Op het raakvlak van taalbeschouwing en taalexpressie: taalfilosofische lesideeën

geert koefoed op het raakvlak van taalbeschouwing en taalexpressie taalfilosofische lesideeen taalfilosofie ik zou willen dat aanstaande moedertaalleraren zich de helft van hun studie zouden bezighou den met taalfilosofie omdat inzicht in taal in ruime zin verkregen wordt dankzij de taalfilosofie en niet door linguistiek leerkrachten moeten zich orienteren op het fenomeen taal in filosofische zin hubert ivo in drie opvattingen over moedertaalonderwijs enschede slo 1979 p 4 7 geert koefoed heeft de indruk dat ivo s opvatting niet veel weerklank vindt binnen het moedertaalonderwijs in ieder geval is zij in nederland niet systema tisch uitgewerkt het onderdeel taalbeschouwing biedt zijns inziens alle ruimte om iets aan taalfilosofie te doen en zo bij te dragen aan inzicht in taal in rui me zin waar ivo het over heeft inleidin g taalbeschouwing naar iemands opvattingen over taal haar visie op de betekenis van taal het woord taalbeschouwing heeft immers voor mens en samenleving taalbeschouwing twee betekenissen in de ene betekenis duidt is dan een onderdeel van iemands levensbe het een activiteit aan het bewust kijken naar schouwing het woord is dan ongeveer syno taal en taalgebruik dat kan uit velerlei ge niem met taalfilosofie in de niet technische zichtshoeken grammatica sociolinguistiek betekenis taalhandelingstheorie zijn allemaal vormen van taalbeschouwing kan dus ook heel goed de taalbeschouwing maar ook etymologie om kwadratuur van deze beide betekenissen om maar eens een onderwerp te noemen dat door vatten de activiteit van reflecteren op taal kinderen en volwassenen boeiend gevonden vanuit taalfilosofische vragen korter filosofe wordt en toch niet vaak in het onderwijs aan ren over taal bod komt misschien omdat het niet recht streeks bijdraagt aan een grotere taalvaardig taalexpressie de tweede term in de titel van heid maar kennis inzicht plezier en verba mijn stuk heb ik de afgelopen jaren leren ken zing zijn toch ook legitieme onderwijsdoelen nen als de beste manier om abstracte vragen in de andere betekenis verwijst het woord concreet te maken dat wil zeggen te verbin 19 den met eigen ervaringen het maakt andere een identieke cultuur e r hebben zeer veel fac manieren van werken beslist niet overbodig toren bijgedragen aan het specifieke karakter maar ik heb ervaren dat bijvoorbeeld een van het surinaams n ederlands invloed van an groepsgesprek bijvoorbeeld over de waarde dere talen een andere omgeving een an d ere van niet standaardtalen veel beter verloopt materiele cultuur en maatschappelijke struc wanneer de deelnemers ieder voor zich een tuur m aar bovendien moest het n ederlands eigen concrete ervaring op een persoonlijke andere waarden gedach t en en wijzen tot uit wijze hebben verwoord er ontstaat meer drukking brengen ruimte voor verschillen meer aandacht voor het nederlands in ruime zin is dus w el degelijk emotionele aspecten van een probleem het een taal die meer dan een cultuur vertegen gesprek wordt minder gauw een debat bij woordigt m isschien dat het volgende ged icht taalexpressie gaan taalgebruik en taalbeschou van een surinaams meisje van ongeveer 16 wing hand in hand taalexpressie is een inten jaar daar iets van laat zien se vorm van taalgebruik waarbij je meer dan anders aandacht schenkt aan de taalmiddelen ik houd van die je tot je beschikking hebt je onderzoekt de planten taal op zijn mogelijkheden terwijl je hem als ik bezig ben gebruikt 2 altijd te zingen ik wil in dit stuk iets vertellen over mogelijkhe dan merk ik niet hoe den om in klassen of groepen aan filosofi de tijd voorbij gaat sche taalbeschouwing te doen met gebruik making van taalexpressie zowel met jongere van een schoon huis leerlingen eind basisschool brugklas als met dat ik geboend heb oudere eind havo vwo pabo daaraan voor het netjes te houden afgaand bespreek ik een aantal aspecten van van lekker koken het complexe gebied taal mens cultuur zoals ook van leze n die mijns inziens in opleidingen van onderwij of alleen zijn zers en taalleraren aan bod kunnen komen fi losoferen over deze relaties lijkt mij een onmis dit voorbeeld laat zien dat het zinvol is om baar onderdeel van de voorbereiding op een over relaties tussen talen en culturen te spre onderwijstaak in een multiculturele samenle ken als grootheden die tot op zekere hoogte ving waarin nog veel werk verricht moet wor los van elkaar kunnen staan het toont tege den om er inderdaad een samenleving met lijkertijd aan dat het noodzakelijk is om bij de ruimte voor verschillende culturen van te bespreking van die relaties goed aan te geven maken over welk niveau van taal en taalgebruik we ik sluit dit artikel af met een lessenserie het hebben ik onderscheid er drie een taal als ongeanaly seerd geheel die symbool is van een aantal relaties tussen taal en cultuu r waarden de conventies voor taalgebruik die in een taalgemeenschap gelden en taal taal het lijkt paradoxaal om over de relaties tussen gebruik als betekenisgeving een bepaalde taal en een cultuur te spreken elke taal is immers een stuk cultuur echter talen al s symbole n talen en culturen zijn niet onlosmakelijk met el kaar verbonden de taal van een groep kan homogene taalgemeenschappen bestaan in veranderen zonder dat daarmee traditionele werkelijkheid niet binnen elke taalgemeen waarden en gedachtengoed opgegeven wor schap worden verschillende talen of taalvarie den in suriname is nederlands in deze eeuw teiten gesproken en ook als zodanig door de de eerste taal geworden van een deel van de leden van de gemeenschap herkend streekta creoolse stadsbevolking dit was zeker een len plat tegenover beschaafd en natuurlijk onderdeel van een culturele assimilatie als ge vaak ook verschillende talen en steeds staan volg van de bewuste politiek van culturele on de verschillende varieteiten voor verschillende derdrukking maar die assimilatie was maar waarden ze symboliseren prestige macht ge zeer gedeeltelijk en heeft beslist niet geleid tot zelligheid solidariteit veiligheid intimiteit de 20 ze waarden gelden op twee niveaus in de ge vastgekoppeld waren het waren inderdaad meenschap als geheel en voor de individuen vertalingen gebleven dit verschil tussen de waarden die een varieteit voor een individu eerste en tweede taal gaat eigenlijk verder dan heeft vallen er niet geheel mee samen ze zijn een verschil in symboolwaarde het is een ver emotioneler en verbonden met persoonlijke er schil in expressiviteit op het punt van emoties varingen verkenning van persoonlijke ervaringen en de liever dan er veel theorie aan te wijden kun je ze met elkaar uitwisselen is mijns inziens de de symbolische en emotionele waarde van ta beste manier om besef te krijgen van de sym len en taalvarieteiten aan de orde stellen door bolische en emotionele betekenis die mensen eigen ervaringen te onderzoeken onderwer aan talen hechten dit besef is een noodzake pen die in gesprekken of geschreven getuige lijk tegenwicht tegen het pure nuttigheidsden nissen aan bod kunnen komen zijn ken over taal waarin talen alleen beoordeeld taalgrenzen ervaringen waarbij je een worden op hun efficientie als communicatie taalverschil ervoer als een grens tussen groe middel pen milieus kringen of subculturen sociale klassen en als een belemmering om jezelf vrij taalgebruiksnormen en conventies te kunnen uiten als voorbeeld zo n ervaring van mezelf mijn familie van moederskant het is dit gebied dat de meeste aandacht sprak grotendeels plat in verschillende gra heeft gekregen in de beschouwingen over daties die van vaderskant sprak voorbeeldig taal onderwijs in een multiculturele samenle beschaafd de twee families heb ik in mijn ving wat in de ene gemeenschap als beleefd jeugd beschouwd als behorende tot twee we geldt geen kritische vragen stellen wordt relden die elkaar nauwelijks raakten geinterpreteerd als sloom d oor leden van een tweetaligen kunnen vertellen over de ver andere gemeenschap om maar een bekend anderende rol die hun eerste taal in hun leven voorbeeld te noemen het is van belang oog heeft gespeeld en over de emotionele beteke voor deze verschillen te krijgen maar het is nis van het weer thuiskomen in de eerste ondoenlijk en ook niet nuttig de taalgebruiks taal als tweetaligen beschouw ik ook men normen van alle in een land aanwezige groe sen die als eerste taal een dialect hebben leren pen te leren kennen n oodzakelijk is dat we spreken en later de standaardtaal erbij hebben besef krijgen van de relativiteit van de inter geleerd pretatieregels van onze eigen cultuur en leren een buitengewone ervaring heb ik gehad toen heel voorzichtig te zijn met onze oordelen dit ik voorjaar 1984 samen met ineke neuman kan door reflecteren op eigen ervaringen een dagdeel verzorgde op een conferentie voor iedereen heeft immers deelgenomen aan ver taalconsulenten we hebben toen aan de schillende taalcircuits elk met zijn eigen taal tweetaligen gevraagd een gedicht in hun gebruiksnormen en interpretatieregels voor eerste taal te schrijven en aan de eentalig op verschillen in wat als beleefd geldt voor ja s gegroeiden een gedicht in de hun meest ver die nee betekenen voor de belangrijke rol trouwde vreemde taal daarna vroegen we bei van gezichtsverlies en behoud zowel van het de groepen het gedicht te vertalen in het alge individu als van het collectief w aartoe je be meen nederlands het opgegeven thema was hoort hoeven we echt niet alleen het taalge een plek uit je jeugd toen we de gedichten drag van andere culturen te bestuderen een aan elkaar voorlazen de oorspronkelijke niet vergelijking van twee taalcircuits waartoe je nederlandse versies hoorden we binnen een zelf behoort of behoord hebt bijvoorbeeld kwartier zeker tien verschillende talen en dia thuis en de groep van leeftijdsgenoten levert lecten ook als we die niet verstonden kwa dikwijls al heel wat materiaal op men de intensiteit en de emotionele betekenis dit raadplegen van eigen ervaringen spreekt van de gedichten in de niet nederlandse eerste het nogal verbreide idee tegen dat wij in een talen over iedereen had ook ervaren dat zij ik cultuur zouden leven en de culturele minder met de woorden uit hun eerste taal dichter bij heden in ons land vooral een wij cultuur zou hun gevoel waren gekomen alsof de woorden den vertegenwoordigen er is w el een kern uit de eerstgeleerde taal onmiddellijk met het van waarheid in dat beeld maar die bestaat gevoel waren verbonden terwijl de woorden misschien vooral hierin dat wij onszelf zo zien uit de tweede taal er meer van buiten aan omdat we geen oog hebben voor onze eigen 21 collectieve eigenaardigheden vermijden van die in de werkwoorden worden aangegeven gezichtsverlies taboes en implicietheden spe mannelijk vrouwelijk bij persoonsaanduidingen len een rol in elke conversatie ook tussen de en aanduiders van sociale afstand tussen meest typisch geachte vertegenwoordigers personen onder meer beleefdheidsvormen van de ik cultuur de betekeniscategorieen vormen een raster voorts is belangrijk dat we ons realiseren dat dat de taal die we spreken op verschijnselen talen en culturen op d it niveau niet samen en gebeurtenissen legt zo n raster is niet on hoeven te gaan iemand kan een t weede taal veranderlijk maar toch veel rigider dan de be technisch vloeiend leren spre ken maar toch tekenisonderscheidingen die door afzonderlijke de taalgebruiksconventies van haar eigen ge woorden worden gemaakt de invloed ervan meenschap handhaven op onze benoemingen is groot en voor een deel onbewust we hebben niet anders dan de taal en taalgebruik als betekenisgeving betekeniscategorieen van onze taal om onze ervaringen te verwoorden in het nederlands dit is het diepste niveau waarop taal en cul kunnen we niet over specifieke personen spre tuur met elkaar verbonden zijn of beter waar ken en daarbij het geslacht in het midden la op taal cultuur s het is tegelijk het meest fi ten in het surinaams nederlands kun je niet losofische niveau want het gaat hier om de over je broers en zussen spreken zonder aan wijze waarop mensen in interactie met elkaar te geven of ze ouder of jonger zijn dan jezelf de werkelijkheid benoe en bent de aanduiding met de verkleinvorm bete bij gesprekken hierover komt altijd en eeuwig kent namelijk dat ze jonger zijn het voorbeeld van de twintig woorden voor om genuanceerd over verschillen in betekenis sneeuw van de eskimo s ter sprake dit geving tussen verschillende taalsystemen te voorbeeld illustreert echter geen verschil in spreken moet je beschikken over een grote denken tussen volkeren eerder iets univer technische kennis van twee verschillende talen seels dat mensen alle onderscheidingen die ze met bijbehorende culturen zonder die kennis belangrijk vinden benoemen daarvan zijn kunnen we wel lezen wat geleerden zeggen dichterbij ook voorbeelden te vinden bijvoor over bijvoorbeeld het verschil in beleving van beeld het lexicon van de mode om kleurver de tijd tussen de hopi en de blanke amerika schillen te benoemen of de vele kwaliteiten ijs nen maar ons niet in die andere beleving die allemaal een andere naam krijgen in de pe verplaatsen riode dat de kansen op een elfstedentocht ik vind het daarom belangrijk taal als beteke worden bediscussieerd nisgeving ter sprake te brengen door na te het lexicon van een taal laat zien wat de rele gaan of de manier waarop beweringen en an vante begrippen en onderscheidingen zijn in de dere taalhandelingen worden geformuleerd taalgemeenschap wie het lexicon leert leert iets laat zien van een denkwijze of wereld dus wat relevant is in de denkwereld van haar voorwaarde is dat je de taal zelf goed kent je omgeving het lexicon van een taalgemeen kunt dan een aangetroffen formulering vergelij schap is daarom een belangrijke ingang tot die ken met een andere mogelijke formulering voor denkwereld daar staat tegenover dat het lexi ongeveer dezelfde inhoud en je eigen intuities con het meest flexibele onderdeel van een taal raadplegen over de vraag wat voor verschil er is het houdt meestal op zeer korte afstand ontstaat door hetzelfde anders te zeggen ik nieuwe ontwikkelingen in de materiele en wil twee verschijnselen noemen die zich lenen geestelijke cultuur van een gemeenschap bij voor verkenningen de zogenaamde verzwegen het is dus geen determinerende invloed op het beweringen en de beeldspraak denken het houdt veranderingen in denken cultuur zegt de chileense schrijver in bal niet tegen lingschap dorfman bestaat uit de dingen die de betekeniscategorieen zijn die betekenison je niet hoeft te zeggen uit gedeelde van derscheidingen die een heel taalsysteem door zelfsprekendheden dus een omschrijving van trekken ze onderscheiden niet alleen afzonder socialisatie is ieren wat in jouw gemeenschap lijke woorden maar hele groepen van woor vanzelf spreekt deze vanzelfsprekendheden den en in bijna elke uiting moet een spreker kom je juist omdat ze vanzelf spreken zelden er een keuze uit maken voorbeelden zijn de in expliciete vorm in teksten tegen ze vormen tijden en andere betekenisonderscheidingen de verzwegen beweringen in grappen wordt 22 er dikwijls gebruik van gemaakt ook of juist in onderwijs het verschil in denkwijze tussen ge discriminerende grappen het vooroordeel bij neraties of tussen culturen wordt nogal eens voorbeeld dat buitenlandse werknemers lui als een kloof benoemd een kloof is een akelig zijn wordt in de grap niet vermeld maar je ding een levensgevaarlijke spleet tussen moet het wel kennen om de grap te snappen rotsmassieven je kunt hem proberen te over en waarschijnlijk moet je het delen om de bruggen maar dat is een hachelijke onderne grap leuk te vinden 3 een voorbeeld uit het ming de twee dingen waartussen de kloof programma met het oog op morgen van 5 bestaat zijn niet in beweging te krijgen maart 1987 na de aankondiging van de ver stroom heeft een positievere klank omdat het schillende onderdelen zei presentator van beweging impliceert stilstand heeft negatieve meekeren mochten zich nog sensationele ge associaties maar in een land met een ge beurtenissen voordoen dan zullen we daaraan schiedenis van overstromingen roept stroom uiteraard aandacht besteden maar die kans is toch ook de gedachte aan gevaar op we kun niet groot er wordt op donderdag niet gevoet nen overspoeld worden als vreemdelingen bald gereconstrueerd geen letterlijke weer massaal in of toestromen wordt het tijd die gave stroom in te dammen in ziekte als spookbeeld uit een recensie van een kinderboek herinner bespreekt susan sonntag de implicaties van ik me ongeveer deze uitspraak ik dacht het gebruik van het woord kanker in figuurlijke eerst dat het een nogal christelijk boek was betekenis door een ontwikkeling of een groep maar het bleek heel spannend een kanker te noemen geeft men niet alleen vragen impliceren dikwijls vooronderstellingen aan dat deze zeer ongewenst is maar ook dat als wetenschappelijke onderzoekers aan suri de meest agressieve bestrijdingsmiddelen no naamse kinderen vijf foto s voorleggen van dig zijn een nederlands een hindoestaans een cre ools een javaans en een chinees kind en dan vragen stellen als het universele op welk kind zou je het liefst willen lijken in taal en taalgebrui k welk kind heeft de beste slechtste cijfers dan moeten zij zich niet alleen realiseren dat voor mij doet het er niet toe of iemand zwart hun vragen een paar vooronderstellingen be of bruin of blank is of christen of moslim als vatten maar ook dat zij deze vooronderstellin mens zijn we immers allemaal gelijk is een gen in feite als vanzelfsprekendheden aan de uitspraak die je nogal eens kunt horen ik wil kinderen doorgeven deze uitspraak eerst relativeren en vervolgens het tweede verschijnsel betreft de toch weer in alle glorie herstellen beeldspraak taal en taalgebruik zijn ervan relativeren is nodig opdat we niet al te ge doortrokken min of meer vastgelegd in de zo makkelijk aan verschillen voorbijgaan verschil genaamde figuurlijke betekenissen van woor len in geschiedenis maatschappelijke positie den en uitdrukkingen maar dagelijks taalge en dus in levenservaring het s niet hetzelfde bruik laat ook veel spontane beeldspraak zien om in nederland als witte of als gekleurde te dikwijls zijn de beeldende uitdrukkingen die leven leden van minderheidsgroepen hebben we gebruiken niet neutraal maar positief of andere ervaringen dan leden van de dominante negatief geladen op universiteiten is het de cultuurgroep voor leden van minderheidsgroe gewoonte om te spreken over onderzoekstijd pen is dit een vanzelfsprekend gegeven want en onderwijslast tijd is geen beeldspraak last ze ervaren het verschil dagelijks leden van de wel beide tijdbestedingen hadden makkelijk dominante groep zijn er zich vaak niet van be anders benoemd kunnen worden bijvoorbeeld wust een bepaald soort bijziendheid is ken als onderzoeksplicht en onderwijstaak het feit merkend voor vertegenwoordigers van een do dat de ene tijd genoemd wordt met positieve minante groep namelijk dat we in onszelf associaties van vrijheid en ruimte de andere vooral individuele en universele eigenschappen last iets wat zwaar op je schouders drukt aanwezig zien maar het gedrag van leden van waaronder je gebukt gaat wat je als onvrijheid minderheidsgroepen als typisch voor hun cul ervaart etc geeft mijns inziens iets weer van tuur deze bijziendheid is wel begrijpelijk maar de waardering van deze twee taken van mede voor gelijkwaardige ontmoetingen tussen men werkers aan een instituut voor onderzoek en sen van verschillende culturele achtergronde n 23 moeten we ze toch zien te overwinnen dat algemeen menselij k e intelli g entie en g evoe betekent dat we enerzijds meer oog moeten lens b lijd schap en verdriet hoop en te krijgen voor het individuele en universele in leurstelling zijn universele categorieen die het gedrag van anderen anderzijds voor het w e zelf s zond er w oord en bij el ka ar kunnen cultureel bepaalde in ons eigen gedrag ook herk ennen wij zijn exotisch bij wijze van spreken ge over namen geven zal ik straks wat meer dragen ons volgens regels die tot onze cultuur vertellen h ier alleen een paar al g emene o p behoren en niet voortvloeien uit het feit dat merkin g en h et is de cre atieve taalactiviteit bij we universeel mens zijn uitstek iedereen kan het en iedereen d oet het verschillen tussen cultuurgemeenschappen de wetenschapper die een nieu w b egrip of moeten we dus serieus nemen we moeten er verschijnsel introduceert de reclamemaker die echter tevens voor zorgen dat de universaliteit een produ k t van een naam voorziet leden van van de mens die ook in taal tot uitdrukking een gezin die zo een stukje taal van thuis en komt niet uit het gezicht verdwijnt dat mag nergens anders creeren een school gemeen niet gebeuren alleen onze universaliteit stelt schap voor de specifieke dingen van ha8r ons in staat te communiceren over taal en school kinderen aan hun speelgoedbeesten cultuurverschillen heen hun hoekjes en hun zelfgecreeerde spelsitua dat de grammatica s van alle talen dezelfde ties structuurprincipes vertonen is het uitgangs punt van de generatieve taalkunde een boei hieronder geef ik wat lesideeen waarbinnen ende onderneming maar wel iets voor specia een aantal van de h i er besproken aspecten listen omdat en de functies van taal en de van taal geconcretiseerd wordt betekenissen die we in taal uitdrukken in deze onderneming buiten beschouwing gelaten wor den is deze taalkunde voor de vorming van lesideee n onderwijzers en andere taalpedagogen niet erg relevant taal i s namen geve n maar er zijn andere universele kenmerken van taal die met minder theorie aan het licht ge de meeste dingen waar we het over hebben bracht kunnen worden en even indrukwekkend hebben al namen zijn en hoopgevend voor de mogelijkheid tot maar wat als we het over iets willen hebben interculturele communicatie naast de aange dat nog geen naam heeft staan we dan met boren grammaticaprincipes mogen we bij elk de mond vol tanden komen we niet verder mensenkind twee andere aangeboren vermo dan dinges eh je weet wel gens veronderstellen het vermogen tot com iedereen weet wel beter tot het universele municeren en het vermogen tot benoemen menselijke taalvermogen behoort ons vermo namen te geven aan verschijnselen al com gen om zelf namen te geven op dit vermogen municerend met zijn omgeving bouwt een kind worden we niet zo vaak aangesproken maar actief een taalbeheersing en een systeem van als het gebeurt blijken we deze creativiteit wel benoemingen op aan beide activiteiten com in huis te hebben in een essenreeks die we municeren en benoemen liggen universele op het instituut voor algemene taalweten principes ten grondslag schap ontworpen hebben 5 hebben we een les hoezeer ook geregeld door per gemeenschap opgenomen die de volgende opdrachten bevat verschillende conventies communicatie in taal geef een aantal voorwerpen in de kla s is slechts mogelijk op basis van universele deur raam stoel tafel bord lamp pot principes deze zijn door grice in zijn bekende lood schrift tas etc een nieuwe naam stuk logica en gesprek besproken ik geef als inleiding gebruiken we een fragment uit ze hier globaal weer guus kuyers pappa is een hond waarin de wens je ervaringen met anderen te een jongen als enige mens is overgebleven delen en steeds meer de bestaande namen van de wens je met de ervaringen van anderen dieren vergeet zodat hij ze zelf nieuwe na te verrijken men gaat geven zoals draver en het vermogen je in anderen in te leven je draadtrekker zelf in anderen te herkennen op basis van schrijf een kort verhaaltje met gebruikma 24 k ing van eigengemaakte nieuwe woorden inheemse plantenamen b lij k en no g al eens een deze verhaaltj es worden voorge l ezen om veronderstelde g eneeskrachtige werkin g te na te gaan in hoeverre anderen jouw nieu noemen of gedra g skenmer ken maar beschrij we namen begrijpen vingen van het uiterlijk komen natuurlijk ook ve rtaal met el kaar een gegeven stukje tekst veel voor respectievelijk guichelheil ge i n een taal met nieuwe namen neesmiddel teg en guichel hondsdolheid madeliefje groeit bij voorkeur op een mad e de eerste twee opdrachten laten ervaren dat gemaaid grasland pijlkruid heeft pijlvormi ieder het vermogen heeft nieuwe taal te ma ge bladeren h et boek planten en hun naam ken en dat we meestal in staat zijn elkaars van h k leijn bevat kostelijk materiaal voor nieuwe taal te begrijpen om met elkaar te zo n onderzoek communiceren zijn we dus niet afhankelijk van een verzameling kant en klare uitdrukkingsmid lessen over taal en ervarin g delen die we gemeen hebben de derde op dracht is bedoeld om tot het besef te komen in het najaar van 1985 hebben vier atw dat de taal van een gemeenschap toch ook studenten francien blok adrienne cozijnsen een afspraak karakter heeft de leden van zo n anke heijerman en saskia teulings en ik een gemeenschap moeten het eens worden over serie lessen bedacht waarin taal als betekenis de namen van de dingen geving centraal staat we hadden hierbij een afhankelijk van het niveau van de groep kun iets ouder publiek voor ogen bijvoorbeeld een je met deze opdrachten een aantal eigenschap 5 vwo klas of het eerste jaar van een pabo pen van taal illustreren we hebben de serie de naam taal en ervaring namen worden niet zomaar gegeven de gegeven de serie als geheel is tot nu toe niet naam die iemand aan een ding geeft zegt uitgevoerd maar de meeste werkvormen die bijna altijd iets over dat ding is er een beel erin voorkomen heb ik meermalen gebruikt op dende beschrijving van studiedagen in colleges sociolinguistiek in dingen worden bijna altijd benoemd naar een postacademische cursus voor taalleraren hun functie hun gedrag of hun uiterlijk een menselijke visie op taal voorjaar 1983 een enkele keer naar iets wat ermee geas en in lessen taalexpressie socieerd kan worden en zo goed als nooit de serie bestaat uit drie afdelingen ervaring willekeurig wordt taal taal bepaalt de ervaring en voor tafel verzint bijna nooit iemand een wil twee wijzen van spreken de aanduidingen lekeurige klankgroep als plunk maar meestal van de eerste twee afdelingen verwijzen naar een naam die de functie beschrijft zoals din de twee functies die taal ten opzichte van on gendrager of doevlak voorbeelden van ge ze ervaringen heeft in taal brengen we onze dragsnamen zijn het al genoemde draver voor ervaringen onder woorden geven we beteke paard of bloemenzoemer voor bij namen nis aan onze ervaringen taal dient echter ook die het uiterlijk beschrijven zijn zwemwortel om opgedane kennis te bewaren veel van de voor goudvis en sterrenkleedje voor een mos ze kennis heeft de vorm van algemene bewe soort associatienamen zijn zevenvijftig plantje ringen generalisaties en heeft dus een voor voor het soort plantje dat je typisch voor zo n spellend karakter ten opzichte van nieuwe er prijs in een bloemenkiosk op een station kunt varingen taal kan daardoor ook maken dat kopen en dat daarom populair is als cadeautje we nieuwe ervaringen niet als nieuw ervaren op het laatste moment en grote zuurlijder voor maar alleen als bevestiging van wat we al een boom die er niet al te florissant uitziet wisten inclusief onze vooroordelen in over het valt op dat gebruiksvoorwerpen vooral eenstemming met de inhoud van de twee af naar hun functie benoemd worden en planten delingen doet de eerste vaak een beroep op naar hun uiterlijk als we planten beter zouden de taalcreativiteit van de studenten de twee kennen en op de hoogte zouden zijn van hun de meer op hun onderzoekersgeest gebruikswaarde in de geneeskunst bijvoor in de eerste afdeling staan bomen centraal beeld dan zouden we dat in de naamgeving waarbij we ervan uitgaan dat bomen voor ie laten doorklinken der mens en voor elke mensengemeenschap met deze inzichten kun je vervolgens een deel belangrijk zijn we beginnen met twee boom van de bestaande woordenschat onderzoeken beschrijvingen een die zoveel mogelijk blijft bij 25 wat je kunt zien en een die veel subjectiever waarvan kunnen een boom wolken de is waarin de schrijver de boom naar zich toe zee een rivier een heuvel een stad enzo haalt en er menselijke eigenschappen aan toe voortl voor jou een symbool zijn kent uit beide beschrijvingen een citaat wat voor beeld plaatje zie je voor je bij de de punten van de bovenste takken buigen begrippen vertrouwen hoop kracht ont met hun blaadjes een beetje naar het centrum moeting afscheid trots eenzaamheid ont terug roering enzovoort de zijtakken die nog niet zo hoog zijn als de in een meer informatieve les vertellen we top roepen wij willen ook wij ook voorts over de symbolische betekenissen die de vragen die we erbij stellen gaan over de bomen in verschillende culturen of religies verschillen in taalgebruik tussen de twee be hebben de gemeenschap waarin je opgroeit schrijvingen onder meer wat betreft de reikt je deze betekenissen aan jou w persoon woordkeuze daarna komt de opdracht om lijke betekenissen komen in interactie met die naar buiten te gaan en een boom op deze gemeenschap tot stand op deze wijze kunnen twee manieren te beschrijven traditionele betekenissen en betekenissyste hierna komt nog een derde beschrijving een men bewaard blijven en toch voor ieder indivi min of meer wetenschappelijke de mannelij du persoonlijke doorleefde betekenissen ke katjes zijn eind en okselstandig door mid worden del van opdrachten laten we zien dat deze be zo gaat het als het goed gaat als het niet schrijving een deductief uitgangspunt heeft de goed gaat kom je terecht bij wat we bespre boom wordt beschreven met een vooraf ken in de tweede afdeling taal bepaalt de er bestaand systeem van kenmerken en geplaatst varing daarin proberen we te laten zien hoe in een vooraf bestaand systeem van geslach taal ook tussen een mens en haar ervaring kan ten dit in tegenstelling tot de eerste twee be gaan staan doordat de betekenis van ervarin schrijvingen die gaan over een individuele gen al gecodeerd is in taal nog voor je iets er boom en wat daaraan respectievelijk daarfn te varen hebt om een boom z6 te tekenen zien is wat bomen voor mij als individu betekenen wordt mede bepaald door mijn herinneringen aan diverse boom ervaringen in de volgende les nodigen we de studenten daarom uit iets te vertellen over een speciale boom of een plant of een bepaald plekje waaraan ze bij zondere herinneringen hebben dit kan na het vertellen heel goed in de vorm van een gedicht weer een ander element in de betekenis die bomen voor mensen kunnen hebben is dat een of z o boom als symbool wordt gezien als iets dat verwijst naar iets anders iets groters het le ven doet zich in symbolen aan ons voor heeft astrid roemer in een interview gezegd memokrant april 1986 ik zie bomen jon ge bomen en denk jezus net het tanige lijf van een kind ik geloof dat poezie onderwijs l 1 vaak tot resultaat heeft dat wij het symbolisch omgaan met woorden en dingen als een uit zonderlijke en moeilijke vorm van taalgebruik gaan ervaren in werkelijkheid is het wel bij hoef je niet meer naar een boom te kijken zonder maar niet uitzonderlijk iedereen doet begrippen die in deze afdeling aan bod komen het en iedereen kan er creatief in zijn een op zijn sjabloon cliche generalisatie vooroor dracht die mensen weer dichter bij hun vermo deel beeldvorming stereotiep verzwegen ge gen tot symbolisch betekenisgenen en beel neralisaties en beeldbevestiging dend taalgebruik kan brengen is de volgende deze begrippen hebben gemeen dat ze je ken 26 nis vooraf verschaffen je weet wat je in be wat je van haar of hem al wist paalde gevallen kunt verwachten kennis voor deze derde afdeling twee wijzen van spre af is nuttig in veel gevallen zelfs onmisbaar ken ontleent zijn naam aan het prachtige generalisaties zijn trouwens onvermijdelijk boekje van dorus gerritse een broekzak vol en omdat het generaliseren en dus ook het voor begint met een lang citaat uit dat boekje met spellen van toekomstige gebeurtenissen een onder meer de volgende uitspraken basiskenmerk van ons denken is we hebben het woord blijkt als een meer of minder dikke echter ook de neiging eenmaal gevormde ge vitrage onze zintuiglijke waarneming te kunnen neralisaties te beschermen als onze kennis versluieren waarbij we dan in de maat van die vooraf een verstard karakter heeft gekregen versluiering alleen maar waarnemen wat we komen we niet meer toe aan het opnieuw be reeds weten tekenis geven aan nieuwe ervaringen we heb en daartegenover ben dan in feite geen nieuwe ervaringen meer toch kun je niet volhouden dat taal niets is afgezien daarvan kan vermeende kennis en dat woorden alleen maar verbergen want vooraf erg vervelend zijn bijvoorbeeld als ie dankzij woorden is ook veel voor mij zichtbaar mand al alles over mij weet nog voordat ik geworden zouden er dan twee wijzen van hem of haar iets over mezelf verteld heb spreken zijn een toedekkende wijze van spre astrid roemer heeft dit zo geformuleerd in ken en luisteren en daarnaast een onthullende een lezing te utrecht november 1985 de wijze van spreken en luisteren vernederendste ervaring die ik had toen ik als en tenslotte zwarte vrouw in nederland kwam was dat ie de vraag rijst of we niet veel behoedzamer dereen al alles over mij wist als zwarte met woorden zouden moeten omspringen dan vrouw en zij doelde hierbij niet alleen op ra in onze cultuur gebruikelijk is cistische vooroordelen de bedoeling is dat de studenten deze twee de laatste twee alinea s heb ik overgenomen wijzen van spreken herkennen als de twee te uit een van de lessen in afdeling ii dit om de genover elkaar gestelde relaties tussen taal en stijl en het vrij hoge abstractieniveau van de ervaring die in de eerste twee afdelingen on ze afdeling te illustreren derzocht en hopelijk ook ervaren zijn de derde de opdrachten in deze afdeling zijn veelal afdeling bevat verder weinig theorie maar speuropdrachten onder meer naar taalgebruik voornamelijk opdrachten om verstarde taal dat inspeelt op bestaande beelden van het ty en verstarde betekenissen weer in beweging pe vietnamees bekent messteek of verzwe te krijgen een van deze opdrachten luidt gen generalisaties van het type de directeur schrijf een tekst waarin je grove woorden zo is een vrouw maar zij heeft geen problemen als smoel tronie jatten in een geheel andere met haar gezag sfeer gebruikt bijvoorbeeld in een liefdes een taalkundig interessante opdracht is de vol gedicht gende ga na wat de taalkundige kenmerken een andere opdracht is ontleend aan een arti van algemene uitspraken generalisaties zijn kel van henk ruessink 1980 we hebben onder andere deze kenmerken op schrijf drie korte teksten die als volgt begin het oog gebruik van de tegenwoordige tijd in nen algemene betekenis zoals in spreekwoorden 1 als ik naar ga vervangbaarheid van een door de of enkelvoud 2 als je naar gaat door meervoud zonder groot betekenisverschil 3 als men naar gaat aanwezigheid eventueel toevoegbaarheid van de bedoeling ervan is te ervaren dat schrijven uitdrukkingen als nu eenmaal en altijd deze en denken in termen van je of men eerder kenmerken maken dat uitspraken vaag in hun onpersoonlijke maatschappelijk bepaalde bete referentie zijn wie wat wanneer wordt heel kenissen op zal leveren en schrijven over en onprecies aangegeven en een toestand als on vanuit ik meer persoonlijke unieke onvoor veranderlijk weergeven spelbare betekenissen de overgang naar de derde afdeling wordt ge een hoofdstuk is gewijd aan haiku als een maakt door de opdracht te zoeken naar een vorm van zeer behoedzaam taalgebruik waarin beelddoorbrekende ervaring dat wil zeggen het betekenisgever vooral aan de ontvanger een ervaring waarbij iemand geheel anders overgelaten wordt in plaats van dat de dichter bleek te zijn dan je verwachtte op grond van haar of zijn betekenissen aan de lezer dicteert 27 haiku neemt zoveel mogelijk woorden weg beeld van faassen lentz teksten veranderen tussen zichzelf en de lezer als ze k l aa r zi jn i n moer 1986 5 p 57 62 ik ga met deze lessenserie willen we ook een bijdra er zelf u i tvoeri g op i n in elders heeri ng koe ge leveren aan de bestrijding van racisme en foed een reden om te schrijven om de hoofdtekst n iet te ontsi eren was ik van andere discriminerende ismen vooroordelen p l an i n deze noot een voorbeeld van zo n bu iten en stereotiepen berusten per definitie op on landersgrap te geven b ij nader i nzi en li jkt het me volledige en of onjuiste informatie ter bestrij ongewenst en onnodig om op welke man i e r ook ding ervan wordt vaak andere juiste informa aan de verbre id i ng van dit type g r appen bij te tie gegeven natuurlijk is dat noodzakelijk het dragen iedereen kent zelf we l voorbee lden effect ervan is echter niet altijd even groot de m en zou we ns en da t d i t voor be el d verz onn en lessen zijn onder meer bedoeld om iets te la was maar dat is het helaas n i et nederlandse ten zien van de mechanismen waardoor voor onderz oe kers he bben d it soort vrag en aan s uri naamse k i nde r en voorgelegd zie koot tjon a oordelen en stereotiepen ontstaan en zichzelf ten venema surinaamse kinderen op sc hool handhaven juist ondanks de nieuwe informa deze lessenserie heet leder voge l tje zingt zoals tie die ze tegenspreekt we proberen daarbij het gebekt is en dus goed een ko rte besc hrij geen moralistisch standpunt in te nemen in de ving van de i nhoud staat i n moer 1987 2 qua trant van je mag niet generaliseren maar doel en opzet is de serie verwant met kijk taau wel de studenten opmerkzaam te maken op de van sjaak kro on en anita rasenberg bes chreven talloze oordelen vooraf die in onze beoorde in moer 1 986 5 p 1 4 1 9 lingen van situaties meespelen expliciet en veel vaker nog impliciet daarnaast proberen literatuur we hen iets te laten ervaren van taal die open dik s mar i on gee rt koefoed ineke neuman wen is taal waarin overgeleverde betekenissen dele wande l aa r leder voge ltje z ingt zoa ls het gebekt her beleefd worden en waarin nieuwe unieke is en dus goed lessen ove r taa l en mense n arn maar wel herkenbare betekenissen verwoord hem uitgever ij si enahof 198 6 worden e lders jeanet fred heeri ng gee rt koefoed een zoals ik al zei zijn veel werkvormen uit deze reden om te s ch rij ven nuenen u itgever ij ph o enix essenserie al eens geprobeerd in allerlei groe 198 5 pen de essenserie als geheel echter niet wie faa s s e n freder ic e va n leo l e ntz tek sten ve ran er belangstelling voor heeft kan het volledige deren als ze k l aar z ij n i n moer 1986 5 p 57 62 ge rritse doru s een b roekzak vol onder wijs als o n t materiaal bij mij opvragen en ervan gebruiken h u llen van rijkdom t il bu r g u i tgeve rij zw ijs en 1980 wat zij wil grice h p logica en gesp r ek in f h v an eenveren w k b ko ni ng red studies ove r taalhandeling en meppe l amsterdam ui tgeve rij boom 198 1 note n kle ij n h planten en hu n n aam een bota nisch lexi con voor de lage lan den amsterdam uitgeverij meu i k sl ui t m e du s aan b ij onde r ande ren p eter v an l enhoff 1970 n ieuw e nhu ijsen i n moe r 1986 5 th ema taa l be koo t wille m varina tj o n a te n petri e n un ike n scho u we n en reflecteren een ta al b es chouw elij ve n ema surina a mse kin der e n op s choo l m ui de r berg ke a tt i t ude verr ij kt e en mensen l even p 63 u i tgeve rij cout i nho 198 5 ik ben e r trouwens van overtu igd dat i nz icht in kroon s j aak an ita rasenberg ki j k taa l de ont taal i n r u i me zin we l degel ijk betere taalgebrui wikke li ng van een prog r amma voor i nterc u ltureel ke rs v a n on s maakt eveneens i n ru i me z i n tot taa lbe sch o uw i ng s onde r w ijs in moer 1986 5 be ter taalgebrui k r eken i k dan onde r meer mi nder p 14 1 9 bevo or o o r deel d lu isteren naar anderen n i euw e nhu ijs en peter be sch ouw i ng van be langrij k e d i t as pec t va n werk vo rmen taa le xp r e ssi e je on ta aleleme n ten in moer 1986 2 p 63 7 0 de r zoe kt de taa l ter wijl je hem gebru ikt met het ruessink henk humane taal en afstande lij khe i ds o o g op opti maa l gebruik i s sterk aanwez i g i n code s i n toegepaste taa lwetens chap in a rtikelen h e t w erk van f r ederice van faa ssen z ie b ijvoor 8 198 0 28