Ontwikkeling van literaire competentie

Publicatie datum: 2009-04-01
Auteur: Theo Witte
Collectie: 38
Volume: 38
Nummer: 4
Pagina’s: 3-20

Documenten

3 ontwikkeling van literaire competentie theo witte standards and quality are essential to education learning means changing and changing implies some continuum of standards along which those changes can be marked learning also entails errors and errors are most useful to learners when they are interpreted in terms of developing competence howard gardner 2008 recht doen aan verschillen n 2000 startte ik een onderzoek naar de lite sinds de invoering van de tweede fase in raire ontwikkeling van 1998 99 voor de bovenbouw van het havo havo en vwo leerlingen in en vwo in nederland werd een nieuw de tweede fase 16 18 jaar 1 examenprogramma voor literatuur van dit terrein bleek braak te liggen kracht dat onder meer de ontwikkeling van samen met een groep leraren ben de literaire competentie ik dit gebied gaan verkennen en heb ik op als doel heeft dat is een basis van hun terreinkennis het literaire mooi streven maar niet voor het ontwikkelingsproces van leerlingen in kaart eenvoudig te verwezenlij literatuuronderwijs gebracht het resultaat is een didactisch ken want er is weinig is didactische instrumentarium waarmee leraren zes bekend over het literaire differentiatie niveaus kunnen onderscheiden en de lite ontwikkelingsproces dat een vereiste raire ontwikkeling van leerlingen kunnen adolescenten op school analyseren structureren en stimuleren dit doormaken tege lijker tijd resultaat is vastgelegd in het eerste deel van wordt in het onderwijs de mijn proefschrift het oog van de meester noodzaak tot interne differen tiatie sterker witte 2008 2 in dit artikel vat ik enkele en wordt er van leraren meer didactisch belangrijke uitkomsten van dit onderzoek maatwerk ver wacht stich ting be roepseisen samen leraren 2004 voor het literatuuronder wijs is didactische differentiatie zeker een vereiste gezien de sociaal culturele diversi teit in het onderwijs om deze verschillen te illustreren citeer ik uit de leesautobiografieen van twee klasgenoten april 2009 nummer 4 38e jaargang 4 anna 4 vwo 15 jaar thuis werd altijd gelezen mijn moeder heeft me duizenden keren voorge lezen uit dikkie dik en jip en janneke vanaf het moment tot ik zelf kon lezen tot aan de tweede klas las ik jeugdboeken sinds vorig jaar lees ik boeken voor volwassenen het gouden ei van tim krabbe de meidenziekte van tom pauka bezonken rood van jeroen brouwers hersenschimmen van bernlef hebben veel indruk op mij gemaakt door deze boeken heb ik een andere kijk op bepaalde mensen en situaties gekre gen ik vind dat een boek mooi taalgebruik moet hebben het moet realistisch zijn en ik vind het prettig om mij in een verhaalpersoon te kun nen verplaatsen een schrijver kan mij het beste boeien als zijn verhaal bij mij emoties oproept en mij aan het denken zet erwin 4 vwo 16 jaar vroeger werd bij mij thuis nooit voorgelezen zelf ben ik ook geen natuur lijke lezer ik lees wel graag vakliteratuur over de akkerbouw zoals de boerderij oogst en trekker verder moet ik nog voor school boeken lezen dat zal een lastige opgave voor mij worden want de hele familie sikkema heeft een hekel aan boeken lezen mijn vader heeft nu in totaal al drie boeken uitgelezen net zoals ik op dit moment ik heb dus niet echt een voorkeur voor bepaalde soorten boeken als het maar een beetje snel leest dan vind ik het wel best hoe literair competent zijn anna en erwin sten en leeractiviteiten in verschillende fasen en wanneer is hun literaire competentie de ontwikkeling van literaire competentie onvoldoende voldoende goed of uitstekend stimuleren en wat de rol van de leraar daarbij ontwikkeld deze vraag is moeilijk te beant moet zijn we kunnen ons voorstellen dat de woorden wat ontbreekt is een literatuurdi literaire ontwikkeling van anna gebaat is bij dactisch referentiekader waarmee we ver andere teksten leerstof en didactische aan schillen tussen leerlingen goed kunnen pak dan de literaire ontwikkeling van erwin benoemen en waarmee maar waaruit precies die verschillen bestaan we verschillende fasen in weten we niet didactisch maatwerk kan plaatsbepalingen het ontwikkelingsproces niet worden geleverd door het ontbreken bestemmingen en scherp kunnen onder van een referentiekader is het voor leraren gidsen ontbreken scheiden nergens is bij moeilijk om de doelen voor de leerlingen te langs de route voorbeeld geexpliciteerd concretiseren en motiveren en een leerweg van het literatuur wat een leerling moet voor hen uit te stippelen plaatsbepalingen onderwijs weten en kunnen om een hier ben je bestemmingen daar moet je boek als de engelenmaker naar toe en gidsen zo kun je er komen ont goed te kunnen lezen en breken langs de route van het literatuuron interpreteren we weten evenmin welke tek derwijs 38e jaargang nummer 4 april 2009 5 zes niveaus van literaire uit deze zin kan worden afgeleid dat de ver competentie schillende competentieniveaus met drie pa rameters kunnen worden beschreven het tegen deze achtergrond ben ik in september niveau van de tekst in relatie tot het niveau 2000 een onderzoek gestart naar de literai van de opdracht en van de leerling als lezer re ontwikkeling van leerlingen in de tweede fase het eerste deel stond in het teken van om ervoor te zorgen dat de onderzoeksre de volgende algemene onderzoeksvraag sultaten goed bij de praktijk zouden aanslui welke niveaus van literaire competentie ten heb ik ervoor gekozen de beschrijving onderscheiden leraren in de tweede fase van de verschillende competentieniveaus te bovenbouw van het havo en vwo ontlenen aan de praktijkkennis van een gevarieerde groep leraren gekozen is voor voor de operationalisering van het begrip zes leraren die verschillen in onderwijserva literaire competentie is gebruikgemaakt ring geslacht werkomgeving en visie op het van de algemene definitie van coenen literatuuronderwijs 1992 met behulp van haar definitie kon de volgende zogenoemde karteringszin wor allereerst heeft het panel een soort didacti den samengesteld waarmee verschillende sche meetlat ontworpen met als beginpunt niveaus van literaire competentie kunnen de literaire competentie van minst geletterde worden gedefinieerd lezers uit havo 4 en als eindpunt de meest geletterde leerling uit vwo 6 het lerarenpa aan een leerling van een bepaald niveau nel koos voor zes niveaus niet minder omdat wordt een samenstel van eigenschappen er dan over drie leerjaren genomen nauwe toegekend die tezamen een literaire compe lijks sprake is van differentiatie en niet meer tentie van een bepaald niveau constitueren omdat dan het onderscheid te subtiel is en die de leerling in staat stelt om in het kader de leraar de verschillen niet meer met het van het literatuuronderwijs in de tweede blote oog in de klas kan waarnemen fase van het voorbereidend hoger onderwijs vervolgens ijkte het panel de zes niveaus bij teksten van een bepaald niveau opdrach met normen voor het beginniveau 16 jaar ten van een bepaald niveau uit te voeren en het eindniveau havo 17 jaar en het eindni daarbij uitingen te doen die gelden als pres veau vwo 18 jaar niveau 2 is het normale taties van een bepaald niveau witte 2008 niveau voor de start in 4 havo en vwo p 96 niveau 3 is de norm voor het havo examen en niveau 4 is de norm voor het vwo examen 18 jaar 3 april 2009 nummer 4 38e jaargang 6 tabel niveaus van literaire competentie gerelateerd aan havo en vwo normen h havo v vwo hv havo en vwo niveau 1 niveau 2 niveau 3 niveau 4 niveau 5 niveau 6 literaire competentie noch beperkt enigszins zeer zeer beperkt beperkt uitgebreid noch uitgebreid uitgebreid uitgebreid startniveau hv4 onvoldoende normaal hoog excellent eindniveau h5 zeer onvoldoende normaal hoog excellent onvoldoende eindniveau v6 zeer zeer onvoldoende normaal hoog excellent onvoldoende onvoldoende nadat het aantal niveaus was vastgesteld is over de didactische relevantie is het leren het panel gevraagd met behulp van de meet maken van bijvoorbeeld een samenvatting lat boeken en opdrachten naar niveau in te van het plot relevant voor de literaire ontwik delen via vragenlijsten beoordeelde ieder keling van een leerling met een zeer beperk panellid voor elk niveau 170 boeken en 60 te literaire competentie niveau 1 is deze verwerkingsopdrachten dit resulteerde in opdracht ook nog relevant voor de literaire lijstjes met naar niveau ingedeelde boeken ontwikkeling van leerlingen met een uitge en opdrachten opmer breide literaire competentie niveau 5 kelijk was trouwens dat waarom wel of waarom niet de discussies is het leren de leraren onafhankelijk over de boeken en opdrachten leverden voor maken van een van elkaar ongeveer elk niveau zeer genuanceerde didactische samenvatting van dezelfde op vat tingen had informatie op het plot relevant den over de passendheid voor de literaire van een boek of opdracht de analyse van de lerarenuitspraken resul ontwikkeling voor een bepaald niveau teerden in zes competentieprofielen 4 elk van een leerling nadat de vragenlijsten profiel is opgebouwd uit vier componenten met een zeer waren verwerkt werd het allereerst wordt in heel algemene termen de beperkte literaire panel gevraagd om kri dispositie van de leerling als lezer geschetst competentie tisch over de samenstel vervolgens worden de kenmerken van de ling van de lijstjes te dis tekst beschreven die de leerling op het cussieren waarom is een bepaald boek betreffende niveau aankan in de derde com bijvoorbeeld ingedeeld bij niveau 3 waarom ponent worden de handelingsbekwaamhe is het relatief gemakkelijk voor niveau 4 en den opgesomd over kort gezegd de moeilijk voor niveau 2 communicatie met en over literatuur de laatste component van een profiel is de bij de opdrachten discussieerde het panel didactische handelingsorientatie of focus niet alleen over de uitvoerbaarheid van een van de leraar met het oog op het stimuleren opdracht voor een leerling met een bepaald van de literaire ontwikkeling van de leerling niveau van literaire competentie maar ook op het betreffende niveau 38e jaargang nummer 4 april 2009 7 niveau 1 zeer beperkte literaire competentie over literatuur omdat de inhoud te ver van hen afstaat en de stijl voor hen te moeilijk is leerlingen met een zeer beperkte literaire de bereidheid om zich voor literatuur in te competentie hebben weinig ervaring met spannen is gering daardoor is de omvang het lezen van fictie ze hebben moeite met van het boek en de taak bij deze leerlingen het lezen begrijpen interpreteren en waar een zwaarwegende factor hun literatuurop deren van zeer eenvoudige literaire teksten vatting en leeshouding worden gekenmerkt en vinden het ook moeilijk om over hun lees door een behoefte aan spanning actie en ervaringen en smaak te communiceren hun drama emotie hun manier van lezen kan algemene ontwikkeling is niet toereikend worden getypeerd als belevend lezen enkele om in een literair boek voor volwassenen typerende uitspraken door te dringen ze staan afwijzend tegen niveau 1 over het behouden huis hermans het was makkelijk te lezen en gelukkig snel uit floortje bloem was een kei mooi boek heb ik jankend uitgelezen de aanslag viel erg tegen ik hou sowieso niet van historische boeken en deze was ook nog eens saai omdat de hoofdpersoon er een heel boek over deed om achter de waarheid van die avond te komen boeken handelingsbekwaamheden de boeken die deze leerlingen aan kunnen de leerlingen zijn in staat om een belangrijk zijn geschreven in eenvoudige alledaagse verhaalfragment samen te vatten en voor taal en sluiten met de inhoud en personages het tekstbegrip basale structuurelementen te nauw aan bij de belevingswereld van ado herkennen bijvoorbeeld wisselingen van tijd lescenten de verhaalstructuur is helder en en plaats de respons op de tekst is subjec eenvoudig en het tempo waarin de spannen tief en niet gereflecteerd kreten waarbij de de of dramatische gebeurtenissen elkaar aandacht vooral uitgaat naar de sympathie opvolgen is hoog structuurelementen die of antipathie voor het hoofdpersonage en de handeling onderbreken zoals gedachten diens belevenissen het waarderingsschema of beschrijvingen zijn schaars representatief op dit niveau bestaat voornamelijk uit emo voor dit niveau zijn de boeken van yvonne tieve criteria spannend saai zielig tof keuls het verrotte leven van floortje bloem stom waarbij het deze leerlingen veel moeite en de moeder van david s herman kost hun leeservaring en oordeel over de brusselmans ex drummer en spannende of tekst te onderbouwen en actief deel te dramatische jeugdliteratuur van bijvoorbeeld nemen aan een gesprek over het boek carry slee en jan terlouw evenmin kunnen ze hun voorkeur helder onder woorden brengen en een adequate boekkeuze maken april 2009 nummer 4 38e jaargang 8 didactische handelingsorientatie niveau 2 beperkte literaire competentie het onderwijs moet in het teken staan van belevend lezen en elementair tekstbegrip leerlingen met een beperkte literaire compe aangezien deze leerlingen geen ervaring tentie hebben wel ervaring met het lezen hebben met volwassenenliteratuur en som van fictie maar nauwelijks met literaire migen ongemotiveerd zijn of leeshandicaps ro mans voor volwassenen ze zijn in staat hebben is het hoofddoel het realiseren van om zeer eenvoudige literaire teksten te lezen succes zodat er een posi begrijpen en waarderen en kunnen verslag tieve attitude kan ont uitbrengen over hun persoonlijke leeserva ga in op het staan gebleken is dat ring en smaak hun algemene ontwikkeling leesgemak en enthousiasme van leeftijd is toereikend om literatuur voor volwassenen de amusements genoten boekpromoties te begrijpen maar niet voldoende om door waarde van en het klassikaal uitwisse te dringen in een roman werkelijkheid die de boeken len en bespreken van lees sterk afwijkt van hun belevingswereld de ervaringen met name bereidheid om zich voor literatuur in te span deze leerlingen helpen bij nen is aanwezig maar niet groot daardoor het maken van een positieve keuze ga hier blijft de omvang van het boek en de taak een bij in op het leesgemak en de amusements relevante factor bij de boek en taakkeuze waarde van de boeken ook is het nodig dat de leeshouding wordt gekenmerkt door in de leraar deze leerlingen stuurt en contro te resse in herkenbare situaties gebeurtenis leert zorg ervoor dat ze het goede boek in sen en emoties ze hebben de opvatting dat handen krijgen en adviseer hen direct met literatuur realistisch moet zijn hun manier het boek te stoppen als het verhaal hen niet van lezen kan worden getypeerd als herken aanspreekt nend lezen typerende uitspraken zijn niveau 2 de boeken vond ik mooi omdat het over problemen op school gaat ik hou van de boeken van yvonne keuls omdat je bijvoorbeeld nu weet wat een verslaafde en de moeder allemaal meemaken over vertraging krabbe ik heb nog nooit een vertraging meege maakt dus het onderwerp was voor mij niet zo herkenbaar ik ben sowieso erg geinteresseerd in de tweede wereldoorlog dus daarom vond ik het achterhuis van anne frank extra mooi boeken hun belevingswereld hoewel de boeken de boeken die deze leerlingen aan kunnen voor volwassenen zijn geschreven zijn ado zijn geschreven in alledaagse taal hebben lescenten meestal de hoofdpersoon het ver een eenvoudige structuur en sluiten aan bij haal heeft een dramatische verhaallijn waarin 38e jaargang nummer 4 april 2009 9 handelingen en gebeurtenissen elkaar in een stof te vergroten aange een belangrijke betrekkelijk hoog tempo opvolgen hierbij is zien de leesattitude nog taak van de het niet direct hinderlijk als de spanning af niet stabiel is heeft het leraar is het en toe wordt onderbroken door gedachten continueren of versterken uitoefenen van en beschrijvingen bij voorkeur is er een ge van een positieve attitude controle op een sloten einde representatieve voorbeelden op dit niveau een hoge positieve keuze zijn boudewijn buch de kleine blonde dood prioriteit daarom is het mirjam boelsums slangen aaien anne van belang dat met de frank het achterhuis tomas ros de zesde boeken theorie en opdrachten wordt aan mei ward ruyslinck wierook en tranen en gesloten bij de interesses en het voorstel simone van der vlugt de reunie lingsvermogen van deze leerlingen de acti viteiten die hierboven bij niveau 1 werden handelingsbekwaamheden genoemd dragen ook voor deze leerlingen de leerlingen zijn in staat om de geschiede in hoge mate bij tot een positieve boek nis van het verhaal te reconstrueren het on keuze het is belangrijk dat de nieuwsgierig derwerp van de tekst te benoemen en de heid van de leerlingen wordt geprikkeld en personages te beschrijven hierbij kunnen ze dat zij worden geinformeerd over de inhoud elementaire literaire begrippen toepassen zodat zij een verwachtingsschema hebben met betrekking tot het genre de chronolo als ze met een boek beginnen leeservaringen gie en de karakters eveneens kunnen ze van leeftijdgenoten kunnen hierbij behulp reflecteren over wat de tekst met hen gedaan zaam zijn onderwer pen waarvoor deze leer heeft en de mate waarin de personages en lingen zich interesseren liggen dicht bij hun gebeurtenissen naar hun eigen maatstaven eigen leef en belevingswereld zoals seksua realistisch zijn de respons op de tekst is sub liteit vriendschap geweld onrecht liefde en jectief en voornamelijk gericht op sympathie verslaving een belangrijke taak van de leraar voor de personages en de geloofwaardig is het uitoefenen van controle op een posi heid van gebeurtenissen hierbij is de eigen tieve keuze activiteiten die de beleving en perceptie van de werkelijkheid dominant ze betrokkenheid van deze leerlingen kunnen gebruiken emotieve en referentiele realisti versterken zijn identificatieopdrachten en sche beoordelingscriteria meeslepend aan creatieve en expressieve opdrachten omdat grijpend saai echt en verwijzen daarbij de leerlingen hierin iets van zichzelf kunnen soms naar de tekst maar meestal naar de leggen ook reflectie op de affectieve aspec eigen ervaringen en opvattingen in een ten van het lezen en het leerproces kan de gesprek over het boek hebben deze leerlin betrokkenheid van deze leerlingen verster gen weinig distantie en staan ze niet erg ken open voor andere meningen en leeservarin gen de persoonlijke smaak wordt gerela niveau 3 enigszins beperkte literaire competentie teerd aan het genre bijvoorbeeld oorlog misdaad en liefde maar hun voorkeur is nog leerlingen met een enigszins beperkte lite niet voldoende gedifferentieerd om zelf een raire competentie hebben ervaring met het adequate boekkeuze te kunnen maken lezen van eenvoudige literaire teksten ze zijn in staat om eenvoudige literaire werken didactische handelingsorientatie te begrijpen interpreteren en waarderen en het hoofddoel is de betrokkenheid van de naar aanleiding van een boek te discussieren leerling bij de teksten opdrachten en leer met klasgenoten over maatschappelijk psy april 2009 nummer 4 38e jaargang 10 chologische en morele kwesties hun alge gekenmerkt door interesse in maatschappe mene en literaire ontwikkeling zijn toerei lijke psychologische en morele vraagstuk kend om in een enigszins complexe ken literatuur is voor hen een middel om de romanstructuur en in de wereld van volwas wereld te verkennen en hun eigen gedach senen door te dringen ze zijn bereid om zich ten over allerlei kwesties te vormen de voor literatuur in te spannen maar zullen manier van lezen op dit niveau is te typeren niet snel aan een dik boek of uitgebreide als reflecterend lezen typerende uitspraken taak beginnen hun leeshouding wordt zijn niveau 3 het geeft je een indruk als vrouw over hoe jongens van die leeftijd soms denken phileine zegt sorry was voor mij een wijze les ik heb geleerd dat als ik later wat ouder ben wat meer van me af moet bijten maar toch ook lief moet blijven voor bepaalde personen over montyn kooiman ik ben er helemaal stuk van onvoorstelbaar wat die man heeft meegemaakt ik kan me wel voorstellen dat jonge mensen in de oorlog de verkeerde keuze maakten boeken tim krabbe het gouden ei tom lanoye de boeken die deze leerlingen aan kunnen kartonnen dozen anne provoost vallen zijn geschreven in eenvoudige taal en heb dimitri verhulst de helaasheid der dingen ben een complexe maar desalniettemin transparante structuur waarin naast de con handelingsbekwaamheden crete betekenislaag ook sprake is van een deze leerlingen kunnen door middel van diepere laag inhoud en personages sluiten analyse causale verbanden leggen op het niet direct aan bij de belevingswereld van niveau van de geschiedenis en het gedrag adolescenten maar het verhaal appelleert en de ontwikkeling van de personages ze aan vraagstukken die hen interesseren zoals kunnen hierbij onderscheid maken tussen liefde dood vriendschap rechtvaardigheid hun eigen opvattingen en kennis van de en verantwoordelijkheid de tekst is bij voor werkelijkheid en de romanwerkelijkheid keur geengageerd voor zover er complexe daarnaast zijn ze in staat om verschillende verteltechnische procedes worden gehan verhaallijnen te onderscheiden en doorzien teerd zoals tijdsprongen perspectiefwisse ze de werking van bepaalde verteltechnische lingen motieven en dergelijke zijn die tame procedes het kunstje ze kunnen aan de lijk expliciet het verhaal roept vragen bij de hand van vragen over de titel en concrete lezer op open plekken en heeft doorgaans motieven reflecteren over de thematiek een open einde representatieve voorbeel vooral maatschappelijke psychologische en den zijn ronald giphart phileine zegt sorry morele kwesties zetten hen aan tot reflectie 38e jaargang nummer 4 april 2009 11 en kunnen de basis vormen voor een betrok beschouwen door de leerlingen staan ken discussie met klasgenoten hierbij zal leerlingen te stimuleren op dit niveau hun aandacht in de eerste plaats uitgaan verschillende aspecten meer open voor naar de kwestie en daarna naar de interpre van de tekst te beoorde het enthousiasme tatie van de tekst ze hanteren een meervou len en verschillende typen en de smaak dig waarderingsschema dat kan bestaan uit argumenten te gebruiken van de leraar emotionele realistische morele en cogni leren zij in hun persoon tieve criteria reflecties en oordelen van deze lijke oordelen meer nuan leerlingen zijn deels gebaseerd op de tekst ces aan te brengen voor hun smaak kunnen ze ook reflecteren kritische reflectie op de eigen ontwikkeling over het verschil tussen een leuk en een goed in een bepaalde periode leidt ertoe dat de boek lectuur literatuur de literaire voor leerling zich bewust wordt van de betekenis keur is nauw verbonden met hun interesse die boeken voor hem hebben voor bepaalde onderwerpen maar hun ken nis van de literatuur is nog niet voldoende niveau 4 enigszins uitgebreide literaire gedifferentieerd om zelf een adequate boek competentie keuze te kunnen maken leerlingen met een enigszins uitgebreide didactische handelingsorientatie literaire competentie hebben ervaring met het hoofddoel is dat de leerling de dialoog het lezen van eenvoudige literaire romans met de tekst aangaat zich engageert met de voor volwassenen ze zijn in staat om niet al kwesties die worden aangesneden reflec te complexe literatuur te lezen begrijpen teert over de verteltechniek en met andere interpreteren en waarderen en adequaat lezers over het boek discussieert daarom is over hun interpretaties en smaak te commu het van belang dat de boeken de opdrach niceren hun algemene en literaire ontwik ten en de leerstof discussie bij de leerlingen keling zijn toereikend om in niet al te com oproepen en hen aan het denken zetten plexe romans van gerenommeerde literaire zowel over het leven en de wereld om hen auteurs door te dringen de bereidheid om heen als over de verteltechniek niet de zich voor literatuur in te spannen is duidelijk verhaalstructuur de leerlingen hebben een aanwezig het aantal pagina s en de omvang meer uitgesproken belangstelling leerlingen van de taak doet er niet zoveel meer toe bij staan op dit niveau ook meer open voor het deze leerlingen is een ontluikend literair enthousiasme en de smaak van de leraar esthetisch besef ze ontdekken dat een lite discussies over de vraag waarom een boek raire roman gemaakt wordt en dat het wel of niet op de leeslijst mag en over het schrijven een kunst en geen kunstje is de verschil tussen lectuur en literatuur verster leeshouding van deze leerlingen wordt ken de betrokkenheid van de leerlingen bij gekenmerkt door de bereidheid zich te ver hun boekkeuze verdieping kan worden diepen in complexe gebeurtenissen en emo gerealiseerd met analyseopdrachten over de ties van volwassenen die ver van hen afstaan inhoud van het verhaal zoals causaliteit en daarnaast zijn zij geinteresseerd in de vertel karakterontwikkeling het aandringen op techniek en romanstructuur en soms ook in het gebruik van enkele elementaire literaire de bedoeling van de auteur de manier van begrippen leidt ertoe dat de leerlingen meer lezen op dit niveau is te typeren als interpre afstand nemen en de tekst meer leren te terend lezen kenmerkende uitspraken april 2009 nummer 4 38e jaargang 12 niveau 4 over siegfried mulisch als ik zo n boek lees wil ik meteen gaan analyseren alles hangt met elkaar samen over de aanslag mulisch de personages zeggen me niet veel maar ik vind het een erg knap gemaakt boek omdat je de bewustwording van schuld stap voor stap meemaakt en vanuit verschillende invalshoeken gaat bekijken boeken reageren eveneens zijn ze in staat te reflec de boeken die leerlingen van dit niveau aan teren over de betekenis van het werk en kunnen zijn geschreven in een literaire stijl kunnen ze verschillende thema s noemen bij en sluiten met de inhoud en personages niet interpretatieproblemen tonen deze leerlin direct aan bij de belevingswereld van ado gen ook belangstelling voor de auteursinten lescenten hierdoor is het verhaalverloop en ties bovendien hebben ze aandacht voor de de ontwikkeling van de personages minder werking van bepaalde verteltechnieken voorspelbaar de gehanteerde literaire proce zoals spanning en stijlmiddelen zoals ironie des zijn enigszins complex onbetrouw baar hierdoor zijn ze in staat om de verteltechni perspectief impliciete tijdsprongen en per sche middelen van een film en boek te ana spectiefwisselingen open plekken meerdere lyseren en met elkaar te vergelijken de res bete ke nis lagen metaforische stijl enzovoort pons is gericht op de betekenis van het werk hierdoor wordt de lezer gestimuleerd de tekst de verteltechniek en soms ook op het vak te interpreteren op dit ni manschap van de auteur het waarderings veau treffen we veel schema is gevarieerd en kan naast de eerder sommige bekende werken aan van genoemde criteria ook structurele en estheti leerlingen worden gerenommeerde auteurs sche criteria bevatten leerlingen van dit extra geprikkeld representatieve voorbeel niveau zijn goed in staat om de eigen inter als er gewezen den zijn bernlef hersen pretatie en waardering te onderbouwen en wordt op de schimmen stefan brijs staan open voor interpretaties en opvattin complexiteit of het de engelenmaker hugo gen van anderen ze zijn ook in staat om uit literair prestige claus de geruch ten treksels en interpretaties van leeftijdgenoten van een boek renate dorrestein ver kritisch te beoordelen hun voorkeur kunnen borgen gebreken w f ze goed verwoorden en daarmee richting hermans de donkere geven aan hun boekkeuze maar ze hebben kamer van damokles connie palmen de desondanks nog te weinig kennis van de lite vriendschap ratuur om zelfstandig een boek te kiezen dat past bij hun niveau handelingsbekwaamheden deze leerlingen kunnen verschillende bete didactische handelingsorientatie kenislagen onderscheiden en motieven en een doel op dit niveau is dat de leerlingen andere betekeniselementen herkennen en zich verder verdiepen in de personages ge interpreteren ze kunnen zich min of meer beurtenissen en verteltechniek andere doe empathisch identificeren met de hoofdper len zijn analyse en interpretatie van het werk soon maar ook afstand nemen en vanuit de en reflectie over de literair esthetische kwali context van het verhaal kritisch op het gedrag teit ervan stimulerend voor een positieve 38e jaargang nummer 4 april 2009 13 boekkeuze is het enthousiasme van lezers keling in hun balansverslag ook reflecteren die een zekere modelfunctie voor de leerling over thematische verbanden tussen de boe vervullen sommige leerlingen worden extra ken die ze gelezen hebben en over de literaire geprikkeld als er gewezen wordt op de com kwaliteit plexiteit of het literair prestige van een boek voor het begrijpen en interpreteren van com niveau 5 uitgebreide literaire competentie plexere boeken kan het van belang zijn dat de leerling op een bepaald spoor wordt gezet leerlingen met een uitgebreide literaire com bijvoorbeeld door de verfilming te bekijken en petentie hebben ruime ervaring opgedaan te bespreken of door leesverslagen van andere met het lezen van literaire romans ze zijn in leerlingen kritisch te lezen van belang is ook staat om complexe en ook oude literaire dat het boek op een bijzondere manier is werken van voor 1880 te begrijpen interpre geconstrueerd en dat de structuuranalyse teren en waarderen en met anderen over deze constructie aan het licht brengt het hun leeservaring interpretatie en smaak van kunnen beantwoorden van een complexe gedachten te wisselen hun algemene histo vraag moet de leerling die dit niveau heeft rische en literaire kennis is toereikend om in bereikt een intrinsieke voldoening bieden complexe moderne en oude klassieke tek oplossen van een puzzel de herhaling van sten door te kunnen dringen ze zijn bereid tamelijk complexe standaardopdrachten om deze teksten te lezen en zich daarbij niet zoals het analyseren van de motievenstruc alleen te verdiepen in de thematiek en struc tuur kan leerlingen het gevoel geven dat ze tuur maar ook in de literair historische ach een moeilijke taak steeds beter gaan beheer tergronden en de stijl ze zijn zich ervan sen opvallend veel leerlingen rapporteren bewust dat teksten in een cultuurhistorische een literair esthetische ervaring bij de werken context functioneren en dat literatuur een van mulisch dat een werk door een schrijver middel is om het verleden en de culturele zorgvuldig is geconstrueerd een ingewikkeld identiteit te leren kennen hun leeshouding patroon van betekenislagen kan hebben en wordt gekenmerkt door belangstelling voor de auteur een intellectueel spel speelt met de de canon literaire conventies cultuurhistori werkelijkheid geeft sommige leerlingen het sche achtergronden en sommige klassieke gevoel dat ze kennis hebben gemaakt met auteurs de manier van lezen kan worden echte kunst op dit niveau kunnen leerlin getypeerd als letterkundig lezen kenmer gen naast de reflectie op hun literaire ontwik kende uitspraken zijn niveau 5 dickens kan het beste emoties beschrijven daarmee overtuigde hij in die tijd zijn lezers van de ellende in de achterbuurten van de grote steden van mulisch weet ik dat je op alles moet letten het zit zo slim door dacht in elkaar allemaal wat een geweldige schrijver ik ben een fan van harry en ga alles van hem lezen wat interessant nooit geweten dat schrijvers zo met hun stijl experimen teerden ik vind het niet zo mooi als de stijl van couperus maar ik snap wel dat bordewijk het interessant vindt om te zoeken naar een zakelijke stijl april 2009 nummer 4 38e jaargang 14 boeken sche waarde van een werk deze leerlingen de boeken die leerlingen van dit niveau aan zijn goed in staat om met een leraar een ge kunnen hebben niet alleen personages en sprek over literatuur op niveau te voeren en een thematiek die ver van hun belevingswe kunnen zelfstandig een adequate boekkeu reld afstaan maar kunnen ook qua taalge ze maken bruik en literaire conventies sterk afwijken van wat ze gewend zijn bij oude teksten didactische handelingsorientatie geldt dit in versterkte mate omdat er sprake leerlingen met een uitgebreide literaire com is van een historische romanwerkelijkheid petentie zijn ambitieus en hebben er behoef met verouderde waarden en normen en te aan te worden ingewijd in de nederlandse bovendien van oud nederlands en geda letterkunde deze fase staat dan ook in het teerde literaire conventies bij de moderne teken van letterkundig lezen een doel van romans is een toename te deze fase is dat de leerling zich verdiept in de zien van de complexiteit stijl en thematiek van boeken en die kan een filosofische in de romanstructuur beschouwen in de cultuurhistorische con insteek kan voor deze wordt gekenmerkt text tevens wordt de leerling ingewijd in de extra verdieping door meerduidigheid en nederlandse letterkunde een ander doel is zorgen implicietheid en daar dat de leerling reflecteert over de waarde en naast ook door verteltech maatschappelijke functie van literatuur een nisch en stilistisch raffine filosofische insteek kan voor extra verdieping ment representatieve voorbeelden zijn zorgen het is van belang dat de leerling de mariken van nieumeghen marcellus emants beschikking heeft over een helder gestructu een nagelaten bekentenis louis couperus reerd referentiekader zodat hij de teksten van oude mensen de dingen die voorbij kan plaatsen ook is het van belang dat de gaan harry mulisch de ontdekking van de leerlingen de teksten en literatuurgeschiede hemel multatuli max havelaar gerard nis leren betrekken op de actualiteit zodat zij walschap houtekiet grote verbanden gaan zien en historisch besef krijgen leerlingen hebben veel handelingsbekwaamheden behoefte aan interactie met de leraar en deze leerlingen kunnen een oude tekst his klasgenoten en zijn gemotiveerd om zelf veel toriserend lezen en in de literair historische uit te zoeken mits de kaders helder gestruc context plaatsen ook kunnen ze personages tureerd zijn ook hier gaat het erom dat de en complexe gebeurtenissen vanuit verschil activiteiten de leerlingen iets opleveren lende invalshoeken analyseren en evalueren daarnaast zijn ze in staat om diverse beteke niveau 6 zeer uitgebreide literaire competentie niselementen en lagen met elkaar te verbin den en op basis daarvan een hoofdthema te leerlingen met een zeer uitgebreide literaire bepalen bij al deze activiteiten zijn ze gein competentie hebben zeer veel ervaring met teresseerd in achtergrondinformatie de res het lezen van literaire teksten waaronder ook pons is door de letterkundige benadering wereldliteratuur ze zijn in staat om boeken gekleurd bijvoorbeeld de virtuositeit of ori en literatuur in een breed kader te plaatsen ginaliteit van een auteur of de cultuurhistori en hun leeservaring en interpretatie met sche waarde van een werk bij de waarde experts uit te wisselen door hun belezen ring maken ze onderscheid tussen hun eigen heid en hoog ontwikkelde algemene kennis leeservaring en de eventuele cultuurhistori en specifieke culturele en literaire kennis zijn 38e jaargang nummer 4 april 2009 15 ze in staat om zowel binnen als buiten de tiele functie de leeshouding is literair tekst verbanden te leggen en betekenissen kritisch en wordt gekenmerkt door veelzij te genereren de bereidheid om zich voor digheid gedrevenheid en belangstelling voor literatuur in te spannen is groot mits ze daar wetenschappelijke vakliteratuur de manier enigszins autonoom in kunnen handelen ze van lezen kan worden getypeerd als acade hebben de opvatting dat literatuur verdie misch lezen illustratief voor dit niveau is de ping aanbrengt in hun leven en hen helpt volgende uitspraak greep te krijgen op de werkelijkheid existen niveau 6 van vondel wordt vaak gezegd dat hij katholiek is maar als je dit stuk goed leest dan zie je dat hij lucifer begreep en diep in zijn hart een humanist is om hiervan een goede actuele bewerking te maken dan moet je den ken aan een wereld waarin iedere persoon een bepaalde rangorde heeft en ook van die plek afgestoten kan worden de sportwereld of de politiek is zo n wereld boeken selen en teksten de onbepaaldheid en de teksten die deze leerlingen aan kunnen meerduidigheid van teksten vormen voor zijn geschreven in een moeilijk toegankelijke hen een bijzondere uitdaging bovendien literaire stijl waarin ook sprake kan zijn van vinden ze het interessant om binnen een vorm en stijlexperimenten ze hebben een bepaalde stroming literatuur met andere gelaagde en complexe structuur waardoor kunstvormen te vergelijken of om bepaalde het moeilijk is om in het verhaal door te drin verschijnselen en conven gen en de betekenis ervan te duiden de ties in een historisch per de leraar vervult tekst heeft symbolische kenmerken abstracte spectief te plaatsen en de rol van een motieven en bevat voor een adequate inter diachronisch te vergelij intellectuele en pretatie wezenlijke verwijzingen naar andere ken ze hebben een per literatuurweten teksten en kennis intertekstualiteit repre soonlijke visie op de func schappelijke sen ta tieve voorbeelden zijn hugo claus de tie van literatuur zijn sparringpartner verwondering frans kellendonk mystiek kritisch als het gaat om de lichaam cees nooteboom rituelen joost literaire stijl en vinden lite van den vondel lucifer ratuur een buitengewoon interessant onder werp om over te praten omdat ze daarbij handelingsbekwaamheden behoefte hebben aan expertise en vakken deze leerlingen zijn in staat om een overkoe nis stellen zij ook eisen aan de literaire com pelende verfijnde interpretatie van het the petentie van de leraar ma te geven en deze te integreren in hun eigen visie op de werkelijkheid waarbij ze didactische handelingsorientatie hun leeservaring en interpretaties extrapole het didactische hoofddoel op dit niveau is ren naar andere kennisdomeinen verschijn het onderzoek doen bij deze leerlingen te sti april 2009 nummer 4 38e jaargang 16 muleren zodat ze hun literaire kennis verder steeds overtuigender en genuanceerder kan verdiepen en uitbreiden op literatuurweten verwoorden en toelichten schappelijk niveau en de literaire kennis inte greren met andere kennisdomeinen de le de ontwikkeling van literaire competentie is raar vervult de rol van een intellectuele en een cumulatief proces gezien de structurele literatuurwetenschappelijke sparringpartner veranderingen op elk niveau is er geen sprake van een graduele ontwikkeling geleidelijk van minder naar meer maar van een staps gewijze schokkend van de ene leesmanier ontwikkeling van literaire naar een andere leesmanier waarbij elk sta competentie dium de basis legt voor het daarop volgende stadium en nieuwe structuren worden gein elke fase is getypeerd als een bepaalde tegreerd in al bestaande structuren hierbij manier van lezen een manier van lezen lijkt kunnen de zes competentieprofielen worden vooral te worden bepaald door de functie opgevat als repertoires van handelingen die die literatuur voor de leer een leerling flexibel kan hanteren flexibiliteit flexibiliteit is een ling heeft of krijgt ofwel is dus een kenmerk van een hoger niveau kenmerk van een de literatuuropvatting van van literaire competentie een lezer met bij hoger niveau de leerling literaire ont voorbeeld niveau 4 kan een tekst op verschil van literaire wikkeling houdt in dat de lende manieren lezen belevend en of her competentie leerling andere functies kennend en of reflecterend en of inter pre te van literatuur ontdekt je rend op niveau 1 kan een leerling een tekst kunt je met literatuur amuseren niveau 1 je niet anders dan belevend lezen leefwereld erin herkennen en zelfbevestiging vinden niveau 2 je horizon ermee verbre homogene oordelen den niveau 3 er diepere betekenissen in ontdekken en esthetisch van genieten ondanks de grote verschillen in achtergrond niveau 4 je er letterkundig en cultuurhisto ervaring geslacht en onderwijsvisie bleken risch in verdiepen niveau 5 en je er intel de oordelen van de leraren vrij homogeen lectueel mee voeden niveau 6 als leraren bijvoorbeeld reflecteren over de vraag of een leerling met weinig leeservaring de veranderingen in de literatuuropvatting in het begin van havo 4 een bepaald boek of gaan gepaard met andere behoeftes en lees een bepaalde opdracht wel of niet aankan motieven en daardoor ook met veranderin refereren zij aan vergelijkbare gevallen in gen in de criteria waarmee de leerling boe hun praktijk ook als zij de relatieve moeilijk ken beoordeelt pragmatische en emotieve heid van boeken of opdrachten voor een criteria niveau 1 realistische criteria niveau bepaald leesniveau moeten bepalen blijken 2 cognitieve en morele criteria niveau 3 zij ongeveer dezelfde criteria te hanteren structurele en esthetische criteria niveau 4 om die reden denk ik dat de competentie intentionele en cultuurhistorische criteria profielen een redelijk betrouwbare afspiege niveau 5 en stilistische en vernieuwingscri ling zijn van wat nederlandse leraren in het teria niveau 6 5 er is niet alleen sprake van literatuuronderwijs ervaren een inhoudelijke verandering van de criteria maar ook van een kwalitatieve omdat de naast praktische is er ook theoretische leerling op de hogere niveaus zijn oordelen ondersteuning voor de niveaus de niveau 38e jaargang nummer 4 april 2009 17 indeling vertoont sterke overeenkomsten de niveaus 1 2 en 3 sterk in een andere met andere ontwikkelingsmodellen zoals de onder invloed staan van onderwijscontext cognitieve ontwikkelingstheorie van piaget algemene cognitieve en zoals de vlaamse 1952 de sociaal emotionele ontwikkelings sociaal emotionele ont zullen de theorieen van kohlberg 1963 en loevinger wikkelingsfactoren en de profielen iets 1976 en de literaire ontwikkelingsmodel niveaus 4 5 en 6 worden anders ingekleurd len van applebee 1978 appleyard 1994 gekleurd door het worden en thomson 1987 deze ontwikkelingsthe nederlandse curriculum orieen laten alle vrijwel dezelfde fasering men moet er dus rekening mee houden dat zien ook zijn er sterke parallellen met de in een andere onderwijscontext zoals de fasering in esthetische ontwikkelingsmodel vlaamse de profielen iets anders zullen wor len van housen 1983 en parsons 1987 al den ingekleurd deze modellen zijn tot stand gekomen in ver schillende contexten met andere onder zoeksgroepen met diverse onderzoeksme tot besluit thoden en verschillende onderzoeksobjecten desondanks vertonen ze een vrijwel iden tieke fasering volgens gardner is such a een bijkomend gevolg van het onderzoek consensus rare in the behavioral sciences naar de literaire ontwikkeling is dat belang and strongly suggests that we have here an rijke discussiethema s in de literatuurdidac instance of genuine developmental tiek een nieuwe impuls krijgen door de lite sequence gardner 1990 p 17 dat bete raire ontwikkeling centraal te stellen komt kent dat theoretisch beschouwd het instru het debat dat in de literatuurdidactiek mentarium een goede basis biedt voor de gevoerd wordt over het fasering van de literaire ontwikkeling in het wel of niet nastreven van secundair onderwijs leesplezier over het wel op alle niveaus of niet toestaan van een wordt een vorm invloed van het curriculum voudige literatuur op de van leesplezier leeslijst over het gebrui nagestreefd literaire ontwikkeling op school moet wor ken van tekstbestude den beschouwd als een socialisatieproces rende of tekstervarende waarin persoonlijke factoren en omgevings methodes en over de doelstellingen van het factoren elkaar beinvloeden de examenei literatuuronderwijs in een ander licht te sen en instructies bepalen in principe de staan inhoud en richting van de literaire ontwikke ling daarom heeft het literatuuronderwijs op alle niveaus wordt een vorm van leesple en dus ook het instrument per definitie een zier nagestreefd omdat de lezer op elk ni prescriptief en normatief karakter veau een nieuwe functie van literatuur ont dekt voegt elk niveau een nieuwe vorm van hoe hoger het niveau des te sterker is de leesplezier toe aangezien de term leesple invloed van het curriculum op de literaire zier in de discussie over het literatuuronder ontwikkeling het omslagpunt van de domi wijs connotaties heeft met de amuserende nantie van de persoonlijke factoren naar functie van literatuur niveau 1 is het waar omgevingsfactoren bevindt zich bij de over schijnlijk beter om deze term voortaan te gang van niveau 3 naar 4 dat betekent dat mijden en te vervangen door leesvoldoe april 2009 nummer 4 38e jaargang 18 ning zoals in dit onderzoek een aantal de discussie over de keuze tussen teksterva keren is gedaan rende en tekstbestuderende methoden is in dit onderzoek in principe beslecht in het lite de discussie over het wel of niet toestaan ratuuronderwijs staat de interactie tussen de van eenvoudige literatuur zoals jeugdboe lezer en tekst centraal uit de competentie ken of populaire thrillers hoeft op niveau 1 in profielen blijkt dat beide methoden daarbij principe niet meer te worden gevoerd dit van belang zijn en op elk niveau verschil soort boeken zijn voor de literaire ontwikke lende complementaire doelen dienen tot ling van leerlingen van het laagste niveau op het hoogste niveau hebben leerlingen noodzakelijk maar bij een leerling van niveau behoefte om over hun tekstervaring te reflec 3 of hoger heeft men argumenten om boe teren en ook op de laagste niveaus blijkt het ken van niveau 1 te ontra nuttig om leerlingen bepaalde elementen leraren die den omdat boeken van van de tekst te laten bestuderen eenzijdig voor een hoger niveau geschik literair esthetische ter zijn voor het aanleren ook de discussie over welke van de vier vorming kiezen van een reflecterende of hoofddoelen van literatuuronderwijs jans verwaarlozen in interpreterende leesma sen 1998 de voorkeur heeft krijgt door dit didactisch opzicht nier het omgekeerde zou onderzoek een nieuwe impuls deze vier een deel van moeten gelden voor de doelen zijn allemaal in een bepaalde fase van hun leerlingen boeken die gerekend wor de literaire ontwikkeling van grote beteke den tot de literaire canon nis persoonlijke ontplooiing en maatschap niveau 4 en hoger deze boeken dragen pelijke vorming passen vooral bij de laagste niet bij aan de literaire ontwikkeling van leer drie niveaus literair esthetische vorming en lingen met heel weinig leeservaring cultuurhistorische vorming domineren de integendeel voor deze leerlingen moet men hoogste drie niveaus leraren die eenzijdig niet verder gaan dan niveau 2 of 3 een voor bijvoorbeeld persoonlijke ontplooiing of populair dun boekje als het behouden huis literair esthetische vorming kiezen verwaar van hermans niveau 4 kan men op grond lozen in didactisch opzicht een deel van hun van dit principe een niveau 1 leerling ontra leerlingen een algemene conclusie die hier den uit kan worden getrokken is dat goede lite ratuurleraren van alle markten thuis zijn zodat ze in elke fase van het ontwikkelings proces de ondersteuning kunnen bieden die voor een harmonieuze ontwikkeling van lite raire competentie noodzakelijk is theo witte universitair onderwijscentrum rijksuniversiteit groningen t c h witte rug nl 38e jaargang nummer 4 april 2009 19 noten 1 de tweede fase van het voortgezet onderwijs wordt in nederland ook wel de bovenbouw genoemd deze fase kan worden vergeleken met de tweede en derde graad van het secundair onderwijs in vlaanderen 2 de promotoren van dit promotieonderzoek waren prof dr arthur van essen prof dr gert rijlaarsdam en prof dr dick schram het onderzoek werd mede mogelijk gemaakt door subsidies van stichting lezen en nwo 3 havo is een 5 jarige opleiding die de leerling voorbereidt op het hoger beroepson derwijs en vwo is een 6 jarige opleiding waarmee de leerling zich kwalificeert voor het wetenschappelijk onderwijs 4 zie voor een uitgebreide beschrijving van deze competenties en de lijstjes met naar niveau ingedeelde boeken en opdrachten de hoofdstukken 4 en 5 uit witte 2008 5 deze criteria komen overeen met de categorisering van mooij 1979 zie voor het verband tussen de functies van literatuur en literatuuropvattingen ook soetaert 2006 literatuur applebee a n 1978 the child s concept of story ages two to seventeen chicago the university of chicago press appleyard j a 1994 becoming a reader the experience of fiction from childhood to adulthood new york cambridge university press coenen l 1992 literaire competentie werkbaar kader voor het literatuuronderwijs of nieuw containerbegrip spiegel 10 2 p 55 78 gardner h 1990 art education and human development santa monica ca the paul getty trust gardner h 2008 e mailcorrespondentie met theo witte 15 januari 2008 april 2009 nummer 4 38e jaargang 20 housen a 1983 the eye of the beholder measuring aesthetic development unpub lished doctoral dissertation harvard university graduate school of education cam bridge mass janssen t 1998 literatuuronderwijs bij benadering een empirisch onderzoek naar de vormgeving en opbrengsten van het literatuuronderwijs nederlands in de boven bouw van het havo en vwo amsterdam thesis publishers kohlberg l 1963 the development of children s orientations toward a moral order i sequence in the development of human thought vita humana human develop ment 6 p 11 33 loevinger j 1976 ego development conceptions and theories san francisco london jossey bass publishers mooij j 1979 de motivering van literaire waardeoordelen in j mooij 1979 tekst en lezer opstellen over algemene problemen van de literatuurstudie p 253 278 amsterdam athenaeum polak van gennep parsons m j 1987 how we understand art a cognitive developmental account of aesthetic experience cambridge cambridge university press piaget j 1952 the origins of intelligence in children new york international univer sities press soetaert r 2006 de cultuur van het lezen in e coussens red de cultuur van het lezen p 9 74 den haag nederlandse taalunie thomson j 1987 understanding teenagers reading reading processes and the teaching of literature norwood australian association for the teaching of english inc witte t 2008 het oog van de meester een onderzoek naar de literaire ontwikkeling van havo en vwo leerlingen in de tweede fase van het voortgezet onderwijs stichting lezen reeks 12 delft eburon 38e jaargang nummer 4 april 2009

Auteurs:

Theo Witte

Theo Witte is vakdidacticus Nederlands en was lerarenopleider aan de RUG. Zijn promotieonderzoek naar literaire ontwikkeling (Het oog van de meester, 2008) resulteerde in de website lezenvoordelijst.nl. Tot zijn pensionering in 2018 was hij voorzitter van het Meesterschapsteam Nederlands (letterkunde). Daarna werd hij voorzitter van het RED-Team Onderwijs en is hij als auteur en redacteur nauw betrokken bij de methode KERN Nederlands Taal en Cultuur.