Onder de gedaante van olie en doek. Eigentijdse verbeeldingen van God.

daan van speybroeck onder de gedaante van olie en doek eigentijdse verbeeldingen van god jarenlang waren god en religie taboe in de beeldende kunst nu worden zij handelswaar en zijn weer salonfahig niet alleen zag de cpnb er iets in voor de propaganda van het nederlandse boek waaraan zij haar existentie ontleent maar ook in de musea komen keer op keer thema s aan de orde die met god en religiositeit van doen hebben kunstftlosoof daan van spey broeck zag een aantal van die exposities en leerde met name in frankrijk kunstenaars kennen in wier werk sprake is van een werkelijk inspirerende vernieuwing van het godsbeeld hij schreef hierover een essay dat op termijn zal verschijnen in een boek van de nijmeegse universitaire werkgroep kunst en religie wij drukken hiervan een kortere bewerkte versie af ontegenzeggelijk i s er iets aan de hand met de positie van god en religie in de kunsten en de media die deze wijziging accentueren maar de vraag blijf t o f het them a i n ee n soor t modieuz e aandach t e n overbeklemtonin g nie t vlu g doodgeknuffeld e n overschreeuwd zal worden in d e plaats va n dit thema i s er morgen ee n ander no g spraakmakender en sensationeler i n dit kade r wi l i k iets vertellen over de figuratieve schilderkunst en de wijze waarop god en zij n zoon christus hierin zijn en worden afgebeeld het beeldend voorstellen van god en zijn zoon christus i s steed s een uitda ging e n verlange n gewees t da t in zij n niet vanzelfsprekendhei d beangstigen d was tegenwerpingen o m god af te beelden kwame n allereers t vanui t d e leer zelf het risico om in de mythologie verstrik t te raken of in idolatrie te verval len werd niet gering geacht bijgevolg beperkten sommige n zic h nadrukkelij k tot het voorstelle n va n jezus al s louter historisch e figuu r pogend d e ambi valentie aldus t e herleiden to t een overzichtelijke aards e situatie teven s ver keerden d e eerste christene n regelmati g i n situatie s va n vervolgin g di e het noodzakelijk maakte n om de verbeelding van hun god te verhullen zo bestaat er in d e tweede eeu w va n onze jaartelling ee n hel e rebu s va n symbole n di e slechts door ingewijden t e ontcijferen valt overbeken d i s d e scala aa n dieren als de duif de vis en het lam aan objecten al s een kroon ee n palm o f aan materie als water en brood maa r oo k aan mensen i n hu n functi e va n visser s of herders met deze symbolen wer d vaak o p complexe wijz e verweze n naa r christus in het lam raken bijvoorbeeld offe r e n lofbetuiging hech t me t elkaar verstrengeld maar ze konden eveneens slaan op zijn volgelingen o p de gelo vigen wees da n een herder voor mij n kudde zorg da n voor mij n scha pen johannes 21 15 16 dit alles vond zij n inbeddin g i n tekste n ui t d e bij bel visser s va n de mensen matteu s 4 19 of mee r algemee n i n d e chris telijke leer 16 wanneer christu s zel f afgebeel d werd wa s d e terughoudendhei d groo t he m lijdend ja zelf s lichamelijk voo r te stellen di t zo u immer s afbreu k doe n aa n de ingewikkelde beleving van zijn opstanding uit de dood tendensen o m he m als wijz e o f al s filosoof zelf s al s profee t a f t e beelden werde n doo r de kerk vlug als ketters veroordeeld maar tegelijk wer d betracht niet al te drastisc h o p te trede n daa r me t ee n radicaa l verwerpe n va n jezu s al s mens ee n ander e tendens de kop opstak namelijk christu s al s enge l wee r te geve n wat eve n verwerpelijk gevonde n werd deze problematiek mond t ui t i n ee n soor t va n tussenoplossing enkel he t aangezich t va n christu s vastleggen d e beeldend e situatie vorm t aldu s ee n waa r strijdtonee l va n beweeglijk e posities me t mogelijkheden e n risico s met uitdagingen en veroordelingen met angste n e n verboden het concilie van nicaea bithynie in 325 kondigt vi a haa r credo de dubbele natuur va n christu s af ee n goddelijke di e niet geschape n is e n ee n licha melijke aa n lijde n onderworpe n die gestorve n maa r oo k verreze n is dez e consubstantialiteit open t perspectieven om god voor te stellen onde r de trek ken van zijn zoon tijdelijk word t de angst voor idolatri e d e pas afgesnede n tot er met het iconoclasme dat een beeldenstorm tewee g bracht in de griekse kerk opnieuw een verstrakking zal optreden het christendom en de schilderkunst het was juist he t christendo m da t aan d e schilderkunst ee n geweldig e impul s gaf doo r zij n behoeft e aa n afbeeldinge n va n go d en zij n moeder go d word t volgens d e antopomorfisch e traditi e afgebeel d al s oud e ma n me t baar d e n volgens d e abstract e figurati e al s tetragram he t vierta l letter s waarme e d e naam van god in het hebreeuws wordt aangeduid jhvh of jhwh christu s stelde de beeldende kunst voo r ee n ander dilemma ho e zij n dubbel e natuu r god e n men s i n ee n persoo n te verbeelden hie r heers t d e onoverbrugbar e spanning tusse n he t realism e e n he t metafysische bi j d e verbeelding va n de madonna is de tegenstrijdighei d tusse n e n moede r en maag d nie t minde r pro blematisch maa r d e schilderkunst laa t zic h juist fundamentee l me t di t soor t van problematie k in z e verstrengelt haa r bestaan e n haa r ontwikkelin g me t het samen tot expressie brengen va n het contradictorische het onbegrijpelijke het onherleidbar e binne n he t godsdienstige het onvoorstelbare voorstellen lijkt enkel te kunnen i n ee n soor t va n bezwerend e beweging o m z o nie t he t onmogelijke mogelij k t e maken dan toch ervoor te zorgen dat het onmogelij k niet nie t mogelij k is korto m de kunst tracht het onvoorstelbare present te stellen onder haar zwakke vorm is zi j slecht s ee n pedagogisc h midde l o m aanschou welijk t e maken wa t geschreve n staat zi j rqjresenteer t bepaald e geloofswaar heden om ze langs deze we g bete r o p d e zielen t e late n inwerken onde r haar sterke vor m i s zi j verwan t me t d e eucharisti e e n d e transsubstantiatie zi j presenteert geloofswaarheden en de ingewijdheid van de toeschouwer ka n ee n 17 rol spele n bi j zij n a l da n nie t te n voll e begrijpe n e n beleve n va n het werk schilderkunst is i n d e ogen va n d e frans e kunstenaa r jean michel aberola 1952 dan ook iet s katholieks en dat lijkt mij goed gezien wanneer i n d e loop va n d e geschiedeni s d e kuns t haa r autonomi e verwerft door zic h va n d e religi e t e emanciperen blijf t zi j schatplichti g aa n e n getekend door het onvoorstelbare in haar blijvende poging het te verbeelden de schilderkunst zoals we die kennen uit onze musea e n di e de laatste decen nia vaa k aa n haa r eige n bestaansgron d torn t e n dez e op d e proef stelt i s ge worteld in deze problematiek het is echter niet verwonderlijk dat de doo d va n god d e schilderkunst i n ee n diep e crisis heef t gestort wa t res t haa r immer s aan individueel maatschappelijk o f historisch beleefd e onvoorstelbaarheid om zich mee te meten om present te stellen kerk en kunst in onze dagen nemen we een veel duidelijker onderschei d waar tussen de religie en het instituut dat haa r de eeuwen doo r representeerde de kerk he t individ u vraagt zich af wat hem rest aan religiositeit en wat dit voor hem betekent da t hij hiervoo r d e kerk verruil t voo r he t museum raak t uiteraar d d e bestaans grond va n d e kerken fei t i s da t sommig e mense n en misschie n juis t dez e die de kerk gaarne aan zich wil binden iets zoeken in het andere instituut he t museum dat hen vroeger geboden werd in de kerkdiensten blijkbaa r word t i n de kunst aa n iet s vor m gegeve n da t vroege r gestalt e kree g i n d e godsdienst wat dit is is niet zomaar te benoemen maar zou het niet kunnen zijn da t bi j de emancipati e va n d e kuns t te n opzicht e va n d e godsdienst d e kuns t d s bruidsschat heeft meegekrege n e n d e verweesd achtergebleve n godsdiens t haa r aantrekkelijkheid verloor den k bijvoorbeel d ho e d e katholiek e misvierin g van waa r spektake l e n theatraliteit i n ee n overigen s terecht e correcti e o p d i holle retorie k e n he t verstard e ritueel verworde n i s to t ee n klar e e n helder e woorddienst i s he t nie t voora l d e veralgemenin g va n he t menselijk e i n d e godsdienst di e hem treft heef t d e godsdienst zichzel f nie t tekor t gedaa n doo r bij d e emancipatie bi j dez e feitelijk e scheiding he t mysterie o f he t onvoorstelbare mee te geven af te staan aan de geemancipeerde door in de godsdienst het accent te leggen op het menselijke heeft d e kerk het mysterie het onvoorstelbare losgelaten jezus kwam centraal te staan in heel zijn menselijkheid go d d e vade r wer d vergeten wer d doo d verklaard e n daarmee verloor d e kerk haa r vanaoud s z o vanzelfsprekend e ro l al s opdracht gever e n maecena s va n d e beeldend e kunst waarva n zovel e kunstwerken altaarstukken miniaturen enzovoorts door de eeuwen heen getuigen om het eigene van ruimte en licht is d e kerk voo r d e kunstenaa r ve r weg d e religi e i s he t daaro m no g niet immers wanneer hi j zic h ove r zij n eige n geschiedeni s buigt confronteer t hi j zich ermee hi j stui t o p religieuz e motieve n e n vormgevingen o p he t 18 moment va n een crisis i n de kuns t dien t zic h daarenbove n ee n impul s to t herbronning aan en als kind van zijn tijd neem t de kunstenaar de weg va n ee n citeren ee n deconstrueren nie t zelde n gepaar d me t ironie maa r tegelij k wi l hij i n de eerste plaats kunstenaar zijn als hij al iets heeft me t d e kerk i s he t meestal een getraumatiseerde herinnering he t eventuel e gebaa r dat hi j maak t naar de kerk betreft dan ook niet zelden een soort van persoonlijke afrekening een wegwerken van zijn frustratie wannee r hi j i n d e eerste plaat s kunstenaa r is e n i n ee n perfectionerin g va n zij n metie r nie t allee n ambachtelij k bete r wenst te worden zal hij wellicht stuiten op een veelheid aan religieuze vorm gevingen en beelden die zijn kunstenaarscha p een elan weten te geven een voorbeeld hierva n geef t d e jonge frans e kunstenaa r loic le groumellec 1957 hij probeert zoals hijzelf zegt de schilderkunst te schilderen o m he t eigene va n ruimt e e n licht va n materie textuu r e n kleu r i n het doe k t e leggen en de intrinsieke betekenis van het schilderij vri j te maken en o m di t te bereike n trach t hi j me t he t mediu m e n ee n specifie k gebrui k ervan he t juiste motie f o p zij n doeke n t e late n verschijnen bi j dez e werkwijze duike n steeds weer megalieten op die in hun aanwezigheid een vorm van ongrijpbare wonderlijke presenti e zijn zoals de kunstenaar hoopt het doek presen t t e late n zijn o f zoal s ee n goe d schilderi j zichzel f presen t stelt i k haa l di t voorbeel d aan daar van de megaliet di e schilderij i s geworden e n va n he t schilderi j da t megaliet is een soort oer sacraliteit uitgaat die d e toeschouwer nie t onberoer d laat i n a l hu n massiefhei d e n geslotenheid me t hu n barbaars e heidens e kracht hebbe n d e doeken va n loic l e groumellec iet s va n d e presentie va n een overdonderende godheid nog nie t to t nuancerin g gekome n doo r woorde n en verhalen 19 drie nederlandse exposities wanneer de kunstenaar to t ee n mee r verhalend e kuns t wi l komen di e dichter bij ee n christelijke j a katholiek e visualiserin g staat za l hi j i n d e heersend e situatie ander s tewer k gaan welk e onoplosbar e contradicti e ka n i n he t lich t van de dood van god no g he t fundamen t va n d e schilderkunst zijn i n kort e tijd ware n er in ons land drie tentoonstellingen te zien rond de verbeeldin g va n het religieuze opstanding amersfoort 1992 jezus is boos deurne utrecht 1995 en themes in painting tilburg 1996 om met de mins t geslaagd e va n dez e drie t e beginnen o p d e tentoonstellin g jezus is boos titel ontleen d aa n ee n wer k va n marien e dumas wa s van ee n dergelijke betrachtin g o f spanningsverhoudin g weini g teru g t e vinden me n bleef steken oo k to t verdrie t va n d e selectiecommissie i n het afbeelde n va n de lijdende christus in het werk van deze kunstenaar s kom t va n d e oorspron kelijke christelijk e symbolie k hee l weini g terug e n waa r a l va n he t lijde n afgeweken wordt gaat het eerder gepaard met een spottende ondertoon parallel aan d e eigentijds e godsdienstbeleving we g va n he t transcendent e naa r he t humanistische gaan deze kunstenaars weg va n go d d e vader naar jezus we g van de afstamming naa r broeder en zusterschap weg van het mysterieuze he t sacrale en het vreemde naar het begrijpelijke bi j dit gebrek aan kenni s va n e n interesse voo r he t transcenden t goddelijke raak t me n tegelij k va n d e toon aangevende kunst verwijderd boeiender en uitdagende r wa s daaro m d e tentoonstelling opstanding georga niseerd door de prof dr g van der leeuw stichting zi j vroe g aa n ze s heden daagse nederlandse kunstenaars om het thema van de opstandin g va n christu s te verbeelden daarbij schuwt z e zel f niet vi a d e bijbelse teks t e n interpreta tie haar eigen godsdienstige benadering in de geschiedeni s va n d e kunst n a t e trekken en uitdrukkelijk aa n de kunstenaars voor te leggen dit brengt een bij zondere confrontatie teweeg christie van der haak 1950 ontleent haa r opstandingsbeel d aa n d e beroemde isenheim altaartriptiek 1515 van matthias griinenwald 1460 1528 bij het naschildere n respecteer t z e nauwgeze t d e vorm d e afmetinge n en c e verhoudingen maa r z e wee t er ee n hedendaag s tableau va n t e make n doo r e r als het ware ee n eve n fe l e n al s kleurrij k raste r overhee n t e leggen hierdoo r ontstaat een bijna lichtgevende verrijzende christus omgeven maa r oo k gedra gen door ee n vegetati e als teke n va n leven e n di t speel t zic h a f tege n ee n geheel van quasi repeterende motieve n da t al s decoratie f vlechtwer k d e achter grond vormt waar dez e kunstenare s zic h tevrede n stel t me t he t citere n va n dez e goed e vorm zoals z e zel f zeg t haar aangereik t vanui t d e kunstgeschiedeni s e n daardoor misschie n tevee l aa n ee n uitwendighei d blijf t vastzitten zoek t elizabeth de vaal 1950 een fundamentele nieuw e vormgeving aa n het them a van de opstanding te geven zi j schilder t ee n aanta l hande n ove r e n doo r me kaar e n voorzie t dez e nog een s va n ee n extra gelaagdhei d doo r e r d e uitver 20 grote structuur van de huid denk maar aan wat me n zie t bi j ee n vingerafdru k over aa n t e brengen wannee r me n wee t da t di t hande n va n haa r dierbar e mensen zijn krijg t he t doe k ee n bijzonder e emotionel e geladenheid ee n handpalm laat als het ware een zwarte kuil zien de wonde va n christus al les samen vindt hier een explorere n va n d e grens tusse n d e fysieke aanwezig heid en de suggestie van werkelijkheid plaats he t doe k evoceer t o p sensibel e wijze de dubbelheid van de opstanding d e spanning tusse n ee n feitelijk e aan wezigheid en een verschijning tussen he t lijfelij k ui t d e dood opstaan e n he t vurige verlangen ieman d terug in zijn midden te hebben een toeristische benadering de derde en laatst e tentoonstellin g va n dez e aard themes in painting i n het utrechts centraa l museum wa s hee l apart paul van dongen 1958 mare mulders 1958 en reinoud van vught 1960 werkten gedurende enig e weke n samen in de oude kapel die deel uitmaakte van d e tentoonstellingsruimten va n het museum zij brachten er fresco s aan voorzien va n onde r ander e een reek s geillustreerde kunstgeschiedenisboeken maa r evenzeer van modetijdschriften e n zelfs geslachte dieren beginnen ze beelden di e hen i n d e hen gebode n situati e aanspreken ove r t e tekene n e n t e schildere n o p d e witte muren nie t allee n maken ze hierbij de meest onwaarschijnlijke e n vrije combinaties ook grijpe n ze in in eikaar s werk vulle n elkaa r aan ieder e keer wannee r me n i n d e loop der weken in de betreffende kape l komt i s ee n nieuw e situati e ontstaan hee l wat is gedeeltelijk o f volledig overgeschilderd zodat er een nieuw e gelaagdhei d in he t wer k ontstaat maa r tegelij k krege n bepaald e gedeelte s ee n zodanig e consistentie dat zij verder onaangetast zullen blijven na drie weken hebben de drie kunstenaars binnen deze ruimte diverse meer dan elkaar complementerend e uitgebalanceerde beeldcompositie s gecreeerd hoewe l ee n reek s va n boeiend e fresco s i s geschilderd me t ee n rijkdo m aa n i n onz e tij d no g zelde n gezien e iconografische verwijzinge n naa r de katholieke kuns t i n ee n vermengin g me t een hedendaagse beeldtaal en compositie blijf t he t gevoe l da t zi j pa s n u aa n het beschilderen va n de muren to e zijn waar het thans het moment i s om he n de eigenlijke opdracht te geven de museum kapel va n fresco s t e voorzien be staat er evenwel voor ee n blijven d wer k noc h plaat s noc h behoefte ee n paa r weken late r worde n d e mure n va n d e kape l opnieu w helemaa l moo i wi l gemaakt he t experimen t blee k voo r herhalin g vatbaar i n d e kersttij d va n hetzelfde jaar 1996 herhaalden de kunstenaars hun experiment dienen we hieruit niet te besluiten da t onze samenlevin g e n cultuu r ee n hog e mate van vluchtigheid en daarin van vrijblijvendheid vraag t van ja opleg t aa n de kunstenaars gaat alles zo snel dat omda t he t toc h nie t bi j t e bene n valt geen blijvend e waard e en produk t mee r betrach t wordt e n zij n w e daarme e niet op een punt i n d e evolutie belan d da t het religieuz e verworde n i s to t he t toeristische o f zoal s jean michel alberola het verwoordde iet s i s mi j opgevallen de religieuze ruimtes zoal s abdije n e n kloosters zij n n a verloo p 21 cmcixion et suaire de turin is een va n de posters die ernest pignon ernest i n meervoud maak t e n zodanig i n he t straatbeeld plak t da t de afbeelding e r een geheel me e wordt zijn wer k word t bepaald door rouw 22 van tij d in culturele ruimte s veranderd aanvankelij k werde n vel e abdije n veranderd i n gevangenisse n politieke gevangenisse n later werde n z e culturele ruimtes waar men congressen conferentie s enzovoor t organiseer t e n na weer verloop van tijd verdween dit om e r hotel s va n t e make n dit i s de overgang va n he t religieuz e naa r he t politieke va n he t politiek e naa r he t culturele en van het culturele naar het toeristische van het experiment naar de bron kijkt men tegen deze achtergron d verde r naar he t doo r kunstenaar s verbeelde n van god dan is de vraag o f onz e tij d no g toekom t aa n war e godsbeelden d e meest evident e we g i s da t de kunstenaar z o n u e n dan maa r meesta l slecht s wanneer hij ero m gevraag d wordt zij n vakkenni s aanwend t o m ee n religieu s motief zoals een beeld va n god to t uitdrukkin g t e brengen daarbi j verzeil t hij eerder in een bedachte ofte bedenke n situati e va n waaruit hi j werk t da n dat hij vertrekt bij een doorleefde houding in zekere zin i s e r dan oo k sprak e va n een vor m van toegepaste kunst religieuze kunst i s voora l he t o p d e religie toepassen va n he t he m eige n artistiek e proced e waarbij d e religi e va n d s kunst gebruik maakt ja geniet zonder in een wisselwerking d e kuns t t e prik kelen om het beste van zichzelf te geven religieuze kunst is dan een deja v u reeds gezien elders in andere tableaus het jonge franse enfant terribl e van de schilderkunst robert combas 1957 gaat verder door in een zeer persoonlijke onstuimige beeldtaal heilige n e n oo k christus onbeschroom d a f t e beelden vaa k i s ove r he t hel e doe k ee n soor t traliewerk va n dikk e vertical e verfstrepe n aangebracht wa t ee n sfee r va n di t tranendal oproept zoiets werkt des te sterker daa r hetgeen zic h achte r di e tra lies afspeel t onrusti g e n oo k letterlij k zee r getormenteerd is god s uitverko renen hebbe n gee n rusti g leventj e gekend is he t bijtend e spot heiligschen nende idiotie zwartgallig e frustratie e r lijk t vee l mee r aa n d e hand t e zijn door ee n overmaa t aa n expressiev e kracht ontstaa n i n d e combinati e va n kleur van volkse referenties daarom zeker niet devoot en stripfiguurachtig e fantasie onthutsende spectaculaire scenes men kan niet zeggen dat he t mooi e doeken zijn maar ze pogen in elk geval roekeloze heiligen aan de rand va n de waanzin of de hysterie in een eigentijdse chaotische wereld of zelfs kosmisch e constellatie present te stellen misschien zoal s eens hee l vroeg kunstenaar s zochten om jezus dichter bij de mythologie uit hun tijd t e brengen misschie n als een james ensor 1860 1949 van de eropvolgende eeuwwisseling andere kunstenaars i n ee n rustige r vaarwater inspirere n zic h aa n authen tiekere bronnen het zal niet verbazen dat ze uitkomen bij de eerste d e enige echte gewijd e afbeeldinge n va n christus he t doe k waarme e veronica zijn gezicht afdoopte de lijkwade waarin hij begraven werd daar zijn de afdruksel s van zij n aangezich t e n zij n lichaa m t e herkennen ernest pignon ernest 1942 tekent o p ee n zic h ontdubbelen d ve l papier he t i s aa n d e onderkan t voor een gedeelte nog dubbel maar daar waar het uiteen gaat loopt het en e vel 23 verder tegen de muur op terwijl he t andere omgeslagen wordt o p d e twee de len die uiteen kome n t e ligge n bevinde n zic h twe e klassie k getekend e chris tussen het zou een vor m va n vermengin g va n spiegelin g e n va n afdru k va n de gekruisigde zijn ware het niet dat het ene beel d we l degelij k christu s han gend aa n he t krui s voorstelt terwij l het ander e om d e levenloze christu s i n het gra f gaat maa r omda t dez e laatste afbeeldin g toc h eerde r aa n de lijkwad e doet denken wordt juist de indruk dat deze tekening de afdruk van de ander e is krachtig geevoceerd met deze vreemd e spiegelin g lijk t ron d het momen t va n het sterven va n christus onmiddellijk voo r zij n doo d en vla k erna d e tijd t e zijn opgeheven de kunstenaar heef t va n dez e tekening ee n reek s zeefdrukke n gemaakt di e hij al s ee n soor t wil d geplakt e affiche s o p d e straatmure n va n napels aanbreng t waar z e aa n wee r e n wind e n aa n menselij k ingrijpe n blootgesteld staan z o word t doo r de kunst he t beel d va n christu s ron d zij n dood wee r onde r de mensen gebracht maa r ka n di t o p ander e plaatsen zo u ernest pignon ernes t dit oo k elder s doe n da n i n d e doo r religi e overgedeter mineerde koortsachtige stad napels bij ee n doo r ee n kerkelijk e overhei d o f doo r ee n geloofsinstanti e aa n ee n kunstenaar verleend e opdracht i s d e druk to t confrontati e me t het religieuz e erfgoed expliciet aan de orde en wannee r d e gegadigde de hem toevertrouwd e taak ernsti g neemt za l hi j to t mee r da n ee n loute r toepasse n va n zij n kunstenaarschap trachten te komen zag men zoiet s a l gebeure n bi j elizabeth de vaal heel bijzonder spring t dit in het oog wanneer jean michel alberola de belangrijke opdrach t krijg t he t evangeliarium 1990 op eigentijds e wijz e t e verluchtigen w e zie n he m werke n me t d e marteltuigen me t d e lijkwad e zonder enige figuratie mooi opgeplooid op de rand van een lichtgevend gra f met he t krui s e n d e doornenkroo n ervoor zonde r evenwe l he t gelaa t va n christus weer te geven omzichtig ontwerpt hi j gaandewe g nieuw e symbole n in zeker e zi n bouw t hi j verde r aa n d e rebu s waarva n eerde r sprak e was wanneer hij herhaaldelijk een kruk tekent een hal f kruis waa r de kunstenaar op steunt om het lichaam va n christu s t e bestudere n als teke n va n he t en e been waaro p hi j staat he t wankel e evenwicht o f ee n handschoe n va n geborduurd katoe n met kleine bollen erop men schuurt e r zij n ve l aa n kapot men wordt erdoor gevild de kunst na auschwitz tot slo t va n dez e verzameling va n markant e godsbeelde n i n d e hedendaags e beeldende kunst ma g nie t vergete n worde n da t ee n aanta l kunstenaars ver trekkend ui t d e huidige situati e va n d e kunst dez e niet zozee r beleeft al s d e dood van god maar eerder als de kunst na auschwitz wie zic h di t al s gee n ander realiseert i s d e franse kunstenaa r francois rouan 1943 wanneer hi j een serie schilderijen maak t met in de titels van de afzonderlijk e doeke n steed s terugkerend he t woor d stucke 1988 1990 in zij n samengaa n me t frans e 24 woorden krijg t di t duits e woor d ee n bijzonder e geladenheid he t i s daaren boven ontleend aan een duitse kampbewaker die in shoah de film van clau de lanzmann d e lijken va n d e omgebrachte joden systematisc h me t stucke benoemt op diverse doeken uit deze reeks is een soort hee l elementair e archi tecturale structuur doo r arcering teweeggebracht al s dez e architectuur a l nie t spontaan aa n kampe n doe t denken maak t he t belade n woor d stucke ui t di titel de verwijzing uitdrukkelijk e n steeds is over dit landschap een enigszins wat moeilijk t e onderkennen krui s met christus gelegd het kruishout gaat op bepaalde plaatsen ster k interferere n me t he t gesuggereerd e hou t va n d e barak ken de sfeer die het doek uitademt is er een van beklemming ingehouden ge weld e n machteloosheid d e vrage n di e zic h stelle n me t betrekkin g to t he t kruis is of het enig perspectief enig e uitkomst o f vooruitzich t biedt he t fei telijke perspectief door de wijze va n tekene n e n schilderen i s dusdani g da t d toeschouwer de indruk krijgt zich aan de voe t va n he t krui s t e bevinde n e n e r omhoog tegenop te kijken maa r meteen ook i n de verte t e staren he t i s mis schien nie t zozee r tegen christu s daar hangend aa n he t krui s dat er opge keken wordt het is het hele doek dat iets luchtigs krijgt alsof het zich aan de zwaartekracht onttrekt en in de ruimt e zweeft maa r ka n d e toeschouwer me t zijn i n di t tablea u aangesproke n rechtvaardigheidsgevoel e r no g we l bij bi j dit opgetild raken of blijft hij aan de voet van het kruis als aan d e grond ge nageld achter op het niveau van de kampen tegen het toerisme het onvoorstelbare bovenal wil ik hier benadrukken dat een kunstenaa r ho e da n oo k o p d e eerste plaats een goed kunstenaar tracht te zijn en da n zie t hi j thema s opduike n di e gewild of ongewild een krachtige religieuz e verwijzin g e n uitstralin g hebben van een artistieke uitwerking is immers uitsluitend sprak e wannee r dergelijk e motieven zich in de kuns t incarneren di t wi l zegge n wannee r z e een onmo gelijkheid een onvoorstelbaarheid i n beeld weten te brengen present te stellen onder de gedaante van olie en verf meer specifie k hierbinne n i s he t voo r hedendaagse kunstenaar s zeke r nie t he t mins t moeilijk e o m ee n eigentijd s godsbeeld t e maken he t lig t cultureel maatschappelij k voo r d e han d ui t t e wijken naa r christus en bij de heersende ervaring van de dood va n god naa r zijn kruisdood maar hoe hierbij nie t te vervallen i n het al te menselijk e om de verbeelding van religieuze thema s weg te doen zinken i n derderangsplaatje s en he t lo t va n d e religie i n ee n seculier e maatschappi j t e bezegelen he t i s ook hie r aa n d e kunst mee r da n ooi t e n tege n he t toerisme in o m he t onvoorstelbare voortdurend onder de aandacht te houden e n t e bezweren iedere kunstenaar zoekt hiertoe zijn eigen weg en pas daarin i s kuns t kunst korto m het i s aa n d e kuns t o m bi j haa r eventuel e bijdrag e aa n ee n eigentijds e religieuze vormgeving het beste van zichzelf te geve n iets waa r religie oo k al lijkt z e dit zelf soms te zijn vergete n en voor zichzelf niet meer op te eisen uiteindelijk toc h recht op heeft 25