Onderzoek naar vaktaal op school (I)

helge bonset ton kusters onderzoek vaktaal naar vaktaal op school 1 in dit artikel vatten he ge bosset en ton kusters de draad weer op van de artikelenreeks van de l wg landelijke werkgroep moedertaalonderwijs en toch geen nederlands die in eerdere jaargangen van moer verscheen ze bekeken zoveel mogelijk bestaande syste men voor analyse van vaktaalgebruik en dachten na over de onderwijskundige winst die analyseren van vaktaalgebruik zou kunnen opleveren het nieuws dat ze te melden heb ben is dat alle andere artikelen uit taalkundige literatuur wel over vaktaal gaan maar niet over school of ze gaan wel over school maar dan niet over vaktaal ook een helderder zicht op wat vaktaal nu precies is kunt u vinden in dit artikel vanwege de lengte van het artikel krijgt u nu het eerste deel te lezen en in een van de volgende nummers het tweede deel 1 inleidin g leerling he docent dat is een verkeerd woord dat kun je van 1973 tot 1976 opereerde binnen de von de ook het beste vergeten lijkt mij maar in een lwg landelijke werkgroep moedertaalonder breuktectoniek krijg je dat bepaalde gedeelten wijs en toch geen nederlands die zich bezighield van de aardkorst ten opzichte van elkaar gaan be met de rol van taal en taalgebruik bij alle school wegen als hele blokken en dat zien we dan in een vakken waar nederlands de voertaal is een as doorsnee ziet het er als volgt uit pect van die rol is de verbale interactie in de klas leerling oh ja dat was eh met de slenken en de het thema van dit moer nummer weer een spe horsten ciaal aspect van die verbale interactie is vaktaalge bruik door leraren en leerlingen taalgebruik als over zulk taalgebruik en ons onderzoek ernaar volgt gaat dit artikel het is als zodanig een vervolg op sturm 1 974 op zijn beurt weer een bewerking docent dat we een aantal lagen hebben dan kan van hubers 1 973 als u dat artikel kent zult u het ook zo zijn dat er een heel ander systeem op dit beter kunnen plaatsen we hebben namelijk treedt en dat noemen we een breuktectoniek geprobeerd herhalingen te vermijden en de moer 35 lezers alleen nieuws aan te bieden toch is dit ar zelfs zeer uitputtende bestudering van de taal tikel ons inziens ook wel zelfstandig te lezen kundige literatuur weinig nieuws oplevert ten aanzien van vaktaal op school het mag nu ge 2 verloop van ons onderz oe k zegd worden sturm 1974 en hubers 1973 zijn uniek voor de verenigde staten en west europa in juli 1977 kreeg het werk van de lwg een alle andere artikelen gaan wel over vaktaal maar follow up de leidse faculteit der le tteren stel niet over school of wel over school maar niet de onze afdeling vakdidactiek in staat een pro over vaktaal of als ze bij hoge uitzondering over ject vaktaal op school uit te voeren waa rvoor beide gaan zijn ze naar onze smaak weer veel te ton kusters de ene auteur van dit artikel detaillistisch bijvoorbeeld alleen handelend over een half jaar als full time onderzoeker aan onze het vocabulaire in biologieboeken darryl evans afdeling werd toegevoegd en in zijn onderzoek 1975 en 1976 natuurlijk bevatten al zulke arti begeleid door helge bonset de andere auteur van kelen wel stukjes informatie waar je wat mee dit artikel doen kan het project heeft vier readers opgeleverd van te bovenstaande ontdekking lijkt ons van belang samen ongeveer duizend pagina s over respectie voor volgende onderzoekers waartoe we overi velijk register kommunikatie in de klas vaktaal gens ook onszelf rekenen die weten nu dat in het algemeen en vaktaal op school iedere voortgezette studie van de taalkundige literatuur reader opent met een overzichtsartikel over de ten aanzien van vaktaal op school niets meer zal erin verzamelde literatuur verder hebben we opleveren dat kan betekenen de onderwijskun een bibliografie gemaakt een stukje voor het vak dige literatuur bijvoorbeeld cognitieve psycholo groepsblad meta geschreven kusters bonset gie gaan proberen het kan ook betekenen nu 1978 en een lezing gehouden op een duits con veldonderzoek gaan opzetten gres kusters bonset 1978 zoveel papier daar moet toch wel wat nieuws bij 3 2 zitten zou je zeggen in hoeverre dat inderdaad een volgend stuk nieuws is een helderder zicht het geval is en wie nu wat heeft aan dat nieuws op wat nu precies het onderzoeksgebied is het bespreken we in de volgende paragraaf zoals al begrip vaktaal kan erg veel inhouden zo bleek gezegd wat al staat in sturm 1974 en hubers ons uit de literatuur in een door helge bonset 1973 herhalen we zo min mogelijk aan pa en ok docenten gegeven cursus van de nascholing nederlands over onder meer vaktaal 3 nieuws uit ons onderzoe k op school zaaide de term dan ook behoorlijke verwarring en bleek verheldering nodig we heb 3 1 ben toen de volgende onderscheidingen aange het eerste nieuws dat we kunnen melden is da t bracht beoefenaars van vak of beroep niet op school het verschijnsel bv jagerslatij n vak of beroepstaa l vaktaal va n janssens 1977 2 fluck 1976 31 4 het verschijnsel een bepaald vak bv de taal inde het verschijnse l vaktaa l of beroep biologieles 1 vaktaal op school darryl evans 1975 en 1976 sturm 1974 beoefenaars van een vak op school 36 tegenover elkaar staan vaktaal op school niet 3 3 op school verticaal en een bepaalde vaktaal onder het vorige punt hebben we ten behoeve het verschijnsel vaktaal horizontaal in alle vier van onde rz oekers en in sp raakverwarring geraakte de domeinen vallen bepaalde publikaties te plaat leraren het begrip vaktaal opgedeeld in vier on sen reden om aan te nemen dat deze indeling derzoeksdomeinen nu gaan we vaktaal als be met enige realiteit correspondeert doeld in domeinen 2 en 4 het algemeen ver 1 is dan de taal die beoefenaars van een bepaald schijnsel dus typeren door de kenmerken e rv an vak of beroep gebruiken als ze met elkaar over te omschrijven onderwerpen met betrekking tot hun vak of be vaktaal is een r egi ster deze door sturm 1974 roep spreken bij zulke vaktalen bijvoorbeeld ja en hubers 1973 gedane suggestie wordt onder gerslatijn of biologentaal valt speciaal de termi steund door al onze gelezen literatuur dat wil nologie op omdat die het sterkst contrasteert zeggen vaktaal vertoont niet tal i ge en talige ken met andere vaktalen of met de omgangstaal merken d ie sterk afw i jken van d i e van het ge 2 is de taal die beoefenaars van vakk e n en be bruik van de omgangstaal de niet talige liggen op roep en gebruiken i n gesprek met elkaar over on het gebied va n derwerpen uit de vak of beroepssfeer de ab a de taalgebruikers b ij vaktaal vak of beroeps stractie van 1 en het antwoord op de vraag wat beoefenaars hebben al die vak en beroepstalen met elkaar ge b de situatie vak en beroepssituaties meen fluck 1976 opent met een studie naar zul c het gespreksonderwerp onderwerpen uit vak ke vragen je komt dan tot observaties als alle en ber oep vaktalen hebben een eigen terminologie maar de talige kenmerken die we in de literatuur te ook de termen in die terminologie zijn altijd zo genkwamen vormen misschien een iets verrassen veel mogelijk ee nduidig en vormen onderling een der lijst we laten hem hieronder integraal volgen logisch strak sluitend betekenissysteem geordend naar de traditionee l in de taalkunde on 3 is de schoolpendant van 1 de taal die de dersche i den gebieden biologie of geschiedenisleraar gebruikt als hij onderwerpen uit zijn vakgebied aan de orde stelt syntaxis darryl evans 1975 en 1976 hebben we al ge veel nominale constructies als de keuze ge noemd maakt kan worden tussen een constructie met 4 is de schoolpendant van 2 het verschijnsel een verbogen werkwoord en een nominale vaktaal op school wat hebben al die schoolvak constructie talen biologie geschiedenis enz gemeen en veel sterkgelede samengestelde zinnen vooral ook welke gemeenschappelijke proble veel constructies met infinitieven men doen zich erbij voor je kunt namelijk zon bijstelling in plaats van de keuze voor een pre der meer problemen verwachten omdat vaktaal dikaat die ontworpen is om vakgenoten efficient en on veel toevoegingen tussen haakjes dubbelzinnig met elkaar te laten communiceren veel onpersoonlijke passieve zinsconstructies op school tegenover l e ken de leerlingen veel zinnen hebben de volgorde thema thema wordt gebruikt die problemen kunnen dan bij voorbeeld draaien om voor de leek onvoldoende lexicon morfologie en semantiek gevulde termen verzwegen en voor de leek dus vakwoorden woorden die alleen gebruikt onduidelijke redeneerstappen enzovoort we worden in een vaktaal of in een vaktaal een komen hierop terug in 3 4 en in het ve rv olg van andere meestal specifiekere betekenis dit artikel hebben dan in omgangstaal of in vaktaal zo sturm 1974 en hubers 1973 zijn studies naar dit frequent voorkomen dat ze kenmerkend te soort vragen en problemen noemen zijn verder onderzoek naar vaktaal op school moet veel composita zich volgens ons concentreren op domein 4 en substantieven komen frequent voor evenals gegevens uit de andere domeinen gebruiken als differentierende adjectieven bouwstenen dat is wat wij ook geprobeerd heb de composita die soms nogal lang zijn wor ben in ons onderzoek den voor mondeling gebruik afgekort of inge kort 37 veel werkwoorden verliezen een deel van hun 3 nagaan of het vaktaalgebruik communicatie betekenis problemen oplevert en zo ja welke een paar van er komen veel metaforen voor de meest waarschijnlijke veel personificaties leerlingen begrijpen de vaktaal niet veel symbolen en formules leerlingen kunnen de vaktaal niet hanteren veel overname van woorden uit andere talen terwijl dat wel van ze verlangd wordt bijvoorbeeld latijn leerlingen hanteren de vaktaal wel maar de veel termen vormen een systeem met elkaar termen zijn voor hen niet met begrip gevuld weinig connotatieve betekenis verbalisme veel prefixen bij werkwoorden het schatten van deze problemen op grond van vakwoorden horen vaak bij niet algemeen be alleen een lesprotocol en bandopname is natuur grijpelijke taal lijk eigenlijk onmogelijk toch bleek in de al ge noemde pa ok cursus en in didactiekcolleges in cognitief en communicatief aspect leiden het wel een geschikt middel om cursisten hang naar volledigheid in de verhouding tussen en studenten oog voor het probleem te laten krij de taal en het daarmee verwoorde thema gen wie echter zijn eigen lessen grondig wil la hang naar preciesheid in het uitdrukken ten analyseren moet meer doen om de commu onpersoonlijke stijl het terugdringen van nicatieproblemen ondubbelzinnig vast te stellen emotieve elementen het niet vermelden van zijn lesobservaties een minimumvoorwaarde de agent eventueel aangevuld met aan de leerlingen afge streven naar eenduidigheid veel definiering nomen begripstesten en interviews zie voor een van termen met vermijding van synonymie en voorbeeld van dit laatste bonset 1975 homonymie streven naar begrijpelijkheid 3 4 streven naar exactheid door logische en in waarom zou je nu eigenlijk vaktaalgebruik op zichtstheoretische precisering van de termen school analyseren worden leerlingen of leraar de termen worden zodanig gekozen dat ze een daar eigenlijk beter van het zal duidelijk zijn dat definierende werking hebben we over deze vragen ook wel eens hebben nage er is een tendens die ervoor zorgt dat de ter dacht voordat we het onderzoek startten sturm men een systeem vormen 1974 en hubers 1973 geven trouwens ook al ant een hang naar abstrahering en generalisering woorden op deze vraag wij menen in het nu vol een vaktaal heeft vaak een frequentierelatie gende betoog daar nog wat aan te kunnen toevoe met een bepaald medium gen een vaktaal kan een verband vertonen met een allereerst vaktaalgebruik op school vormt een regionaal dialect bijvoorbeeld visserstaal probleem een probleem dat door de leerlinge een vaktaal kan een internationale verbreid kam en anderen zo pregnant wordt samengevat heid hebben in de volgende dialoog wat kan een leraar doen met bovenstaande ken leraar zijn hier nog vragen over merkenlijst naar onze mening ombouwen tot leerlingen een analyselijst op de volgende wijze leraar nee niemand meer iedereen duidelijk 1 per subtiel die kenmerken uitkiezen die hem kam ook niet duidelijk maar wat begrijp je dan het relevantst lijken en het eenvoudigst opspoor niet baar alle kenmerken gebruiken maakt de lijst on leerling alles niet hanteerbaar om lessen mee te analyseren leraar nou zou je zelf kunnen proberen om het 2 deze kenmerken vervolgens inbouwen in vra na te vertellen met behulp van de tekening op het gen als volgt waar komen vakwoorden nominale bord constructies enzovoort voor in het geheel hoe leerling nee vaak in totaal verhoudingsgewijs veel of wei leerling ik ook niet nig het schatten van dit laatste blijft dus we leerling nou ik ook niet tenschappelijk gezien natuurlijk natte vinger werk voor verdere illustratie moet u wachten tot he t 38 vervolg van dit artikel in een van de komende naar uit dat de voordelen van vaktaalgebruik in nummers waarin ik een aantal fragmenten uit nadelen verkeren wanneer het vaktaalgebruik op deze aardrijkskundeles bespreek school betreft als iets een in dit geval communicatief pro hiermee is een eerste reden gegeven voor het ana bleem vormt is het verstandig eens naar voor en lyseren van vaktaalgebruik op school leraren die nadelen ervan te kijken wat kunnen de voorde hun eigen lessen analyseren of door anderen laten len zijn van vaktaalgebruik op school schmidt analyseren met behulp van lijsten als bedoeld in 1969 noemt als voordelen van vaktaalgebruik in 3 3 raken gevoelig voor het probleem maar bij het algemeen vaktaal is eenduidiger iedere term probleemgevoeligheid alleen kan het natuurlijk heeft maar een betekenis de termen vormen on niet blijven er moet ook gehandeld worden derling een logisch sluitend systeem mede daar betekent dat dat leraren dan moeten besluiten door is vaktalige communicatie efficienter dan dat vaktaalgebruik uit den boze is en zichzelf gewone en vaktaalgebruik versterkt de groepsco voor zover nodig hun leerlingen ogenblikkelijk hesie het gevoel als groep bij elkaar te horen een ontwenningskuur opleggen zo simpel ligt het jammere is we duidden het al aan in 3 1 dat het allerminst als een leraar vaktaal gebruikt en deze voordelen genoemd worden met het oog op van zijn leerlingen verlangt weerspiegelt dat zijn vaktaalgebruik door vakgenoten onderling niet onderwijsdoelen wie als leraar van de ene dag op van vakgenoten met leken en dat laatste zijn de de andere zijn praktijk verandert zonder over zijn leerlingen in plaats van eenduidige en efficiente doelen nagedacht te hebben loopt de kans bij communicatie treffen we in de klas juist commu zonder vreemd gedrag te gaan vertonen naar nicatieproblemen aan in plaats van groepscohesie onze mening doet de leraar die op grond van vinden we juist de zeer reele mogelijkheid dat eigen of andermans analyses van zijn lessen daar vaktaalgebruik de distantie leraar leerlingen in veel vaktaalgebruiksproblemen bespeurt er het versterkt en de minder goede leerlingen vrijwel beste aan de zogenaamde u procedure toe te pas geheel uitsluit van de communicatie het ziet er sen in dit geval als volgt 1 4 waar hoe hoe vaak gebruik ik wat moet ik dan veranderen vaktaal welke communicatieve aan mijn vaktaalgebruik problemen geeft dat 2 1 3 welke onderwijsdoelen streef welke onderwijsdoelen zou ik kennelijk na ik willen nastreven feitelijke situatie gewenste situatie een l eraar die veel vaktaal gebruikt 1 streeft er gen van een pakket kennis dan is er ook geen re kennelijk naar dat leerlingen een afgepaste hoe den voor hem zijn vaktalige optreden te wijzigen veelheid s p ecialistische kennis kant en klaar krij h iermee zijn een tweede en derde reden gegeven gen overgedragen 2 mocht hij nu eigenlijk wil voor het analyseren van vaktaal op school het len aansluiten bij de ervaringswereld van de leer zet leraren aan tot denken over hun onderwijs lingen of streven naar het uit de leerlingen zelf doelstellingen en van daa ruit bi edt het hen mo laten komen 3 dan is het duidelijk dat hij zijn gelijkheden hun vaktalige optreden de sgewenst te optreden 4 voor een groot deel zal moeten wij wijzigen zigen in dit geval wat vaktaalgebruik betreft het is natuurlijk ook mogelijk dat de discrepantie tus in het voorafgaande voorbeeld hebben we twee sen 2 en 3 n iet aanwezig is in ons voorbeeld uitersten geconstrueerd de leraar die zijn beroep dat de leraar inderdaad streeft naar het overdra ziet als zoveel mogelijk belangrijk geachte kenni s 39 overdragen ongeacht of de leerling deze nu van 1 4 hoe analyseer je vaktaal op school analyse belang vindt of niet en de leraar die aan wil slui systemen ten bij belangstelling en ervaringen van leerlingen 1 5 welke taalkundige theorie gebruik je voor de en van daaruit verder werken via combinatie van analyse van vaktaal op school termen uit b ijlsma van der kley 1975 en jansen 1 975 zou je hier van leraren met een psychome 2 onderwijskundige problemen trisch respectievelijk epistemologisch beroeps 2 1 hoe is de band tussen vaktaal en denken perspectief kunnen spreken 2 2 welke onderwijsvisie hanteer je bij de beoor de u procedure helpt leraren alleen om een keu deling van vaktaal op school ze te maken is nu alles wat ze kiezen ook onder wijsk undig legitiem zowel het p sychometrische 3 het kernprobleem als het ep istemologische pers pectief zowel zeer 3 1 wanneer is vaktaalgebruik op school ade veel vaktaal als helemaal geen om zo n vraag te quaat en wanneer niet kunnen beantwoorden heb je een onderwijskun 3 2 hoe kunnen de problemen die het gevolg dige norm nodig degene die wij persoonlijk zou zijn van adequaat vaktaalgebruik op school den kiezen is die van normale functionaliteit worden opgelost ten brinke 1976 en 1977 bonset 1978 dat is de eis dat onderwijs voor leerlingen naar hun in het voorafgaande hebben we iets gezegd over eigen oordeel van praktisch nut op korte termijn achtereenvo lgens 1 1 1 3 en 1 4 2 2 en 3 1 wat en of interessant moet zijn het is duidelijk dat 1 2 betreft geeft het toch redel ij ke aantal publ i het p sychometrisch beroepsperspectief vanuit die katies over het onderwerp een ind i catie dat vak norm niet legitiem is en daarmee ook niet het taal op school vaak voorkomt maa r exacte kwan onderwijzen van een volledig pakket vakkennis t i tatieve gegevens hebben we allerminst 1 5 heb en va k taal op grond van grootheden als voorbe ben we in het kader van dit artikel niet w i llen be reiding op de wetenscha p algemene ontwikke handelen over 2 1 meldt de taalkundige l i tera ling de continu iteit van onze cultuur de eisen tuur helaas vrijwel n i ets aan 3 2 zijn we duidelijk van d e maatscha p pij nog n i et toe de vraag naar de legitimiteit van vaktaalgebruik is echter niet dezelfde als naar die van het beroeps in het tweede deel van dit artikel dat binnenkort p erspectief h et is immers goed mogelijk dat vak in moer verschijnt zullen we de theorie uit het taal leren en gebruiken in bepaalde gevallen door voorgaande tot leven trachten te roepen door leerlingen als van praktisch nut op korte termijn hem te demonstreren aan fragmenten van een en of interessant ervaren wordt vaktaalgebruik aardrijkskundeles bij die gelegenheid treft u ook is ook niet per se strijdig met een epistemolo een complete bibliografie bij het totale artikel gische p raktijk ervaringen die leerlingen zelf op aan of buiten school opgedaan hebben kunnen daar na gesystematiseerd worden en van vaktermen voorzien wanneer dat voor leerlingen p raktisch nuttig en of interessant is 3 5 tenslotte zijn we naar onze mening in staat na ons onderzoek de onderzoeksvragen scherper te stellen dan eerst ook dat is een resultaat we laten ze hier zeer beknopt volgen onder meer ten noot dienste van volgende onderzoekers 1 het heeft geen zin ons te schrijven of wij u exem 1 taalkundige probleme n plaren van de readers willen opsturen de faculteit heeft op grond van het kostenaspect geen toestemming gege 1 1 wat is de plaats van vaktaal op school ven tot vermenigvuldiging zelfs niet voor directe doel 1 2 wie spreken het hoe vaak enz groepen van het onde rz oek als didactici van andere vak spreken het hoe vaak enz ken u kunt wel een afspraak maken om de reade rs in te 1 3 welke kenmerken heeft vaktaal op school mogen zien op levendaal 150 leiden 071 140047 40