Op weg naar een ander grammatica-onderwijs

op weg naar een ander grammatica onderwijs 1 spelen met woorden en zinne n 2 evaluatie van de spelresultaten drs ben ever s hoe het bego n toen mijn havo 1 leerlingen en ik schoon genoeg gekregen hadden van de traditionele grammatica begonnen we samen te zoeken naar een weg tot een zinvoller bezig zijn met de taal omdat we al in andere lesdelen het productief taalgebruik in de vorm van taalspelletjes beoefenden lag het voor de hand dat we ertoe kwamen ook voor het lesdeel grammatica een taalspelletje te bedenken dit was een uitdaging aan mijn leerlingen die ze bepaald niet onbeantwoord lieten het merkwaar dige was dat ze zich onmiddellijk ontpopten als kleine chomskyaantjes het eerste spelletje waar ze mee aankwamen was niets anders dan een her schrijven van een gegeven zin in dezelfde structuur de zin was hij gaf de zieke een bloemetje deze mededeling kwam niet zo maar uit het abstracte te voorschijn een van de leerlingen was ziek en er was iemand heengegaan die een b loemetje na mens de klas had aangeboden fr werd tien minuten uitgetrokken om de gegeven zinsstructuur in tien voor beelden te herschrijven we spraken af dat we daarna met z n allen de voor beelden zouden nagaan en over de dubieuze voorbeelden met elkaar in discus sie zouden treden dit was de eerste nieuwe grammaticales die gelukkig door vele tientallen an dere lessen van gelijke aard gevolgd is de leerlingen hebben er erg enthousiast aan meegedaan niet in het minst omdat ze zich bewust waren aan iets nieuws mee te werken een stukje onder wijsvernieuwing mee op te bouwen een brokje van de eerste le s een van de leerlingen kwam met het volgende tiental nummer een was toen nog het gegeven zinnetje later zijn we daarvan teruggekomen nu beginnen we weer met het gegeven zinnetje als naam van het rijtje 1 hij gaf de zieke een bloemetje 2 hij gaf piet een oorvij g 3 hij verkocht moeder een lap katoen 4 hij gaf me daar een nummertje we g 5 hij verkocht moeder voor een dubbeltje 6 de dokter voelde me de pol s 7 tante haalde me af van de trein 8 niemand wist me dat te vert ellen 111 9 moet je ophouden niemand wist me dat 10 geef me een appel de discussie over deze tien zinnen liep vele kwartiertjes uit voor het eerst had ik het gevoel dat mijn leerlingen nu echt met taal bezig waren het spreekt vanzelf dat alle grammaticale termen taboe waren we waren uit sluitend met structuren bezig het verbeteren voor zover mogelijk begon een belangrijke rol te spelen zo ontstonden bijvoorbeeld 4 hij gaf weg me daar een nummertje 4 hij gaf weg een nummertje me daar spanning tussen woordstructuur en zinsstructuur of 10 hij geeft me een appel verschil tussen geef en hij geeft zowel het creatief bezig zijn het maken van soortgelijke zinnen als de indringende discussie over de dubieuze gevallen bleken nu juist het effect op te leveren dat de traditionele grammatica pretendeerde te bereiken nog e n kele vo o rbeelden va n herschreven zinne n ik geef hier alleen de voorbeelde n de discu ssie is moeilijk in kort bestek weer te geven wel wil ik heel nadrukkelijk verklaren dat naar mijn voor lopige idee de evaluatie belangrijker is dan het herschrijven van de gegeven zin b oven d i en is het zo dat de hele klas tijdens de evaluatie doorgaat met het herschrij ven in de zin van het reeds aangeduide verbeteren zinsstructuren en woordfuncties worden zodoende voor de leerl ingen heel con c reet en heel duidel ij k hier zij n enkele voorbeelde n 1 tegen de avond begon het te regenen 2 in de morgen hield t op te sneeuwen 3 gisteren kwam hij te vallen 4 morgen komt hij te rome aan 5 anders wist h ij t wel te versieren 6 hij wist t anders wel t e versieren 7 weet bij t ook zo mooi te ve rsieren 8 anders begin ik te huilen 9 waarom begon jij te hui l en 10 als t donker is begint t te regenen vooral zin 1 0 was voor veel l eer lingen een openbaring u moet niet vergeten dat deze l eerlin gen de leerli ng en van het eerste uur nog on behoorlij k besmet waren met grammaticale voorkenn is die ze steeds meer als een uiterst h i nderlijke ball ast begonnen te ervaren de discussies over te rome en te regenen betekenden voor veel leerlingen een verre sprong in een nieuw nog onbekend terrein steeds meer gingen we redeneren in de orde van zinnen en woorden waarbij we elkaar uitsluitend met voorbeelden te lijf gingen en steeds minder werd de behoefte aan enig e 11 2 theoretische verdui delij king die we voorheen altij d als versluiering ervaren hadden vergelijk onder andere 1 ik sta te popelen 2 ik sta op het station te rome 3 ik verblijf te rom e 4 i k ben in rom e de vergelijking van 3 en 4 bracht ons vanuit onze eigen klassituatie op liet terrein van de stilistische grammatica nog enkele voorbeelden waaruit blijkt wat voor waardevol materiaal er te voorschijn komt waardevoller dan het materiaal van alle traditionele gram matica s bij elkaar al was het alleen maar omdat we nu uitgaan van eigen materiaal van zelfgemaakte zinnen het effect dat dit op een klas heeft is nauwelijks onder woorden te brengen zeker niet voor een leraar die ongeveer 25 jaren met stijgende tegenzin traditioneel bezig geweest is 1 die arme man loopt al tien jaar met een stok 2 die arme man loopt al tien jaar met hetzelfde meisje 3 die arme man praat al tien jaar met consumpti e 4 die arme man loopt al tien jaar met molentjes 5 die arme man ligt al een week in bed met grie p blijkbaar kwam deze leerling niet van die arme man af als reactie van de klas werd een nieuwe spelregel ingevoerd niemand mag een deel van een andere zin zo maar overnemen het begrip zinsdeel kwam nu ineens maar in een heel andere context en daardoor zinvoller in de discussie terug d e leerlingen kunnen eindeloos met dit soort herschrijvingen aan de gang blijven soms alleen soms ook in groepjes opvallend was dat binnen de groepjes de corrigerende functie al begon te werken een groot deel van de correctie en dus ook van de discussie verplaatste zich naar de groepjes zodat de klasse discussie in belangrijkheid afnam en eigenlijk alleen nog maar diende als een soort groepscontrole natuurlijk waren er ook zinnen waar we met z n allen niet uitkwamen en dan kwam een slagzin uit de voorbije tijd weer opduiken taal is geen wiskunde ook spelen met woorde n bij de woordspelletjes gaan we uit van zinnen we herschrijven nu woorden en geen zinnen een uiterst belangrijk element in de discussie is welke re acties binnen de z i nsstructuur worden door het herschrijven van een woord uit de zin opgeroepen een voorbeeld gegeven zin ik zag hem in de stad lopen ik kan niet meer precies achterhalen hoe dat zo gekomen is maar terwijl we bij het herschrijven van zinnen altijd het aantal 1 0 hebben aangehouden is dat aantal bij het herschrijven van woorden altijd s geweest dat zal wel sa 113 meehangen met de situatie dat er bij die woorden toch al zoveel herschre ven moest worden ik jij hij wij de dokter zag hoorde ontmoette vergiste verzoop hem mij jou ons nieman d in boven achter onder buiten de het een die onze stad dorp streek land rivie r lopen zwemmen fietsen drinken slapen in het begin vooral waren de discussies over woordherschrijvingen terugge bracht in de zin nog levendiger en feller dan die over herschrijvingen van de zinnen de morfologie was dus blijkbaar interessanter dan de syntaxis ongeveer 25 jaar had ik altijd het tegenovergestelde meegemaakt wat voor mij zo verrassend was was de ervaring dat jongens en meisjes van de onderbouw van het voortgezet onderwijs in staat bleken fel en zinnig te discussieren over heel kleine taalverschilletjes bij de traditionele grammatica gaf de behandeling van nuance verschillen al tijd aanleiding tot concentratieverlies nu was het tegenovergestelde het ge val dit heeft zelfs een periode geleid tot loutere woordherschrijvingen dus bui ten enig concreet zinsverband wat al gauw onmogelijk bleek te zijn zoals 1 paard stoeien 2 paard stoe l 3 stoeien vechten en 1 kom bederf 2 kom vooruit 3 kom schoteltje en 1 braaf stou t 2 braaf waar is mijn hondje dan 3 braaf stoe r 4 braaf vroo m 5 braaf goed gedaa n na die gelukkig korte woordperiode kwamen we tot de conclusie dat het om twee benaderingen ging van eenzelfde fenomeen namelijk de levende taal we waren bezig de taal op heterdaad te betrappen we waren bezig door al ons gefrommel aan zinnen en woorden iets gewaar te worden van wat er nu eigenlijk aan t gebeuren was arme kindere n toen we halverwege de rit weer eens wat schoolgrammatica s in de klas brachte n heeft ons dat allemaal danig veel plezier bezorgd en toch ook weer geen plezier als we dachten aan al die arme kindertjes die nog gedwongen 1 1 4 waren al die grammaticale begrippen uit hun hoofd te leren en toe te passen in speciaal voor dat doel door de boekjesschrijvers gefabriceerde losse zinnetjes arme arme kindertjes zouden ze ooit wel iets van taal begrijpen wij proberen de bijwoordelijke bepaling van middel het voorzetselvoorwerp de bepaling van gesteldheid de werkwoordelijke uitdrukking het loze onderwerp het naamwoordelijke gezegde en al dat andere fraais meer te vergeten en reele overeenkomsten en reele verschillen in taalgebruik te ontdekken en zelf te gebruiken voor de kinderen gaat het vooral om het spel om het spelend bezig zijn voor ons gaat het om de zinvolheid van het spel het gaat om bewustwording van taalmogelijkheden en onmogelijkheden het gaat ook om grotere soepel heid in uitdrukkingsvermogen de traditionele grammatica vormde vaak een hinderpaal op de weg naar meer soepelheid de prille ervaring met de kleine chomskyaantjes heeft me ervan overtuigd dat dit herschrijven en corrigerend herschrijven en discussieren en nog eens verfijnend herschrijven het produc tieve taalgebruik in belangrijke mate bevordert en het mooie is dat de kinderen dit zelf ook zo ervaren dat ze ontdekken dat zo spelenderwijs bezig zijn met taal hun taalvermogen sterker maakt als ze eenmaal zover zijn moet je ze gaan afremmen een woord dat wonderlijk klinkt tegen de achtergrond van de traditionele grammatica omdat ze anders zinloos gaan doorsnel en zonder de geregelde evaluatie in discussie en lierschrij vingen niet dat ze dat niet leuk vinden maar het zich laten gaan zit er bij ons nu eenmaal in en daarom moeten ze tegen zichzelf in bescherming worde n g en o me n nabeschouwin g deze nieuwe aanpak van de taalkunde kan zowel op de basisschool als in het voortgezet onderwijs worden toegepast boeken zijn er uiteraard niet voor nodig de klas zorgt zelf voor het materiaal en zorgt voor een deel ook zelf voor de voortgang nu komt de uiterst belangrijke plaats van de docent die hier op een juiste agogische wijze op moet inspelen er is een groepsproces van taalbewustwording aan de gang en dat moeten wij als groepsbegeleiders in goede banen leiden geen eenvoudige taak voor men sen die alleen maar de docentenopleiding genoten hebben de doelstelling is duidelijk het gaat om dat taalbewustzijn dat de mens in staat stelt bete r te lezen beter te luisteren beter te spreken en beter te schrijven bewust taal gebruik met een langdurige experimentele taalervaring is voorwaarde voor ver antwoord taalgebruik en daardoor voor beter taalgebruik de kinderen durfden meer samenvattingen en commentaren van derde klasser tjes stonden op hoog niveau bleek in een bepaalde periode waardoor dan ook het creatief vermogen onder de maat dan was de behoefte aan taalspelletjes duidelijk aanwezig het ritme van voorbereiden en scheppen en zo voort werd manifest het merkwaardige daarbij was dat dit ritme steeds een groepsritm e 115 bleek te zij n en niet ee n lou ter individu el e affaire het l aatste zou je verwachten toch voltrekt het zelf worden zich in menselijke relatie mijn ervar i ng i s nog maar hee l pril de reden dat ik er nu al in dit uiterst prille stadium mee voor de dag kom is dat iedereen er naar hartelust tegenaan kan schoppen ik van mijn kant zal heel erg graag terugschoppen niet alleen op de basis van wat ik hier verteld heb maar op de basis van de gehele ervaring met de kleine chomskyaantjes heemstede 25 september 1 97 1 frequentieonderzoek van het nederlands a j vervoorn bij het onderwijs in het nederlands is de laatste paar jaar de vraag wat er nu eigenlijk onderwezen moet worden sterk op de voorgrond gekomen de bunde ling van leraren op alle niveaus in de von heeft daartoe in sterke mate bij gedragen het is een van de weinige maatschappelijke gebeurtenissen geweest waarbij confrontatie niet in een conflict maar in constructief handelen resul teert het is overigens voor mij nog een vraag of het vak taal de speciale positie van het moedertaalonderwijs toch niet beter weergeeft dan het vak nederlands de von zou een vom moeten worden vereniging voor het on derwijs in de moedertaal maar dit terzijde een van de hoofddoelen van het moedertaalonderwijs zal uitbreiding van de taalschat zijn het is intussen ruim voldoende aangetoond welke ernorme maatschappelijke consequenties een beperkte taalbeheersing en als belangrijk onderdeel daarvan een beperkte woordenschat voor een leerling heeft beschik king over ee n ruime voorraad woorden en zinsconstructies is dus een ideaal einddoel voor elke vorm van moedertaalonderwijs de vraag is dan hoe kan dat ideaal zo systematisch en dus zo efficient mogelijk bereikt worden inzicht in wat gewoon en wat ongewoon is in de taal in de frequenties van woorden en constructies is daarvoor een eerste vereiste het frequentieonder zoek i s van gr o te be t ekenis voor de didactiek van het taalo n derwi j s daar het een wetenschappelijke basis verschaft voor de keuze van de woorden die men de leerlingen het eerst moet bijbrengen merkt staal in zijn interessante maar weinig gebruikte boek op lit 10 pg 16 oude frequentieonderzoekinge n de behoefte aan een goed inzicht in de frequentie van het nederlands en dit geldt min of meer ook voor andere talen ontstond niet vanuit het moedertaal onderwijs het eerste frequentieonderzoek van het nederlands werd in opdracht van het departement van onderwijs en eeredienst de tijden zijn wel veran derd in het toenmalige nederlands indie ondernomen het verslag van dat 11 6