Onderwijsleerprocessen in het vak Nederlands in een lto-ito-school

ton mooij dorothe oudenhoven marja davidse onderwijsleerprocessen in het vak nederlands in een ito ito school 1 inleiding docenten in de onderwijspraktijk verwijzen vaak naar problemen met leerlingen als het niet begrijpen van leerstof lastig gedrag agressiviteit absenteisme en voortijdig schoolverlaten de algemene bond van onderwijzend personeel 1977 vroeg daarom in 1978 aan het instituut voor onderzoek van het onderwijs svo om onderzoek naar deze problemen dit instituut stelde van 1979 tot 1986 het instituut voor toegepaste sociale wetenschappen its in staat het betreffende onderzoek te verrichten svo project 0483 een eerste literatuuroverzicht met betrekking tot deze proble matiek werd verricht door mooij 1979 een volgende onderzoeks fase was een periode van participerende observatie in klassen van het lager beroepsonderwijs lbo en individueel beroeps onderwijs ibo zie mooij 1980 1982 mooij schenaarts sieben 1984 een belangrijk inzicht uit deze observatie was dat leerlingkenmerken bijvoorbeeld concentratievermogen taakgedrag en onderwijsleersituatiekenmerken bijvoorbeeld de gebruikte didactische werkvorm het organisatie of management gedrag van de leerkracht een bijdrage leveren aan onderwijs leerprocessen in het bijzonder leek de onderlinge wisselwerking belangrijk een tweede onderzoeksgegeven was dat de leerlingen vrij enthousiast en gemotiveerd in de eerste klas van het lbo en ibo komen maar dat dit enthousiasme in de loop van de eerste schoolmaanden bij een aantal leerlingen verdwijnt door de ont dekking dat het onderwijs weinig anders is dan in de basisschool de bovenvermelde kwalitatieve onderzoeksresultaten waren aan leiding tot kwantitatief onderzoek naar de precieze relatie tussen bepaalde kenmerken van de onderwijsleersituatie en cognitief motivationele kenmerken van de leerlingen deze relatie is bestudeerd wat betreft het taakgedrag van leerlingen tijdens de les mooij 1985 en in de ontwikkeling in motivatie 41 spiegel 5 1987 nr 3 41 60 en prestatie per schoolvak en per schooljaar mooij 1987a 1987b de kwantitatieve resultaten tonen dat er per schooljaar en per schoolvak nederlands wiskunde rekenen en handvaardigheid sprake is van verschillende processen bovendien zijn kenmerken van de onderwijsleersituatie tijdens het schooljaar van groter belang dan kenmerken van de leerlingengroep aan het begin van het schooljaar voor het gemiddeld taakgedrag van de leerlingen in een schooljaar mooij in druk het leek vervolgens wenselijk de kwantitatieve resultaten kwali tatief aan te vullen met binnen een vak verrichte observaties in klassen van het lbo en ibo dit om op exploratieve wijze meer zicht te krijgen op de per vakonderdeel mogelijk specifieke onderwijsleerprocessen en relevante leerling en onderwijs leersituatiekenmerken gekozen werd voor observatie in het vak nederlands de vraagstelling voor dit deelonderzoek luidt bestaan er per onderdeel van het schoolvak nederlands specifieke onderwijsleerprocessen in het lbo en ibo in een andere publikatie wordt een vergelijkbare vraagstelling met betrekking tot onderwijsleerprocessen in het lbo en mavo aan de orde gesteld davidse 1987 2 methode in de periode april mei 1986 zijn in een school voor lager technisch onderwijs en individueel technisch onderwijs lto ito 30 lessen nederlands geobserveerd de school was reeds eerder in het onderzoek van het svo project betrokken geweest de observaties zijn verricht in een klas van het eerste leerjaar ito en in een eerste ito klas het vak nederlands wordt zowel binnen de lto klas als de ito klas gegeven door de eigen klasse leerkracht die de algemene vakken doceert volgens de leerkrachten verschillen leerlingen die het ito en ito bezoeken in het inzicht in en het overzicht over de leerstof het concen tratievermogen en de zelfwerkzaamheid het meest opvallende kenmerk van de leerlingen in het individueel technisch onderwijs is dat deze langzamer leren binnen het individueel onderwijs moet de leerstof in kleine overzichtelijke gedeelten en staps gewijs worden aangeboden de leerstof dient voorts meermalen herhaald te worden lto leerlingen hebben in het algemeen een beter overzicht over de stof en kunnen langere tijd achter elkaar geconcentreerd en zelfstandig aan een opdracht werken de in de school gebruikte onderwijsmethode is gedachte klank en teken h frankema en j h vellener de methode is bedoeld voor het lbo maar wordt in deze school ook in het ito gebruikt binnen de school zijn aanvullend bepaalde vakonderdelen ontwik keld die hier ook geobserveerd zullen worden 42 de lessen zijn steeds door twee personen geobserveerd een onderzoeker van het its en een stagiair beide observatoren zaten achterin de klas en maakten ieder voor zich onafhankelijk van elkaar zoveel en zo discreet mogelijke aantekeningen over de gang van zaken de gebeurtenissen en de feiten in de klas zie schatzman en strauss 1973 per observator resulteerde dit per les in 3 a 4 bladzijden het uitgangspunt bij de keuze voor deze observatie procedure werd gevormd door het exploratieve karakter van de vraagstelling het was van belang van elke les inzicht te krijgen in het aan de orde zijnde vakonderdeel het inhoudelijk onderwerp de didactische werkvormen het leerkracht management en het taakgerichte gedrag van de leerlingen ook de processen van deze variabelen onderling dienden zo goed mogelijk in beeld gebracht te worden in aansluiting bij vorig onderzoek in het svo project wordt leeckrachtmanagement gedefinieerd als de mate van helderheid en kortheid in instructie en het orde handhavend gedrag van de leerkracht ten opzichte van de groep leerlingen daarnaast wordt leerlinggedrag met name geobserveerd naar en beschreven in ter men van de taakgerichtheid ervan de schoolsituatie respectie velijk onderwijsleersituatie kan immers gekarakteriseerd worden als een situatie waarbinnen de leerkracht taken opgeeft die de leerling dient uit te voeren antwoorden geven zelfstandig werken inclusief hulp vragen wachten en geholpen worden een leerling weet dan ook of hij of zij in de lijn van de bedoe lingen van de leerkracht handelt of niet taakgericht gedrag wordt dan gedefinieerd als gedrag dat gericht is op het uit voeren van een taak die volgens de normen van de leerkracht op dat moment aan de orde is in tabel 1 wordt per les een overzicht gepresenteerd van de verzamelde gegevens aan de orde komen het nummer van de les 1 30 onderwijstype ito ito vakonderdeel of vakonderdelen inhoudelijk onderwerp didactische werkvorm leerkracht management volgens vijf categorieen gescoord namelijk 0 en het taakgerichte gedrag van de leerlingen gescoord in de categorieen nauwelijks matig redelijk goed het overzicht in tabel 1 geeft een globale indruk van de variatie in vakonderdelen onderwerpen didactische werkvormen leerkrachtmanagement en taakgericht gedrag van de leerlingen 43 tabel 1 overzicht van de verzamelde gegevens per les les ito ito vakonderdeel inh onderwerp did werkvorm lkr management taakger gedrag delen 0 1 ito stillezen ieder leest voor zich of redelijk maakt een enkele keer een boekbespreking 2 ito spreken het formuleren van 1 klassikaal goed luisteren informatieve vragen 2 werken in tweetallen 3 ito grammatica 1 meervoudsvorm van klassikaal nauwelijks zelfstandige naarow 2 directe indirecte rede werken in groepjes 4 ito spreken het maken van vragen ten goed luisteren behoeve van een interview werken in groepjes 5 ito spel spel naar aanleiding van goed gegeven plaats persoon voorwerp en emotie ieder leest voor zich 6 ito stillezen x 1 klassikale redelijk 7 ito 1 semantiek 1 tekstonderzoek tekstvragen instructie indiv werk aan 0 matig oefeningen uit het boek 2 werken in groepjes 2 spreken 2 vragen maken ordenen luisteren voor het interview 1 klassikale instructie ind 8 ito grammatica 1 dir indir rede werk aan oefeningen uit 0 matig 2 zinnen afmaken het boek ieder leest voor zich 9 ito stillezen 1 klassikale behandeling van matig 10 ito 1 semantiek 1 tekstonderzoek tekstvragen het huiswerk huiswerk 2 werken in groepjes 2 spreken 2 vragen maken en ordenen goed luisteren voor het interview klassikale instructie en 11 ito grammatica zinnen afmaken een rebus behandeling van de stof en de nauwelijks overgankelijke vs oefeningen uit het boek onovergankelijke ww inf tt vt volt dw vervolg tabel 1 les ito ito vakonderdeel inh onderwerp did werkvorm lkr management taakger gedrag delen 0 12 ito spreken oefenen van het afnemen van werken in groepjes goed luisteren het interview tijdsduur taakverdeling doorvragen en dergelijke 13 ito stillezen x ieder leest voor zich matig 14 ito spel spel naar aanleiding van werken in groepjes 0 goed gegeven plaats persoon voorwerp en emotie 15 ito grammatica 1 door leerlingen zelf 1 klassikale behandeling van 1 redelijk gemaakte rebussen de rebussen met behulp van een projectie apparaat 2 infinitief tt vt volt 2 klassikale uitleg 2 nauwelijks dw 16 ito stillezen x ieder leest voor zich matig 17 ito 1 spreken 1 interview 1 klassikale behandeling van 1 matig luisteren een interview dat door een van de groepjes is afgenomen met behulp van cassette recorder 2 semantiek 2 woorden met meer dan een 2 ieder maakt voor zich de 2 goed betekenis vrl en mnl oefeningen uit het boek woorden 18 ito semantiek woorden met meer dan een klassikale behandeling van de matig betekenis vrl en mnl oefeningen in het boek woorden 19 ito begrijpend tekst vragen deze taken ieder werkt voor zich op het nauwelijks lezen zijn gedifferentieerd naar eigen niveau en in eigen tempo moeilijkheidsgraad 20 ito stillezen ieder leest voor zich er goed wordt geen muziek gedraaid vervolg tabel 1 les ito ito vakonderdeel inh onderwerp did werkvorm lkr management taakger gedrag 0 21 ito stillezen x ieder leest voor zich 0 matig 22 ito begrijpend tekst vragen deze taken klassikale instructie goed lezen zijn gedifferentieerd naar moeilijkheidsgraad 23 ito grammatica inf tt vt volt tijd klassikale behandeling en nauwelijks persoonsvorm uitleg van de oefeningen uit het boek 24 ito semantiek synoniemen woordtrappen klassikale behandeling en redelijk woordbetekenis uitleg van de oefeningen uit het boek 25 ito semantiek 1 woordtrappen 1 klassikale behandeling van goed het huiswerk toets 2 toets tekst en vragen 2 ieder maakt de toets voor zich 26 ito semantiek luisteroefening klassikale introductie van de matig tekst leder maakt de vragen voor zich 27 ito semantiek 1 het maken van zinnen 1 2 klassikale behandeling redelijk 2 spelling van ww vormen van het huiswerk 3 lezen van een tekst 3 klassikaal beurtelings lezen van een tekst 28 ito 1 semantiek herhaling van de tekst klassikaal redelijk tekstbegrip laatste kwar tier behendig heidsspel 29 ito semantiek woordenschat zegswijzen ieder maakt voor zich de 0 matig gebruik van woordenboek oefeningen uit het boek met behulp van woordenboeken 30 ito 1 semantiek 1 woordenschat zegswijzen 1 klassikale behandelingen 1 redelijk gebruik van woordenboek van de oefeningen 2 spreekbeurt 2 naar aanleiding van door 2 klassikaal een leerling 2 matig de leerlingen zelf vertelt de rest luistert meegenomen voorwerpen in paragraaf 3 zal nader aandacht gegeven worden aan de resul taten van de observaties van lessen in de onderdelen stillezen en begrijpend lezen deze onderdelen zijn in beide klassen geobserveerd en leiden tot grotendeels dezelfde bevindingen vervolgens worden in paragraaf 4 de resultaten van observaties in de ito klas met betrekking tot de onderdelen semantiek spreken en luisteren gepresenteerd in paragraaf 5 komen de resultaten van de observaties in lessen grammatica en spellessen in de lto klas aan de orde omdat de observatie periode beperkt was zijn er niet meer onderdelen van het vak nederlands geobserveerd 3 observaties in de ito en lto klas 3 1 stillezen onderwijsleermateriaal leeskaarten boekbesprekingsformulieren boekenkar ten behoeve van de lessen stillezen is binnen de school een boekenkar samengesteld waaruit de leerlingen een leesboek kunnen kiezen deze kar bevat onder andere boeken uit series als de kameleon dik trom pinkeltje arendsoog en boeken van schrijvers als guus kuier jan terlouw en thea beekman onderdeel van het stilleesonderwijs is het maken van een boek bespreking wanneer een leerling en boek gelezen heeft dan dient hij of zij het boek kort te bespreken aan de hand van een standaardformulier er wordt gevraagd naar de titel van het boek de auteur de illustrator de hoofdpersonen de eigen mening over de hoofdpersonen en een korte inhoudsbeschrijving van het boek voorts houdt de leerkracht van elke leerling een leeskaart bij gemiddeld lezen de leerlingen vijf a zes boeken per schooljaar bij het begin van een stilleesles kiezen of halen de leerlingen een boek enkele leerlingen pakken het meteen gaan ergens zitten en slaan het boek snel open het merendeel van de leerlingen echter moet herhaaldelijk aangemoedigd worden snel een boek te kiezen tot rustig gedrag worden gemaand en aan de afspraken in dit verband te worden herinnerd in beide eerste klassen is de afspraak gemaakt dat er niet meer dan vijf leerlingen tegelijkertijd bij de boekenkar mogen staan in de lto klas is het bovendien regel dat de leerlingen in maximaal twee minuten tot een keuze van een boek moeten komen uit de observaties blijkt laatstgenoemde regel inderdaad nodig de leerlingen hebben de neiging zich heel erg lang bij de boeken kar op te houden en zich op deze manier lange tijd aan het lezen te onttrekken 47 het kiezen van een boek wordt geheel aan de leerlingen zelf overgelaten wanneer een leerling dit vraagt dan wordt hij of zij hierbij door de leerkracht geholpen op de inhoud van een nieuw boek wordt niet ingegaan in geen enkel boek is in het kort aangegeven waar het over gaat leeservaringen van de leerlingen worden ook niet uitgewisseld zo n vijf tot tien minuten na aanvang van een les zijn de meeste leerlingen aan het lezen enkele leerlingen maken een boekbe spreking slechts enkele leerlingen lezen vrijwel de gehele les onverstoorbaar door veel leerlingen zijn tijdens het stillezen snel afgeleid in de lto klas wordt tijdens de stilleeslessen muziek gedraaid dit blijkt de concentratie van de leerlingen bepaald niet te bevorderen de leerlingen tikken met handen of voeten mee op het ritme van de muziek ook wordt door hen wel commentaar gegeven op de aard van de muziek de leerlingen worden vaak op hun leeshouding aangesproken met het oog op het behoud van de boeken mogen de leerlingen het boek niet vasthouden zij moeten het op tafel neerleggen wanneer een leerkracht het lokaal even verlaat wordt het onmiddellijk rumoerig de leerlingen beginnen met elkaar te praten hetgeen al snel uitmondt in een luidruchtig klasse gesprek in het algemeen lezen de leerlingen niet langer dan zo n 30 minuten na die tijd worden zij ongedurig ze rekken zich uit zuchten en schuifelen op hun stoel zij trekken toenemend eikaars aandacht de u vorm waarin de leerlingen in een klas zitten blijkt zich hiervoor uitstekend te lenen zij kijken in het rond naar buiten of staren op hun boek het blijft over het algemeen genomen betrekkelijk rustig het niet taakgericht gedrag is tijdens deze lessen weinig storend in deze lessen wordt geen instructie gegeven het zicht van een leerkracht op hetgeen een leerling daadwerkelijk uitvoert is beperkt zodoende kan een leerling het zich gemakkelijk maken als hij of zij dit wil het maken van een boekbespreking gebeurt zonder zichtbare tegenzin de leerlingen lijken dit als een welkome afwisseling in de leesles te ervaren tevens houdt een boekbespreking een concrete afronding in van een activiteit waaraan veel tijd is besteed 3 2 begrijpend lezen onderwijsleermateriaal een binnen de school ontwikkelde leer gang voor de leerjaren 1 en 2 binnen de school is voor de leerjaren 1 en 2 een leergang 48 begrijpend lezen ontwikkeld deze leergang is individueel gedif ferentieerd volgens vijf beheersingsniveaus het niveau lees gemak van de individuele leerling wordt aan het begin van het schooljaar vastgesteld met behulp van twee instaptoetsen de brus 1 minuut test voor technisch lezen en de toets voor begrij pend lezen van de groot en mulder per beheersingsniveau zijn een zestal teksten met bijbehorende vragen beschikbaar in beide eerste klassen kwam tijdens onze observatieperiode het begrijpend lezen volgens dit eigen curriculum in een geobser veerde les aan bod we zagen bij de twee docenten twee verschillende werkwijzen in de ito klas is de gang van zaken tijdens het begrijpend lezen klassikaal georganiseerd elke leerling maakt in een lesuur een leestaak het uitvoeren van de taak door de leerlingen wordt klassikaal stapsgewijs geinstrueerd de leerlingen krijgen circa 10 minuten om de tekst goed door te lezen daarna pas worden de bijbehorende vragen en antwoorden uitgedeeld het maken van de vragen gebeurt door elke leerling in het eigen tempo de leer kracht schrijft tenslotte enkele opdrachten uit het boek op het bord leerlingen die klaar zijn met de leestaak kunnen daarmee begin nen in deze klas zien we de meeste leerlingen redelijk aandach tig aan het werk enkele leerlingen blijken geen 35 minuten achter elkaar geconcentreerd en geheel zelfstandig te kunnen werken zij stellen zich afhankelijk van de leerkracht op en trekken veelvuldig zijn aandacht bijvoorbeeld door het stellen van allerlei vragen deze leerlingen zijn ook snel afgeleid door het gedrag van klasgenoten wanneer die bijvoorbeeld een woorden boek gaan halen of hun vinger opsteken in de lto klas is het begrijpend lezen een compleet individuele taak de leerlingen werken ieder voor zich ieder leest de tekst en beantwoordt de vragen in het eigen tempo wanneer een lees taak is voltooid dan krijgt de leerling weer een volgende lees taak in deze klas is het voortdurend onrustig de leerlingen zijn gemakkelijk afgeleid en praten onderling en er is veel geloop en gestommel met tafels en stoelen in de klas de leer lingen halen een woordenboek zetten het weer terug gaan het weer halen en brengen het weer terug de leeskaarten worden gebracht en gehaald een jongen loopt met een minuscuul propje papier met een grote omweg breed lachend naar de prullebak deze onrust en niet taakgerichtheid lijken evenwel in belangrijke mate samen te hangen met de wijze waarop deze leerkracht organiseert en optreedt zie verder in paragraaf 4 5 3 3 conclusie de observatie gegevens van het leesonderwijs het stillezen en 49 begrijpend lezen in de eerste klassen van het ito en ito tonen aan dat er nogal wat eisen worden gesteld aan het concentratie vermogen en de zelfwerkzaamheid van de leerlingen in de stilleesles worden de leerlingen in beide klassen in feite geheel aan zichzelf overgelaten het lezen blijft een indivi duele activiteit die een leerling aanspreekt of niet in het gunstigste geval leert een leerling het lezen van een boek waar deren door het in de lessen te doen we zien in beide klassen slechts enkele leerlingen ongeveer een heel lesuur aandachtig lezen de meeste leerlingen blijken dit niet te kunnen zij zijn heel snel afgeleid en dit geldt meer naarmate de les vordert deze beschrijving van het leerlinggedrag lijkt in ongeveer gelijke mate van toepassing op beide groepen leerlingen wel moet worden opgemerkt dat dit beeld gecompliceerd wordt door het verschil in gedrag van beide leerkrachten dit komt in de volgen de paragrafen aan de orde bovendien wordt in een klas wel en in de andere klas geen muziek gedraaid tijdens de stilleeslessen ook met betrekking tot het begrijpend lezen constateren we dat beide leerkrachten nogal verschillend omgaan met hun klas in beide klassen wordt van de leerlingen verlangd dat ze ruim een half uur geheel zelfstandig aan een leestaak werken dit lijkt voor zowel veel ito als ito leerlingen te lang de gua niveau gedifferentieerde leestaken lijken weinig afgestemd op de beperkte spanningsboog van de leerlingen in het kader van diffe rentiatie in de klas dient onzes inziens behalve met de inhoud en moeilijkheidsgraad ook rekening te worden gehouden met de lengte van een taak 4 semantiek spreken en luisteren in de ito klas in de eerste klas van het ito wordt grammatica helemaal niet en spelling nauwelijks behandeld in een interview vertelde deze klasse leerkracht dat hij hiervoor heeft gekozen omdat deze leerstof in het verleden vaak te moeilijk is gebleken voor deze leerlingen bovendien acht hij deze kennis met het oog op de toekomst van zijn leerlingen niet erg functioneel opvallend hierbij is dat de in de klas gebruikte methode een lbo methode was waarvan aangenomen mag worden dat deze te moeilijk is voor ito leerlingen 4 1 semantiek ten behoeve van zijn lessen selecteert de leerkracht enkele oefe ningen uit het taalboek tijdens de door ons geobserveerde les sen zijn met name woordenschatoefeningen oefeningen met syno niemen en oefeningen met zegswijzen en spreekwoorden aan de orde geweest overigens wordt aan dit onderwijs vrijwel nooit 50 een gehele les besteed doorgaans wordt ongeveer de helft van de lestijd voor een ander onderdeel van het vak nederlands inge ruimd zie tabel 1 de leerstof lijkt niet zo goed aan te sluiten bij de ervarings wereld en kennis van de leerlingen om enkele voorbeelden te noemen in een oefening waar de leerlingen opdracht krijgen de woorden te rangschikken in twee rijtjes vrouwelijk en manne lijk komen de volgende woorden voor hospes hospita kuiter hommer duivin doffer in een andere oefening moeten de leerlingen een zin afmaken als de zee stond hol ook blijkt het boek veel te kort van stof waar het de instructie voor het maken van een oefening betreft veelal wordt de opdracht in een enkele zin verwoord zo wordt bijvoorbeeld de opdracht gegeven vul in hetgeen gevolgd wordt door een of twee voorbeelden we zien dat leerlingen hierdoor fouten maken de structuur van deze lessen is meestal dezelfde aan het begin van de les wordt het huiswerk individueel gecontroleerd daarna wordt dit klassikaal besproken waarbij aan de leerlingen om de beurt een antwoord wordt gevraagd de medeleerlingen worden door de leerkracht aangemoedigd om mee te denken bijvoorbeeld door het stellen van heel gerichte vragen wanneer dit gebeurd is wordt in de klas met een andere oefening begonnen de leerkracht legt eerst duidelijk en stapsgewijs de bedoeling van de oefening uit en licht dit toe met een voorbeeld vervolgens krijgen de leerlingen opdracht om gedurende enkele minuten met het eerste gedeelte van de oefening te beginnen de goede antwoorden en eventuele onduidelijkheden rond het maken van een oefening worden daarna klassikaal besproken de leerlingen werken ver volgens voor zich aan de oefening verder terwijl de leerkracht rondloopt de vorderingen van leerlingen in de gaten houdt en eventuele vragen van leerlingen beantwoordt de oefening moet indien nodig thuis als huiswerk worden afgemaakt in het algemeen zijn de leerlingen in deze klas ondanks de gesignaleerde tekortkomingen van de methode met name dankzij de werkwijze van de leerkracht redelijk taakgericht aan het werk 4 2 spreken en luisteren onderwijsleermateriaal binnen de school ontwikkelde lessenserie rond spreken en luisteren krant de vijf door ons geobserveerde gedeelten van lessen in de ito klas rond het voorbereiden en afnemen van een interview vormen onderdeel van een door de school zelf ontwikkelde reeks van 60 lessen rond spreken en luisteren in de eerste les wordt 51 naar aanleiding van een raadspelletje besproken welke vragen leiden tot de meest bruikbare informatie het formuleren van informatieve vragen wordt daarna door telkens twee leerlingen met elkaar geoefend tenslotte krijgen de leerlingen een voor beeld van een interview in een krant te zien in de tweede tot en met de vijfde les staat het door een groepje van leerlingen te houden interview centraal in les twee komt de opbouw van een interview ter sprake en geeft de leerkracht sug gesties voor het interviewen van personen of instanties de groepjes worden onder toeziend oog van de leerkracht door de leerlingen zelf samengesteld in een enkel geval zijn deze groepjes in een later stadium nog iets van samenstelling gewij zigd de drie volgende lessen worden besteed aan het formuleren en ordenen van de vragen het uitproberen van het interview en het plannen van een bezoek voor het houden van het vraaggesprek deze opdracht vereist een intensieve samenwerking binnen de groepjes observaties van de lessen tonen dat deze samenwerking binnen de verschillende groepjes op heel verschillende wijze gestalte krijgt maar toch bij vrijwel iedereen met veel enthousiasme gepaard gaat een groepje komt tot de afspraak dat ieder voor zich 10 vragen op papier moet zetten waarna er in overleg een lijst van wordt gemaakt in een ander groepje wordt over elke vraag gezamenlijk gediscussieerd in een derde groepje heeft een leerling duidelijk de leiding in een groepje van vier personen wordt eigenlijk maar door twee leerlingen overleg gepleegd de twee andere jongens zitten er wat verloren bij een groepje bestaat uit slechts een leerling deze had daar zelf voor gekozen maar heeft later toch aansluiting bij een ander groepje gezocht deze leerling is ijverig aan het schrijven tenslotte kijkt een laatste groepje afwachtend in het rond niemand van hen neemt het initiatief de leerkracht loopt beurtelings alle groepjes langs vraagt naar de plannen bekijkt de vragen en legt nogmaals uit dat waarom vragen het meest informatief zijn hij geeft aanwijzingen voor het maken van een afspraak en voor een onderlinge taakverdeling er wordt op deze manier goed gewerkt in de groepjes op het moment echter dat de leerlingen daadwerkelijk contact moeten gaan opnemen met personen of instanties krijgen ze drempelvrees en schuiven ze het maken van de afspraak gevoeglijk voor zich uit de leerkracht blijft er bij hen op aandringen deze afspraken alsnog te maken uiteindelijk lukt dit ook bij alle groepjes 52 4 3 conclusie tijdens de lessen rond het interview zien we de ito leerlingen enthousiast aan het werk verschillende aspecten lijken deze lessen voor de leerlingen zo aantrekkelijk te maken de inter viewopdracht biedt de leerlingen ruimte eigen ideeen in te brengen de keuze van het onderwerp is geheel aan henzelf zo zijn bijvoorbeeld een tv piraat en een personeelschef van een scheepswerf geinterviewd de leerlingen zijn voorts vrij de vragen zelf te formuleren ze mogen moeten zelf een afspraak maken hetgeen het vertrouwen in eigen kunnen vergroot de opdracht is doelgericht en functioneel zij levert voor de leerlingen interessante informatie op de gehanteerde werkvorm het werken in groepjes lijkt het taakgericht gedrag en initiatief van de leerlingen eveneens te stimuleren voorwaarde hierbij is wel dat de leerkracht de vorderingen van elk groepje in het oog houdt en hen regelmatig verder helpt de leerlingen weten naarmate de les vordert steeds minder hoe ze verder moeten zij nemen een afwachtende houding aan doen niets meer en wachten op hulp van de leerkracht met het oog hierop verdient het aanbeveling de duur van dit soort activiteiten te beperken tot bijvoorbeeld een half uur 5 grammatica en spellessen in de lto klas 5 1 grammatica in het eerste leerjaar wordt zo n 25 van de tijd aan grammatica onderwijs besteed de onderwerpen die tijdens onze aanwezigheid aan bod zijn geweest betreffen enkel en meervoud van zelf standige naamwoorden directe versus indirecte rede werk woordsvormen infinitief t t v t volt deelw en persoons vorm uit het taalboek zijn nog enkele andere taaloefeningen behandeld het oplossen en zelf maken van een rebus en het samenstellen van goedlopende zinnen de inhoud van de lessen lijkt in het algemeen erg abstract en weinig aan te sluiten bij de belangstelling van de leerlingen groep voor zover uit de observatie blijkt is het inzicht van de leerlingen in deze leerstof ook beperkt bij beurten en bij de klassikale bespreking van het huiswerk geven de leerlingen veel foute antwoorden het huiswerk is bovendien door veel leerlingen niet of niet helemaal gemaakt de lto leerlingen geven evenmin de indruk de behandelde stof leuk of belangrijk te vinden tijdens de les is het gedrag van de leerlingen of erg onrustig of juist apathisch er worden weinig vragen gesteld ook niet wanneer de klasse leerkracht dit uitdrukkelijk vraagt 53 het eventueel gemaakte huiswerk wordt tijdens de bespreking in de klas door maar weinig leerlingen verbeterd of aangevuld de leerlingen beginnen steevast zo n vijf minuten voor het einde van de les hun spullen al in de tas te pakken zodat ze het lokaal onmiddellijk bij het horen van de zoemer kunnen verlaten de betrokkenheid en interesse van de leerlingen zijn duidelijk groter wanneer enkele door de leerlingen zelf geproduceerde rebussen met behulp van een projectie apparaat klassikaal worden besproken in deze les leggen de leerlingen duidelijk enig enthousiasme aan de dag het gedrag van de leerkracht heeft geen gunstige invloed op het taakgedrag van de leerlingen zijn management is nogal onzeker en niet altijd conseguent hij presenteert de stof gehaast in de vorm van een monoloog terwijl hij onvoldoende ingaat op vragen uit de klas het gedrag van de leerlingen bij deze lesinhoud of dit vak onderdeel is te karakteriseren als lesondermijnend geregeld geven enkele leerlingen hardop en jolig commentaar op de les maken allerlei geluiden met sleutels en pennen en dergelijke en zijn lacherig brutaal tegen de leerkracht zij krijgen hiermee heel gemakkelijk de lachers op hun hand de leerlingengroep probeert in feite de leerkracht het lesgeven te verhinderen wanneer de leerkracht op een gegeven moment in woede uitbarst en er serieus strafmaatregelen dreigen dan nemen de leerlingen tijdelijk een rustiger houding aan 5 2 spellessen onderwijsleermateriaal kaartjes waarop respectievelijk een plaats persoon voorwerp en emotie zijn aangegeven in een verschillende kleur in het eerste leerjaar van het ito wordt elke week een lesuur aan spel besteed ten behoeve van deze lessen zijn binnen de school kaartjes gemaakt op een blauw kaartje staat de plaats van het gebeuren op een rood kaartje een persoon op een geel kaartje een voorwerp en op een groen kaartje een emotie in de klas worden groepjes van bij voorkeur drie leerlingen gevormd elk groepje krijgt van elke kleur een willekeurig kaartje en moet aan de hand daarvan een rollenspel bedenken de onderwerpen van de kaartjes hoeven niets met elkaar te maken te hebben zo heeft een groepje bijvoorbeeld vier kaartjes met bioscoop lucifers bejaarde man en verdriet de leerlingen krijgen ongeveer 10 minuten de tijd een spel voor te bereiden daarna moet elk groepje dit voor de klas opvoeren 54 na elk spel volgt een korte klassikale nabespreking tijdens deze lessen wordt de indeling in de groepjes geheel aan de leerlingen overgelaten dit verloopt niet altijd even soepel zo zien we in een les dat er vijf leerlingen overblijven die tegen wil en dank twee groepjes moeten vormen in een van deze groepjes verloopt de samenwerking al meteen vanaf het begin zeer problematisch de leerlingen verwijten elkaar het gebrek aan ideeen en komen tot niets in de tweede ronde waarin de groepjes ongewijzigd blijven komt dit groepje opnieuw niet tot overleg en is door hen weer geen spel voorbereid in een volgende les zien we dat een leerling nauwelijks een rol in het spel krijgt toebedeeld een ander groepje kan geen spel bedenken vanwege de onsamenhangende onderwerpen op de kaartjes de leerkracht had in deze gevallen de helpende hand kunnen bieden de meeste groepjes zijn tijdens het voorbereiden van het spel heel enthousiast bezig ze zijn de stukjes druk en met veel gelach aan het oefenen de meeste leerlingen brengen hun spel met veel plezier en flair ten tonele de leerlingen hebben ook veel aandacht voor eikaars spel de kwaliteit van de stukjes varieert sterk sommige stukjes zijn slecht voorbereid en hangen als los zand aan elkaar elke vorm van actie is soms afwezig en de spelers zijn tijdens de opvoe ring onzeker en lacherig in andere stukjes zitten leuke vondsten en worden personen goed neergezet in de nabespreking brengt de leerkracht dit soort zaken aan de orde het commentaar van de leerlingen betreft veelal foutjes in de regie eerst ging hij daar de deur uit en toen kwam die heel ergens anders binnen in de lessen rond het rollenspel zien we in het algemeen een grote betrokkenheid van de leerlingen bij de leerstof zij kunnen in het spel veel eigen ideeen kwijt de gedeeltelijk gesloten opzet van de opdracht blijkt voor sommige leerlingen te moeilijk andere leerlingen blijken heel fantasievol met zo n opdracht om te kunnen gaan 5 3 conclusie wanneer we bovenstaande observaties binnen een lto klas met dezelfde leerkracht en met betrekking tot verschillende leerstofinhouden met elkaar vergelijken dan blijken vak onderdeel en de didactische methode van belangrijke invloed op het taakgedrag van de leerlingen tijdens het traditionele grammatica onderwijs dat op klassikaal verbale wijze gegeven wordt is bij de leerlingen nauwelijks sprake van taakgericht gedrag zie ook tabel 1 de leerlingen voelen zich niet aangesproken door de inhoud van de stof noch door de manier 55 waarop deze wordt aangeboden zij onttrekken zich aan de les of proberen de leerkracht het lesgeven op velerlei manieren te verhinderen tijdens het rollenspel zijn dezelfde leerlingen meer bij de les betrokken de onderwerpen op de kaartjes aan de hand waarvan een rollenspel moet worden bedacht lijken afgestemd op de belevingswereld van de leerlingen de leerlingen blijken veelal creatief te werken met de opdracht hoewel zich problemen kunnen voordoen bij de groepsvorming en de samenwerking binnen een groep in de lessen is voorts veel afwisseling hetgeen de moti vatie van de leerlingen ten goede lijkt te komen het feit tenslotte dat de leerlingen in deze lessen het gevoel hebben de opdracht aan te kunnen lijkt eveneens van gunstige invloed op het taakgericht gedrag en het enthousiasme van de leerlingen 6 discussie de onderzoeksbevindingen in tabel 1 en de paragrafen 3 4 en 5 leiden tot een min of meer voorlopig antwoord op de vraag stelling van het onderzoek het blijkt dat er per onderdeel van het schoolvak nederlands duidelijk verschillende kenmerken van onderwijsleersituaties zijn deze leiden tot een verschillende mate van betrokkenheid en taakgerichtheid van de leerlingen hetgeen suggereert dat de leerlingen deze onderdelen van het schoolvak verschillend ervaren een geringe taakgerichtheid lijkt zich met name voor te doen in het meer traditionele onderwijs in grammatica en semantiek de leerlingen voelen zich hierin relatief weinig bekwaam en worden ook niet aangesproken door de leerstof noch door de veelal klassikaal verbale wijze waarop die wordt aangeboden afhankelijk van het controlerend gedrag van de leerkracht uit dit zich in een gering enthousiasme van de leerlingen tijdens de les in desinteresse en apathie of in storend gedrag het gebruik van een kwalitatieve onderzoeksmethode resulteert in gedetailleerde indrukken van onderwijsprocessen en effecten de ecologische validiteit van op deze wijze verkregen gegevens is relatief groot maar er zijn problemen met betrekking tot de bepaling van de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid en de genera liseerbaarheid om deze reden wordt momenteel gewerkt aan de vakonderdeel specifieke uitbreiding van het ontworpen gestruc tureerd observatiescherm vgl mooij 1985 met behulp van volgend kwantitatief onderzoek kunnen dan de suggesties resul terend uit het onderhavig kwalitatief onderzoek getoetst gaan worden vergroting van de taakgerichtheid van leerlingen in het onder wijs in grammatica en semantiek zou zo suggereren de resultaten 56 van het kwalitatieve onderzoek bereikt kunnen worden door de leerlingen ruimte te bieden om eigen ideeen en behoeften in te brengen tevens is dan gerealiseerd dat de leerstof aansluit bij de belevingswereld van de leerlingen zo zou in het grammatica onderwijs gebruik gemaakt kunnen worden van een door leerlingen zelf geschreven stuk tekst te denken valt aan een stukje voor de schoolkrant of een brief naar een instantie of persoon buiten school gebruikmaking van eigen tekst heeft bovendien als voordeel dat de leerlingen niet bij voorbaat al het gevoel hebben de opdracht niet aan te kunnen ook lijkt afwisseling in de lessen meer activiteiten in een les groepswerk regelmatig gebruik van audiovisuele middelen de betrokkenheid en inzet van de leerlingen belangrijk te stimuleren het lijkt daarnaast noodzakelijk te gaan werken aan curricula voor lbo en ibo waarin dit soort stimulansen systematisch en doelgericht opgenomen zijn onderzoek dient hierbij een onder steunende en sturende rol te spelen dit standpunt wordt beves tigd in het resultaat van de analyse van verschillende toetsen die gebruikt worden in een methode voor het vak nederlands in een heterogene lbo mavo havo vwo brugklas bonset bijkerk kuypers lutz en slothouber 1985 de bevinding was dat de toet sen in enkele gevallen moesten worden aangemerkt als niet of nauwelijks valide hofmans okkes en leenheer 1985 onderwierpen de eindexamenopgave tekstverklaring 1984 van het lbo c aan een nadere beschouwing zij concludeerden onder meer dat de tekst slecht gestructureerd rommelig en slordig geformuleerd is p 284 zolang de in de klas gebruikte curricula niet optimaal zijn voor de leerlingen voor wie zij bedoeld zijn is het vanzelfsprekend dat een bepaald deel van de leerlingen problemen ervaart en mede daardoor problemen creeert samenvatting de vraagstelling in dit artikel is bestaan er per onderdeel van het schoolvak nederlands specifieke onderwijsleerprocessen in het lbo en ibo om deze vraag te beantwoorden zijn in een school voor lager en individueel technisch onderwijs een dertigtal lessen nederlands geobserveerd de observaties zijn verricht in een eerste lto klas en een eerste ito klas geconstateerd is dat er inderdaad sprake is van vakonderdeel specifieke onderwijsleerprocessen leerlingen ervaren met name problemen in het traditionele onderwijs in grammatica en seman tiek de leerlingen voelen zich niet aangesproken door de stof noch door de veelal klassikaal verbale wijze waarop deze wordt aangeboden dit uit zich in gering enthousiasme of in apathisch of lesondergravend gedrag van de leerlingen tijdens de les het management gedrag van de leerkracht speelt hierin eveneens een 57 rol de observaties in de lessen rond een rollenspel en inter view tonen aan dat dergelijk problematisch leerlinggedrag geen onontkoombaar gegeven is in deze lesen sluit de inhoud beter aan bij de belevingswereld van de leerlingen de grotere variatie in de presentatie van de leerstof en de werkvormen leidt tot meer taakgericht gedrag van de leerlingen het lijkt noodzakelijk meer op lbo en ibo leerlingen afgestemde curricula te ontwikkelen mede met behulp van onderzoek nijmegen september 1987 bibliografie algemene bond van onderwijzend personeel rapport van de kommissie voortijdige schoolverlatersproblematiek amsterdam auteur 1977 bonset h f bijkerk a kuypers a lutz en a slothouber nederlands in de heterogene brugklas een gevals beschrijving van leraarsactiviteiten curriculum en leereffecten bij leerlingen enschede instituut voor leerplanontwikkeling 1985 davidse m grammatica onderwijs in klassen van het lbo en het mavo nijmegen katholieke universiteit doctoraal scriptie 1987 hofmans okkes j en p leenheer kindermishandeling en de knechting van antwerpen levende talen 401 281 286 1985 mooij t probleemanalyse van het voortijdig schoolverlaten in het lbo mavo havo en vwo nijmegen instituut voor toegepaste sociologie 1979 mooij t tussentijdse rapportage van het kwalitatief onderzoek in het kader van het project voortijdige schoolverlaters svo project 0493 nijmegen instituut voor toegepaste sociologie 1980 mooij t onderwijsleersituatie en lesondergravend gedrag van lto leerlingen in e diekerhof ed leren wat moet je ermee muiderberg coutinho p 39 52 1982 mooij t leskenmerken en taakgedrag van leerlingen tijdschrift voor onderwijsresearch 10 249 262 1985 58 mooij t group effects on the development of school subject motivation and achievement tijdschrift voor onderwijsresearch 12 86 98 1987a mooij t interactional multi level investigation into pupil behaviour achievement competence and orientation in educational situations s gravenhage instituut voor onderzoek van het onderwijs svo 1987b mooij t in druk effects of group composition and educational variables on pupils on task behaviour during lessons nijmegen instituut voor toegepaste sociale wetenschappen mooij t j schenaarts en j sieben onderwijsleerprocessen en motivatie van lto leerlingen didactief 10 21 23 1984 schatzman l a l strauss field research strategies for a natural sociology englewood cliffs prentice hall 1973 59 60