Ontdekkingen in een oerwoud van kennis. Moedertaalonderwijs van Piet-Hein van de Ven

wam de moor ontdekkingen in een oerwoud van kennis moedertaalonderwijs van piet hein van de ven op de dag dat iedereen die iets met literatuuronderwijs heeft de zalen vulde van het nijmeegse kolpinghui s daar werd de conferentie onder zeil naar ithaka gehouden begaf d e 50 jarige piet hein van de ven verbonden aan de nij meegse universiteit zic h naar he t academiegebou w i n utrech t o m e r zij n proefschrift t e verdedigen over moedertaalonderwijs en om het maar meteen te zeggen een kanjer van een dissertatie met w herrlitz als promotor soberder kan de titel van een boek over moedertaalonderwijs overigen s nie t zijn moedertaalonderwijs wi e maar een paar van de uitstekend geschreve n bladzijden va n deze studie heeft gelezen krijgt metee n associaties met titel s als job o f jezus waaronde r d e mees t complex e netwerke n va n informati e schuilgaan en deze associatie komt ook weer niet uit de lucht vallen moe dertaalonderwijs is een bijbel vol verhalen voor vakdidactici moedertaalonder wijs ne e nadrukkelijk nie t nederlands die grens is door van de ven va n meet af aan overschreden intensief werkt hij al jaren als moedertaaldidacticus in europees verband in het kader va n het imen het international mother tongue education network dat betekent concreet dat hij met collegae moe dertaaldidactici en moedertaaldocenten uit hongarije boedapest en zweden lund tot gezamenlijke uitvoerin g komt van onderzoek naar de lespraktijk in het bijzonder het functioneren va n docenten hoe enorm intensief di t onderzoek is laat het boek goed zien en ik wi l da t illustreren me t materiaal ui t het hoofdstuk dat voo r u als lezer va n dit tijd schrift het interessantst is hoofdstuk 8 dit heeft al s pakkende titel jongens meisjes en andere conflicten thematisch literatuuronderwijs i n zweden het beslaat de bladzijden 381 tot 440 van het boek receptie onderzoek al sind s 1975 schenkt de universiteit va n lund i n zwede n bijzondere aan dacht aan het literatuuronderwijs onderzoekers en leraren willen verhelderen welke problemen en mogelijkheden zic h voordoen bij onderwijs dat tot doel heeft de leerlingen tot kennis inzicht en bewustwording ten aanzien van indi vidu en maatschappij t e brengen ze willen late n zien hoe taalontwikkelin g kan worde n gestimuleerd binne n ervaringsgerich t onderwijs hoe literatuu r kan worden gebruikt bi j de ontwikkeling van kennis inzicht en bewustwor ding p 382 men bestudeert de praktijk en onderzoekt de geschiedenis va n taal en literatuuronderwijs in het begin van de jaren tachtig ontwikkelde het onderzoek zic h onder meer in d e richting va n receptie onderzoek wa t gebeurt er allemaal bi j het lezen van en werken met teksten door leerlingen van de ven vat in een zin samen op welk e aspecte n val t t e letten recepti e i s ee n samengaa n va n teks t e n tekstuele eigenschappen onderwijs situatie behoeften e n verwachtingen van de lezer en diens socialisatie en leeservaring p 382 113 onderzoek naar de combinatie van deze factoren laat zich het beste verrichten via een kwalitatieve benadering en daarvoor is door de groep gekozen men registreert wat er in de klas gebeurt groepswerk van leerlingen wordt vastge legd analyses volgen interviews met leerlingen en door leerlingen gemaakte producten zoals leesverslagen tekeningen en andere geschreven reacties wor den in de analyse betrokken belevend lezen en ervarend lezen in het kader van onze begrippen tekstervaring en tekstervarend lezen is het goed kennis te nemen van een tweedeling in de zweedse literatuurdidactie k tussen belevend lezen en ervarend lezen worden deze twee benamingen bi j ons a l gau w al s synonieme n gebruikt lars goran malmgren belangrijk e partner van van de ven in zijn onderzoek plaatst als het ware ervarend lezen in het midden van enerzijds belevend leze n va n de ven vergelijkt he t me t ons leesplezier1 anderzijds informatief lezen ervarend leze n is dus lezen als beleven maar met de toevoeging he t leze n leidt tot nieuwe kennis van nieuwe inzichten in en nieuwe perspectieven o p de werkelijkheid p 383 ik denk dat het zo geformuleerd heel dicht komt bij wat in onze didactiek met tekstervarend lezen wordt bedoeld nadrukkelij k gekoppeld als dit begrip is aan een ander begrip reflectiviteit jamme r da t van de ven dit begrip niet hanteert bij hem heet alles reflectie en dat is op verschillende manieren uit te leggen tegenover elkaa r staan als uitersten het instrumenteel leze n lezen omda t het moet schools lezen en ervarend lezen lezen waarbij kennisontwikke ling to t stand komt en nu is het de literaire socialisatie va n de lezer di e bepaalt welke kant het opgaat iemands persoonlijkheid e n zijn ervaringen in gezin en verdere omgeving beinvloeden de aard van het socialisatieproces e n de hoedanigheid daarvan brengt met zich mee of de lezer open staat voor de implicaties va n de tekst of ervoo r dichtklapt zich afschermt me t die facto r hebben we sowieso in alle leesonderwijs t e maken en het is juist in teksterva ringsonderwijs een factor om ter dege rekening mee te houden de houding van de leerling werkt mee werkt tegen beinvloedt de houding van de docent en zo ontstaat in de interactie wat malmgren noemt ee n over tuigingsconfrontatie d e leraar drukt in arren moede zijn interpretatie doo r we noemden dat al in 1983 de leraarstekst en dat gebaar is voldoende om de interactie verde r t e blokkeren ook naar de leerlingteksten w e kennen alle maal de praktijk de leerlingen gaan denken dat er maar een interpretatie is van een gedicht of verhaal en dat inhoud en structuur van een tekst eenvoudig ge geven en eenduidig te verklaren zijn door de leraar dus opvatting van literatuur strookt met onderwijsconcept dat de teksten die je kiest ruimte moeten bieden voor persoonlijke belevin g door de leerling spreekt ook voor van de ven vanzelf hij tast zorgvuldig af wat de lund onderzoekers van literatuur vinden en concludeert dan dat de wijze waarop zij tegen literatuur aankijken kenmerkend is voor het onderwijs dat zij beogen en dat is leerlingen tot lezers maken die door inzicht te verwerven in 114 de sociaal culturele omgevin g di e hen vormt e n bepaalt kunnen kome n to t autonoom denken en handelen literatuur is zo te zien als een constructie van de werkelijkheid wat de lezer doet is nagaan met wat voor middelen die wer kelijkheid word t geconstrueerd hoe het literaire werk aan de constructie van zijn eigen werkelijkheid bijdraagt en hoe dan de eigen werkelijkheid i n elkaar zit met zul k ee n opvattin g va n literatuu r i s e r ruimte voo r canonliteratuur maar afhankelij k va n d e leerlingen ook voo r andersoortig e literatuur da t lijkt mi j een uitstekende opvatting in dit kader voerde van de ven zijn onderzoek uit in deze zin dat hij als ex pert van buitenaf de case study kwam beoordelen en interpreteren die door le raar jan nilsson en collega onderzoeker malmgren werden uitgevoerd de be schrijving va n het thematisch onderwij s dat van de ven vervolgens i n zij n boek geeft is boeiend om verschillende redenen curriculaire beschrijving van thematisch werken is bij ons niet onbekend zij het wel grotendeels vergeten ik vrees dat ze in de kast staan het leesboek i leesdagboek va n jacques vos en de magnifieke educatiev e seri e van penguin onderzoek naar thematisc h werken is bij ons beperkt tot de beschrijving van een thema project pe r studie en een van de logistieke problemen van thematisch werke n is waarschijnlij k de inpassing in het curriculum de case study in de case study gaat het om een cyclus van twee jaar waari n totaa l veertie n thema s de opbouw bepalen bindend them a van de hele tweejarige cyclus is het thema democratie de leerlingen zijn aa n het begin ervan elf jaar oud ze hebben dan in de vierde klas gewerkt aan de trits macht moed angst en nu wisselen veertien thema s elkaar af waarva n er acht uitgaan van jeugdboeken en gedichten terwijl ook in de andere zes fictie een rol speelt op de eerste fase democratie in het gezin volgt de fase waari n ee n jeugd boek het thema democratie bespreekbaar maakt en later wordt de fase waarin via een boek het thema dictatuur is uitgewerkt gevolgd door de fase dictatuu r tijdens het nazisme en de tweede wereldoorlog de werkvormen hebben een sterk ervaringsgericht karakter productief creatie f werken klassengesprek activere n va n voorkenni s doo r bijvoorbeel d eige n onderzoek van de kinderen en menigmaa l het onderbreken van het leesproces om de lezersverwachting te kunnen peilen iser en jauss ontbreken overigen s in de literatuurlijst al s het gaat om receptie en lezersverachting kan men aan hun inzichten mi nauwelijks voorbijgaan van dit onderwijs is twee jaar lang een documentatie aangelegd bandopna mes lesprotocollen leraardagboek lesmateriaal producten van de leerlingen en observatie aantekeningen van de onderzoekers op deze data hebben malm gren en van de ven hun analyse instrumenten losgelaten uiteraard wordt dit proces zorgvuldig beschreven en resulteert in twee belangrijke producten allereerst levert de analyse van de fasen voor docenten herkenbare probleem beschrijvingen op de leraar wil aandacht voor de inhoud van de teksten maar de kinderen zij n tuk op de presentatie die ze moeten geven een typisch pro 115 bleem bij leerlinggericht werken karakteristieke wending voor van de ven als een soort terzijde merkt hij de perspectiefverschillen o p tussen hemzelf e n zijn mede onderzoeker malmgren wij kijken anders naast het conflict inhou d versus performance i s er de tegenstelling jongen s versus meisjes beschreven aan de hand van de fase waarin een ruimtevaart trilogie het thema democratie moest activeren uit de wijze waarop jongens en meisjes het science fiction meisje percipiere n dat de hoofdfiguur i s blijken grote verschillen in perceptie van het verhaal als zodanig de jongens kunnen zich niet met haar identificeren meisjes vaak wel en dat betekent dat de jon gens distantie houden tot het verhaal en de meisjes veel minder van de ven concludeert da t jongen s afhaken zodr a e r sprak e i s va n mee r intieme ervaringen terwijl de meisjes dan de interactie leiden literaire socialisatie naast andere constateringen de positie van de leraar betreffende en chapeau voor die leraar die zich zo kwetsbaar durfde op te stellen twee jaar lang is wat betreft d e literaire socialisatie interessant dat er in deze twee jaar nauwe lijks weerstan d i s tege n het leze n va n literair e teksten p 409 schema s verduidelijken dat sprekend van regressieve en progressieve socialisatie aan te duiden als a resp b vertalen malmgren en van de ven de volgende schets va n algemen e socialisati e a b kind zijn volwassen zienswijz e spelen serieus bezig regressie progressie aandacht voor zichzelf reflectie aandacht v vormgeving intellectueel bezig sociaal spel onder elkaar behoefte aan kennis performance gericht thematisch gericht naar ee n mode l va n literair e socialisati e a b receptie gericht op interpretatieve receptie spanning avontuur fantasie fictie als ervaringskennis reflectie op contexten betrokken bij dualistische identificatie met meer patronen gecompliceerd e personages 116 van de ven laat zien hoe deze modellen doorwerken in de problematiek van de docent jan nillson die probeerde zijn eigen inhoudsgerichtheid en de perfor mance behoefte va n de leerlingen met elkaar te verzoenen van de ven noemt het een conflict in de literaire socialisatie in de zesde klas kwam er namelij k nog de tegenstelling bij tussen leerlingen die toe waren b en leerlingen die dat nog niet waren een normaal verschijnse l i n ee n overgangsklas interessan t om na te lezen pagina 409 en volgende de lezersportretten ik wil nog een tweede resultaat uit dit gedeelte van van der vens empirisc h onderzoek naar voren halen de lezersportretten in de eerste jaargang van dit blad ontvingen d e lezers als bijlage bij he t derd e nummer december 1961 kalle 12 jaar portret van een lezer uit zweden lezers va n het eerst e uu r vinden daarin een ruime beschrijving van deze constructie van lezersportretten binnen de context die hiervoor beschreven is om acht lezersportretten te maken nam malmgren 104 interviews af per leer ling dertien in twee jaar daarin kwamen leesgewoonten aan de orde omgang met cultuur thuis reacties op in de klas gelezen teksten vrijetijdsbesteding ervaringen in de klas eigenlijk werde n er nog veel meer interviews afgeno men min o f mee r voo r spe k e n bonen om nie t t e veel d e aandach t o p d e acht uitgekozen leerlingen te leggen p 414 vier meisjes vier jongens van hen koos van de ven lena en kalle om in zijn proefschrift t e presente ren lees die procedure beschrijvingen e n de portretten fascinerend om zo in een klas t e kunnen kijken e n die twee leerlingen al s het war e in een gecon strueerd leesdossier te kunnen volgen de een een geboren lezer de ander z o een waar daniel pennac zo mee mee kan leven misschien dat de gemiddelde lezer het hierbij laat de reflectie die op deze portretten volgt vergt nogal wa t kennis en abstractievermogen intussen een knap hoofdstuk historie tekst maatschappij lezer eerder al in hoofdstuk 2 3 confronteerde van de ven de lezer met meer ver trouwde zaken als de discussie die sinds jaar en dag in ons land over het litera tuuronderwijs word t gevoerd daarbij constateert ook hij de vriend deed dat m literatuuronderwijs als voldongen feit dat literatuuronderwijs zelde n of nooit gelegitimeerd hoefde te worden wel werd er driftig gediscussieer d over het wat en het hoe van de ven vat die discussie samen in de aandachtspunten historie tekst maatschappij e n lezer wie zou ze niet herkennen al s de be kende vier doelstellingen in een ander jasje en stelt dan na zijn empirisc h onderzoek vast dat de zweedse aanpak zich laat etiketteren met de begrippen maatschappij en lezer voor wat de geschiedenis va n het literatuuronderwijs betref t i s van de ven hoeveel referenties ook worden opgevoerd in hoofdstuk 2 allerminst volledig in zijn literatuurverwijzingen e n lijken zij zeker wat het nederlandse tekster varingsonderwijs betreft nogal lukraak 117 de vraag of literatuuronderwijs een plaats in het curriculum verdient wordt opnieuw gestel d in het vierde hoofdstuk daarin constateert van de ven een aantal gemeenschappelijke paradigmata van de zes in literatuurstudie onder zochte landen en stelt deze ter discussie matthijssens rationaliteitentheori e vormt daarvoo r een belangrij k kader bij hem gaat he t uiteindelijk o m d e strijd tussen de literair religieuze rationaliteit en de technische rationaliteit de laatst e heeft i n d e negentiende eeu w gewonnen maar in de opvoedin g wordt een compromis gesloten om allerlei redenen ze op te schrijven voert hier te ver krijgt het literair grammaticale paradigma me t zijn strenge nor men na 1930 weer greep op het onderwijs maar er komt veel meer naast een individueel expressief paradigma en na de tweede wereldoorlog een utilitair een communicatief emancipatoir en communicatief utilitair paradigma oude paradigmata verdwijnen niet er komen alleen nieuwe bij p 217 als men bedenkt dat van de ven met geen woord rept over de didactiek van het mo derne vreemdetalenonderwijs za l het duidelijk zijn dat de plaats van het litera tuuronderwijs in brede zin nog iets ingewikkelder is dan hij hier al aangeeft voor moedertaalonderwijs alleen over moedertaalonderwijs i n het algemeen waar gaat moedertaalonderwijs nog meer over het begint met een grondige verkenning van de onderzoeksvraag wat mag je van een onderzoek naar moe dertaalonderwijs verwachten ik richtme vooral op de verschijningsvorm van het schoolvak nederlandse taal en letterkunde in het voorgezet onderwijs schrijft va n de ven maar hij voegt er vele nuances aan toe van de ven is een prettig eigenzinnige onderzoeker die van bladzijde tot bladzijde duidelijk maakt waar hij staat zijn boek is een compendium van eigen onderzoek dat voortkwam uit de vraag waarom veranderen zo moeilijk is van de ven deed literatuuronderzoek en empirisch onderzoek het eerste le verde in de eerste vier hoofdstukken enkele interessante panorama s op over respectievelijk het soort onderzoek dat de moedertaaldidactus kan verrichten en waarom hij dat zou doen vanuit verschillende wetenschapstheoretische posi ties 1 vervolgens over de ontwikkelingslijnen in het moedertaalonderwijs in nederland in de twintigste eeuw met name wat schrijven en literatuur be treft 2 daarna een analytische geschiedschrijving van het moedertaalonder wijs i n achtereenvolgens vlaanderen duitsland engeland noorwegen e n zweden 3 en ten slotte aan de hand van matthijssens rationaliteitentheorie een bepaling van wat dominant is in het moedertaalonderwijs en welke tegen stromen voelbaar zijn 4 vooral voo r onderwijskundige onderzoeker s i s buitengewoon boeien d wa t van de ven in hoofdstuk 5 vertelt over de aard van het onderzoek waarbinnen het zijne gesitueerd moet worden en de impuls die met name het imen voor de interpretatieve hermeneutische methodologie van onderzoek naar didactiek heeft betekend centraa l in die methodologie is het construeren van onderwijs als tekst het in diverse documenten vastleggen van onderwijsactiviteiten in de hoofdstukken 6 en 7 staat het schrijfonderwijs centraal van de ven is daarin zelf een zeer kundig docent die veel aan ontwikkeling van schrijfonder 118 wijs heeft gedaan hier laat hij middels een case study i n 6 en een verken ning van de verschillen tussen schrijfonderwijs i n noorwegen en in nederland in 7 zien welke problemen bijvoorbeeld va n begeleidende e n toets techni sche aard algemeen zijn en welke land afhankelijk het reeds besproken hoofdstu k 8 past in he t geheel va n di t enorm e essa y want zo zou ik dit onderzoekverslag vooral willen typeren in zoverre dat het t comparaustisch karakte r van dit onderzoek verdiep t en van de ven s stel lingname over de verwevenheid va n rollen van leraar en onderzoeker articu leert in het slothoofdstuk 9 gaat hij op die gewenste symbiose nog verder in zijn opvatting dat de betrokkenheid va n leraren uitermate belangrijk i s voor innovaties e n da t die betrokkenheid vor m kan krijgen i n ee n symmetrisch e dialoog zo heeft he t betoog bij all e diversiteit wel degelijk ee n lijn va n vraag naar voorlopig antwoord dit komt vooral door van de ven s heldere denktrant die zich uit in een levendige expliciete en toegankelijke manie r va n schrij ven en dat ondanks de enorm ingewikkelde problematiek die hij aansnijdt e n de talloze bronnen die in dit oerwoud va n kennis over moedertaalonderwij s beginnen te stromen ik neem er mijn petje voor af het hein van de ven moedertaalonderwijs interpretaties in retoriek en praktijk heden en verleden binnen en buitenland wolters noordhoff b v groninge n 1996 isbn 90 01887767 559 blz 119