Documenten
recensi e de afwijkt maar toch in het voorwoord van op niveau literair staat de presentatie van de literatuurgeschiedenis is thematisch en sterk gericht op beleving ook in de afdeling tom oud verhaalanalyse speelt de tekstbeleving een belangrijke rol aangezien ook rekening op niveau literair gehouden wordt met de suggesties uit het cven rapport zou men de indruk kunnen geen belevenis hebben dat hier een literatuurboek gepresen teerd wordt dat zijn tijd vooruit is of op zijn minst de ontwikkelingen in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs bijhoudt de auteurs zelf noemen het aangepast aan de drs b jager r a j kraaijeveld m mulder eisen van het moderne onderwijs of hier ook damsma op niveau literair zutphen thieme gedoeld wordt op zelfstandig leren in de twee 1 994 de fase van het voortgezet onderwijs is niet leerlingenboek 4 5 havo 25 6 blz f 6 2 90 duidelijk aan de veranderingen die eraan leerlingenboek 4 vwo ioo blz f47 i 5 komen in de tweede fase worden in de inlei docentenboek 4 5 havo 45 blz f 15 6 5 ding van de docentenboeken slechts enkele d oce ntenb oe k 4 vwo 3 6 blz f 1 5 65 woorden gewijd hierin gaat het alleen om de modulaire opzet die vooralsnog niet relevant genoemd wordt traditioneel richtten schoolboeken op het ik zal proberen vast te stellen in hoeverre gebied van literatuur zich op kennis van en op niveau literair modern is of het voldoet aan inzicht in literatuurgeschiedenis en stilistiek de cvsrr eisen op het gebied van de beleving later kwam er ook aandacht voor analyse van en of het geschikt is voor zelfstandig leren in verhalen en gedichten traditionele school de tweede fase boeken voor de bovenbouw besteden weinig aandacht aan de beleving van de tekst door beschrijvin g jeugdige lezers en de raakvlakken tussen de tekst en hun wereld toch zullen veel docenten ik heb gebruik gemaakt van de leerlingen de waarde ervan inzien en er in de les ook naar boeken op niveau literair 4 5 havo en 4 vwo en toe proberen te werken de bijbehorende docentenhandleidingen deze af en toe bieden auteurs ruimte aan dit pro boeken kunnen naast op niveau taalvaardig ces dat kennelijk moeilijk vanuit schoolboeken gebruikt worden deel 4 5 xnvo heeft bijna 250 te sturen is sonuiugen gaan daarin ver de bladzijden deel 4 vwo ruim iso dezelfde literatuurles zou zelfs ondergeschikt gemaakt auteurs zijn voor beide delen verantwoordelijk kunnen worden aan doelen die met persoon de opbouw komt overeen een afdeling lijkheidsvorming te maken hebben de reflec literatuurgeschiedenis omvat de helft van tie naar aanleiding van de gelezen tekst gaat beide boeken hiervan vormt de moderne verder dan de pure tekstbeleving niet meer de literatuur het leeuwedeel in het havo deel reactie van de lezer op de tekst staat centraal wordt de geschiedenis tot 1918 kort samenge maar de persoonlijkheid van de lezer mulder vat in het vwo deel moet de oudere literatuur 1992 het is niet toevallig dat de afdeling wachten tot 5 6 vwo in deze afdeling is de preventie van de ria gg in groningen deze literatuur niet chronologisch geordend de aanpak heeft ondersteund auteurs proberen de leerlingen te motiveren met alle sympathie die je voor deze bena door niet met de middeleeuwen maar met de dering kunt hebben kun je moeilijk verwach tweede wereldoorlog te beginnen in 4 vwo ten dat een schoolboek als op niveau literair komt alleen poezie en proza van na 1945 aan hierin mee zal gaan uitgevers mikken op een de orde in 4 5 havo komt ook het interbel behoorlijk marktaandeel en zullen voorzichtig lum nog aan de beurt in dit deel wordt boven omgaan met alles wat sterk van het gemiddel dien de literatuur van voor 1918 in enkele bladzijden samengevat 1995 2 m o er 73 daarna volgt de afdeling genreleer die beschikbare studielast in de tweede fase is nog vooral in het xnvo deel uitgebreid is 36 blad speculatief maar het lijkt erop dat het lezen voor zijden genres uit poezie proza en drama met de literatuurlijst een groot deel van de beschik tekstvoorbeelden bare studielast zal opslokken wat moet je dan de derde afdeling is verhaalanalyse deze nog met een boek van deze omvang en prijs afdeling maakt in het havo deel een zeer complete indruk voor de vwo leerlingen ver z elfstandig leren delen de auteurs de analyse over 4 vwo en 5 6 vwo zowel havo als vwo leerlingen moe ik ben me er van bewust dat ik bij bovenstaan ten tekstervaring en tekstbestudering verza de afweging uitga van een traditionele lessitua melen in een leesdossier tie de docent behandelt een stukje theorie en de vierde afdeling is stilistiek in ongeveer enkele voorbeelden de leerlingen passen aan zo bladzijden komen in ruim 20 paragraafjes de hand van vragen en opdrachten de theorie veel stilistische begrippen aan de orde toe deels in de vorm van huiswerk de ant de laatste korte afdeling is poezieanalyse woorden worden vervolgens besproken dit is hierin wordt een stappenplan om gedichten te de aanpak waar het boek toe uitnodigt teksten analyseren gepresenteerd worden steeds voorafgegaan door theorie en tenslotte zijn er lijsten met auteurs en titels gevolgd door vragen en opdrachten die vaak en een register deel 4 vwo bevat nog een op details gericht zijn dit is een heel gestruc begrippenlijst epische genres tureerde aanpak waar vooral de docenten de docentenboeken tellen ongeveer 4o blad voordeel van kunnen hebben als zij streven zijden in ongeveer vijf bladzijden worden de naar hanteerbaarheid en overzichtelijkheid vijf afdelingen verantwoord daarna geven de voor de leerlingen betekent het natuurlijk ook auteurs per afdeling een verantwoording van dat zij precies weten wat de docent wil maar tekstkeuze en opdrachten uitwerkingen van anno 1995 is zelfstandig leren meer geworden de opdrachten en een aantal praktijktips dan een hobby van enkelingen of een voorbij de lesboeken zijn voorzien van illustraties in gaand modeverschijnsel het is de hoeksteen kleur en zwart wit die beter zullen aansluiten bij van nieuw onderwijsbeleid dat vorm gaat krij de smaak van de leraar dan bij die van leerlingen gen in de tweede fase de hervormingen die de typografie ziet er ook nogal traditioneel uit hiervoor op stapel staan raken immers niet alleen de structuur van de bovenbouw benodigde tij d xnvo vwo maar vooral ook de manier van werken de docent zal immers meer begelei beide lesboeken maken een complete zelfs der worden de leerling zal alleen of in groep overcomplete indruk volgens het cverr rap jes meer zelf moeten onderzoeken dat zal port zou inclusief de vrije ruimte maximaal zeker gevolgen hebben voor vorm en inhoud 45 van de lestijd aan literatuur besteed van de schoolboeken mogen worden in de havo afdeling betekent is op niveau literair geschikt voor het zelfstan dit uitgaande van maximaal vier wekelijkse les dig leren in de tweede fase ik vrees van niet uren maximaal zoo uur over twee jaar daar het gaat mij daarbij niet zozeer om de leerstof voor bevat deel 4 5 havo ruim voldoende belangrijker is de rolverdeling tussen leerlin materiaal de docent zal moeten kiezen dat is gen en docenten ideaal gezien wordt de op zich geen probleem maar je loopt het risico docent de begeleider van het leerproces van de van een onevenwichtige aanpak het docen leerling dat vraagt een andere instelling van tenboek geeft h ier geen steun het zelfde pro docenten en leerlingen en een andere manier bleem kan zich bij 4 vwo voordoen maximaal van met de stof omgaan de leerlingen die ongeveer 45 lessen voor een heel boek geconfronteerd worden met bijvoorbeeld een het is op zich niet erg dat er veel materiaal groep schrijvers uit een bepaalde periode beschikbaar is maar ik ben bang dat er voor moeten meer kunnen dan reproduceren wat in een uitgebreid literatuurboek in de tweede de bijbehorende theorie staat ze moeten fase geen plaats meer is omrekenen van het meer kunnen dan de vragen bij de voorbeel cverr percentage lestijd voor literatuur naar den beantwoorden ze moeten zich bewus t 74 moer 1995 2 zijn van hun leerdoel en begeleid door de zo zijn er meer voorbeelden te vinden in op docent de route naar dat doel bepalen en dracht 5 p 30 bijvoorbeeld vervolgens afleggen voor vergelijkbare situa ties is een vergelijkbare strategie gewenst niet is d e conclusie juist dat osewoudt uit de donke re een rijtje incidentele vragen op niveau literair kamer van damokles door de oorlog verandert heeft een aanpak die geen rekening houdt met de rol van de leerling en de rol van de docent het lijkt alsof deze vraag uitnodigt tot een die in de tweede fase gevraagd wordt sterker conclusie van de leerlingen tot je in de tekst nog in deze boeken worden de oude patronen na het romanfragment leest als er geen oor op het gebied van rolverdeling tussen leerling log geweest zou zijn zou osewoudt een brave en docent grotendeels bevestigd winkelier gebleven zijn helaas komt dit een kleine nuancering op het gebied van bedekte reproduceren vaker voor op pagina zelfstandig leren is op zijn plaats je mag met 102 bijvoorbeeld staat het antwoord op de name van een literatuurdocent een zekere opdracht voorbeeldfunctie verwachten goede docen ten kunnen literatuur voor leerlingen laten leg uit dat de stijl van bint past bij de ideeen van leven zij zullen daarbij soms flinke stukken b int van de les vertellen ook zullen zij een voor beeld moeten zijn bij oordeelsvorming dit is ongeveer zo regels hoger wat verwachten de ook een uitgangspunt als ik in de klas met auteurs van xnvo leerlingen kennelijk dat zij literatuur bezig ben dat neemt niet weg in staat zijn te reproduceren conclusies dat leerlingen zelf sterker verantwoordelijk betreffende de boeken die aan de orde worden gemaakt moeten worden voor hun eigen gesteld staan al in de in of uitleiding van de werk de docent moet natuurlijk niet verdwij fragmenten nen maar wel een stap terug doen als je in het vwo deel is dit iets anders aangepakt tenminste uitgaat van het traditionele beeld de richting is door de auteur bepaald maar de van docenten die de lessen zelf vullen maar leerlingen hebben hier en daar wat meer ook van een geleidelijke overgang van geleid inbreng de keuze van de teksten is niet erg via begeleid naar zelfstandig is in het deel voor afwijkend van het xnvo deel soms komen 4 en 5 havo dat een periode van bijna twee opdrachten sterk overeen de vraag bijvoor jaar beslaat waarin de zelfstandigheid van de beeld naar de ondertitel van de avonden in het leerling zou moeten toenemen niets te mer havo deel heet een winterverhaal ironisch te ken enkele voorbeelden ter illustratie i n zijn in het vwo deel dubbelzinnig opdracht 4 p 26 staat de volgende vraag leg uit dat het beschrijven van de ouders op af de held van d e avonden is frits van egters waar stand de tragiek van het verhaal verhoogt blz 58 om staat in deze zin held tussen aanhalingstekens mogen de leerlingen ook iets anders met het afgezien van de vraag of een roman altijd een fragment uit kort amerikaans doen en wat te held moet hebben de vraagstelling suggereert denken van zoiets kunnen we ons afvragen wat de doel stelling achter deze vraag is willen de auteurs wordt er ook iemand op het matje geroepen zo dat de leerlingen hier hun eigen ideeen over ja wat is de kritiek helden en antihelden vormen of minimaal expliciteren dan zou de bedoeling van de al deze vragen hebben eigenlijk maar een vraag passen binnen zelfstandig leren of wil doel controleren of leerlingen iets gezien heb len zij dat de leerlingen goed hebben opgelet ben een strategie waarbij leerlingen bijvoor toen een medeleerling naar aanleiding van beeld bij een fragment het motief moeten pagina 2 3 waar in de inleiding van het frag beschrijven dat hun het meest opgevallen is ment ook al held staat aan de docent vroeg waarbij de docent hoopt dat alle relevante naar de reden van de aanhalingstekens in het motieven in groepjes of in een klassegesprek laatste geval zou het om pure reproduktie gaan aan de orde komen en zonodig aan het ein d 1995 2 moer 7 5 zelf een aanvu lling verzorgt ontbreekt geheel teksten dat moet ook wel omdat de leerlin op die manier pak ik dat vaak aan de auteurs gen zelfstandig aan hun boekenlijst moeten komen niet verder dan werken tekstbeleving en tekstbestudering worden van elkaar gescheiden en in het hoofdstuk beschrijf de relatie tussen rosa en douwe spelen leesdossier gecombineerd met achtergrond rolpatronen daarin een rol informatie wat mij betreft hadden de auteurs de teksten nog wel meer ruimte mogen geven een zinvoll e opdracht naar aanleiding van en ten koste van de theorie zodat er nog meer dan is er koffie zinvol omdat de opdracht open gelegenheid zou zijn voor zelfstandig analyse is zo n opdracht zou je bij meer fragmenten ren maar de basis is aanwezig kunnen gebruiken door de toegevoegde vraag sturen de auteurs enigszins maar niet zo belevin g storend als in het havo deel vaak voorkomt ook in de andere afdelingen blijkt dat de dat geldt ook voor het tweede moderne ele auteurs meer g ericht zijn op het vergroten van ment aandacht voor de beleving van de tekst de kennis dan op het aanleren van zelfstandig door de leerlingen de auteurs pretenderen te gebruiken vaardigheden de li teratuur hier bij literatuurgeschiedenis al veel aan geschiedenis is door de thematische keuze van dacht aan te besteden ik heb hierboven aan de besproken werken redelijk uitdagend voor gegeven dat ze daarin niet geslaagd zijn veel de leerli ng maar wat te denken van t9 blad opdrachten staan de beleving zelfs in de weg zijden gewijd aan verschill ende vormen van de afdeling verhaalanalyse bevat een hoofd epiek in de afdeling genreleer in het havo stuk tekstbeleving waarin het beoordelen de deel hierbij is het aantrekkelijk maken van eigen literatuuropvatting dat is nogal wat voor de leerstof door een thematische aanpak ken 4 x nvo en d e pe rsoonlijke r eac t ie ce ntraal nelijk niet meer nodig het gaat nu om leerstof staan ik vind aandacht voor deze onderdelen de afdeli ng stilistiek is nog beter uit het van wezenlijk belang omdat leerlingen op deze hoofd te leren het is alleen de vraag of leerlin wijze geholpen kunnen worden een brug te gen de enumerati e of de hyp erbool herkennen als slaan tussen de tekst en hun persoonlijke erva ze die zes weken later in een tekst tegen ringen voor het afronden van het leesproces is komen ook voor afdelingen als stilistiek en deze brug onmi sbaar ik ben me er van bewust genreleer is een andere meer zelfstandige dat aandacht voor tekstbeleving aan de ene didactiek mogelijk waarbij ze niet meer een kant wezenlijk is maar ook moeilijk in de lite aparte afdeling vormen maar toegepast wor ratuurlessen verwerkt kan worden elke den bij het lezen poging is interessant maar niet elke poging is de opbouw van het boek in vijf afde li ngen geslaagd levert een extra probleem op in de afdeling de auteurs van op niveau literair blijven in literatuurgeschiedenis worden termen uit hun poging steken dat wordt volg ens mij ver genreleer en verhaalanalyse zonder verdere oorzaakt doordat zij te veel vanuit het per toeli chting of verwijzing naar de betre ffende spectief van de leraar blijven kijken en te wei afdeling gebruikt de docent kan hier niet nig de leerling voor zich zieri dat is te zien gemist o vo rd en aan het tijdstip waarop de beleving wordt geintroduceerd tekstbeleving is zo wezenlijk toch zelfstandig dat je aandacht hiervoor niet kunt uitstellen je zult vroeg in de vierde klas met die beleving toch is het niet a ll emaal traditioneel de afde aan de slag moeten al is het a ll een maar omdat li ngen verhaalanalyse en poezieanalyse slui je wilt dat leerli ngen op tijd aan hun boeken ten wat beter aan op de eisen van het moder lijst leesverslagen le e sdossier beginnen leer ne onderwijs zoals de auteurs het zelf formu lingen wachten met het beleven van de tekst leren op twee manieren steken deze afdelin niet tot de docent er aan toe is een ander gen uit boven de rest in de eerste plaats probe voorbeeld is het verstandig om het oordeel ren de auteurs leerlingen te leren omgaan met van leerlingen meteen te vergelijken met het verhalen en gedichten naast theorie is er nu oordeel van critici en te vragen naar hun ook plaats voor het zelfstandig benaderen van eigen literatuuropvatting dat lijkt mij eigen 76 moer 1995 2 lijk het bindniveau reflectie van leerlingen op bouw geintroduceerd wordt de leerlingen hun eigen leesgedrag en leesverwachtingen is ervaren de verschillende categorieen dan ook prima maar laat ze dat op hun eigen niveau eerder als zinvol hun vorderingen worden doen dan heeft het met beleving te maken ook voor henzelf zichtbaar doordat de strate daarnaast ontbreekt er iets in de didactiek er gie die aanvankelijk uitmondt in het beant wordt aan leerlingen gevraagd hun mening te woorden van vragen maar bijvoorbeeld in geven maar er gaat niets aan vooraf een glo combinatie met schrijfvaardigheid ook kan baal oordeel stom spannend kan een leerli ng leiden tot een eigen recensie mee groeit met wel geven maar als je om toeli chting vraagt wat ze aan kunnen de docent kan beoordelen blijkt dat veel leerlingen grote moeite hebben of een leerling wat vooruit kan lopen of nog met de vraag waarom ze die mening hebben extra oefening nodig heeft liever eenvoudig een deel van dat antwoord komt uit het boek en haalbaar voor iedereen met extra het andere deel komt uit de leerlingen zelf als mogelijkheden voor goede leerlingen dan een je echt geinteresseerd bent in de lees of litera onhaalbaar ideaal tuurbeleving van leerlingen zul je aandacht een ander punt van kritiek is het beperkte moeten besteden aan het oefenen met reflec gebruik van belevingsopdrachten bij de voor teren leerlingen hebben veel moeite met vra beelden van verhaalanalyse de verhaalanaly gen uit op niveau literair als se komt te uitgebreid aan de orde de voor beelden worden gevolgd door veel vaak geslo heeft het onderwerp je aan het denken gezet of ten vragen en opdrachten soms beginnen de ben je door het lezen van mening veranderd of auteurs met een belevingsopdracht soms ein h ebben de gebeurtenissen bepaalde gevoelens bij digen ze ermee vaak ontbreekt iets dergelijks je opgeroepen vaak wordt de beleving van de tekst over schaduwd door de vele vragen over inhoud en het zijn uitstekende vragen die je bij ieder verteltechniek boek door de leerling aan zichzelf moet laten de auteurs besteden erg veel aandacht aan stellen maar ze zijn voor veel leerlingen te secundaire literatuur vaak zijn voorbeeldfrag globaal en vrijblijvend als je het antwoord op menten ingeleid of helemaal vervangen door deze vragen probeert te bereiken door prakti fragmenten uit recensies of uittrekselboeken sche oefeningen bijvoorbeeld in de vorm van aandacht voor de rol van secundaire literatuur korte schrijfopdrachten raken de leerlingen is goed maar de auteurs geven niet duidelijk meer betrokken in mijn sectie hebben we aan wat het belang ervan is waar gaat het nu ervaring opgedaan met deze werkwijze tot eigenlijk om om de beleving van de lezer of tevredenheid van docenten en leerlingen om het aanleren van normen die buiten de mulder e a mulder 1992 hebben op dit lezer en het boek liggen wat kan secundaire gebied een aantal ideeen en concrete uitwer literatuur voor een lezer betekenen ik krijg kingen op papier gezet hier weer de indruk dat van de leerlingen meer een didactisch probleem dat hiermee samen gevraagd wordt kennis te verzamelen dan zelf hangt is de dosering van de op de beleving een eigen oordeel te vormen natuurlijk gerichte opdrachten vanaf het begin verwach beslist hier de docent die het boek gebruikt ten de auteurs kennelijk dat de leerlingen aandacht voor beleving werkt pas echt als de steeds dezelfde vragenlijst met 40 vragen ver beleving van de leerlingen serieus genomen deeld over vijf categorieen doorlopen bij het wordt en niet overschaduwd wordt door beoordelen van gelezen boeken daarnaast secundaire literatuur ik zorg er altijd voor dat moeten ze voor de argumentatie van het oor leerlingen de beleving van een boek schrifte deel kiezen uit zeven verschillende soorten lijk hebben vastgelegd voor ik ze met secun argumenten wat verwachten de auteurs van daire literatuur confronteer een deel van de leerlingen uit 4 havo en 4 vwo wat ver becijfering van literaire opdrachten zou voor wachten ze van de begeleidende docent ik de beleving gereserveerd kunnen worden een pleit ervoor om een beoordelingslijst voor ander deel voor het verwerken van secundaire boeken te hanteren die mee groeit met de literatuur op deze wijze laat je beide benade leeservaring van de leerling en al in de onder ringen in hun waarde 1995 2 m oer 7 7 de afdelingen poezieanalyse van de beide wat is nu wij s heid delen zijn letterlijk gelijk alleen de keuze van de gedichten in het slothoofdstukje wijkt ondanks een aantal pogingen tot vernieuwing enigszins af rawie en lodeizen nemen in het thematische opbouw in de afdeling litera havo deel de plaats in van herzberg achter tuurgeschiedenis aandacht voor beleving in berg en slauerhoff afdeling verhaalanalyse en poezieanalyse deze korte afdeling begint modern met het enige aandacht voor leesdossier en film is op presenteren van een stappenplan voor het niveau literair een tamelijk traditioneel school analyseren van gedichten boek dat komt vooral naar voren in de rolver globaal lezen deling tussen docent en leerlingen het is een grondig lezen boek dat zich op docenten richt de kennis interpretatie staat centraal er is vrijwel geen aandacht voor beschrijving verstechniek het leerproces van de leerling oordeel persoonlijke waardering de opbouw van het boek lijkt overzichtelijk deze strategie wordt kort toegelicht bij stap maar het is moeilijk vast te stellen in welke s verwijzen de auteurs naar paragraaf 2 2 van volgorde je het beste kunt werken bovendien verhaalanalyse dit zou een mooi voorbeeld werk je daarnaast nog met een taalvaardig van innerlijke samenhang kunnen zijn als dui heidsmethode het docentenboek geeft geen delijk was welke van de 40 vragen ook voor de suggesties in de richting van een jaarplanning oordeelsvorming over gedichten van belang de tekstkeuze lijkt mij verantwoord de zijn aanwijzingen hierover ontbreken in het diepzee waarderingslijst van i99o en de plaats leerlingen en het docentenboek in de literatuur zijn volgens het docentenboek een stappenplan voor de aanpak van gedich criteria voor de tekstkeuze geweest de teksten ten is niet nieuw het is wel een goed voor zijn niet al te modern zwagerman staat niet in beeld van hoe leerlingen kunnen leren volgens het register maar dat is niet zo wezenlijk voor een vaste strategie te werken de verbanden de leerlingen valt aan deze teksten genoeg te tussen de onderdelen van de strategie moeten beleven als de aanpak maar geschikt is dan wel duidelijk zijn ik heb zelf wat moeite op niveau literair is niet de slechtste literatuur om stap 4 zinvol in het rijtje in te passen de methode maar de boeken schieten toch op voorbeelden uit het boek geven geen oplos belangrijke punten tekort zeker als je nagaat sing in geen van de reeksen opdrachten en dat de auteurs ze zelf aangepast aan de eisen vragen naar aanleiding van een gedicht wordt van het moderne onderwijs noemen in de stap 4 meegenomen misschien was het zinvol traditionele lessituatie lijken ze mij misschien ler geweest om stap i te splitsen in een nog een paar jaar bruikbaar als er tenminste beschrijving van de vorm en een globale voldoende tijd in het lesprogramma beschik beschrijving van de inhoud stap 4 wordt dan baar is op een minder opvallende plaats ondergebracht het mag duidelijk zijn dat ik er niet voor kies het is mijn ervaring dat er een andere poezieanalyse besluit het boek toeval of niet benadering van literatuur mogelijk is die hoe het lijkt of de leerling nu toe is aan wat opener wel nu nog niet verplicht vlak voor de invoe en zelfstandiger opdrachten de benadering is ring van de tweede fase toch al gewenst is in minder op details gericht de leerlingen mogen deze methode hoort systematische aandacht meer zelf kiezen en moeten hun interpretaties voor de beleving van de tekst thuis binnen het met elkaar vergelijken ze moeten zelf gedich kader van zelfstandig leren ten zoeken en voorlezen de leerlingen gaan aan het werk en gelukkig ze hoeven nu niet literatuur bang te zijn dat het goede antwoord al op de vorige bladzijde staat maar wat gebeurt er als mulder jan monique wijffels literatuur de docent het hele boek achter elkaar wil persoonlijke ontwikkeling amsterdam vrije uni doorwerken en het aantal lessen niet goed versiteit instituut voor didactiek en onder heeft geteld en als de leer li ngen nu eens liever wijspraktijk 1992 met deze afdeling willen beginnen 78 moer 1995 2