwend in tehuizen me t fraaie namen met weini g verpleging maa r vee l apparaten zitten ze mijmerend achte r de ramen tegen computer s ku n je immer s nie t praten eenzaam e n geisoleerd het pensioentj e afgedragen voelen ze zich gedeprimeer d en slijte n z o hu n laatst e dagen wereldvreemd e n niet meer vrij het echte leve n i s voorbij daan richard duistere zake n als de zon is weggezakt in t moerassi g hemelrij k zie ik ho e zic h lich t vertak t terwijl i k naa r de sterre n kijk als de maan gerezen is haar schijnse l schaad t de zwarte kleur denk i k dat i k mij vergi s als i k een slissend e ste m bespeur terwijl i k dagdroom i n de nacht hoor i k he t keukenlui k nie t klappen ik staar alleen en sl a geen ach t op he t kraken va n d e trappen pas n a de scheem ring i n mijn hoof d ontdek i k dat ik ben beroofd 83 inge verouden pompei i als onverwach t de aarde trilt de bode m openscheurt het hete vuur de aarde kleurt is er een die r dat angsti g gilt voordat ee n kin d word t opgeschrik t uit ee n sti l seren e rust waarin he t zachtje s wa s gesust is er de aslaag di e verstikt een sta d vo l inten s leve n wordt n u plot s gevange n in een kree t va n afkeer vele jaren late r geve n mensen doo r di t lo t bevangen versteende levensbeelden weer dat modern e lezer s i n he t algemee n mee r consumptie f zij n ingestel d goe d gedicht e r staa n gee n moeilijk e woorde n in e n dichter s va n n u mee r marktgericht ho e berei k i k he t snelst e d e toptien i s inheren t aa n d e tij d en lijk t m e een marginaal verschijnsel maa r je kun t nie t alle s relatief zien er zij n oo k d e grot e regelrechte gevoelen s waa r he t o m gaat rutger kopland pilsj e i n de kempen poezie maak t een mens opgetogen ze biedt oo k vertroosting nog steeds zoals je tege n ee n zie k dochtertje zegt mijn miniatuurmensje mij n zelfgemaak t verdrietje e n he t help t niet zoals je ee n han d op haa r hete voorhoofdj e legt zo dun al s sneeu w gaa t liggen en he t help t niet zo help t poezie herman d e coninck poezie het is evident dat wij gedichte n broodnodi g hebben om het inoperabel tekort 84 noten 1 de tite l van dit betoog i s ontleend aa n he t gedicht excuus van elle n warmond 2 de dichter s rutge r koplan d e n m vasali s zij n onde r mee r t e hore n o p ee n cassettebandje genaam d stemme n va n schrijvers ee n uitgav e va n bulkboek barneveld inspiratiebronnen gilbert highet the art of teaching methuen london 1963 daniel pennac comme un roman gallimard paris 1992 maaike meijer reve s geestelijke liederen in bzzlleti n 170 171 198 9 geciteerde dichters ellen warmond tegenspeler tijd querido amsterdam 1979 paul va n ostaijen nagelaten gedichten ber t bakker den haa g 1963 gerrit komrij de os op de klokketoren d e arbeiderspers amsterda m 1981 ida gerhardt kwatrijnen in opdracht athenaeum polak van gennep d e raven veer amsterda m 1971 1970 tymen trolsky zwarte liederen d e bezige bij amsterda m 1994 guido gezelle dichtwerken i l j veen amsterdam 3e druk z j rutger kopland onder het vee g a va n oorscho t amsterda m alle s o p d e fiets 1973 1979 hugo claus gedichten 1948 1993 de bezige bij amsterda m 1994 herman d e coninck met een klank van hobo manteau antwerpen 1986 2e druk over de auteur els va n geen e i s docent e nederland s aa n he t carolu s borromeuscolleg e i n hel mond z e begeleid t a l geruime tij d bovenbouwleerlinge n bi j allerle i poezie activi teiten haa r schoo l praktiseer t voo r he t tweed e jaar d e tweede fas e i n de vor m va n het studiehuis daarbi j heef t me n voo r he t va k nederland s 2 contacturen naas t 1 uur zelfwerkzaamhei d behouden di t betoo g illustreer t d e opvattinge n di e daaraa n ten grondsla g liggen 85