Over beleving en werkelijkheid: het verloren paradijs

joop dirksen over beleving en werkelijkheid het verloren paradijs toen ik klein was cja vertel nog eens over vroeger opa 1 speelde ik op de plaats waar nu aankomende techneuten in de torenflats van de tu eindhoven ingewikkelde schei en natuur kundeproeven verrichten in mijn tijd was daar een onontgon nen moerassig gebied dat d n bimt de beemd heette en voor mij peuter eigenlijk verbode n terrein was wat ik er zoal heb uitgespookt ik weet het werkelijk niet meer ik was vier jaar toen we verhuisden naar een ander stadsdeel maar als ik terugdenk aan toen komt er een vage doch on miskenbare paradijslucht in mijn neus waar een jeugd vreedzaam en vriendelijk verlopen is ontstaat bij het ophalen van herinneringen aan die tijd al gauw die paradijselijke sfeer zeker als die jonge jaren niet tussen beton werden doorgebracht maar in de natuur in een exotische wereld van vreemde geuren en kleuren weemoed vlamt op als ja ren later de burgerlijk ingerichte woning in een brave provinciestad het decor is waartegen het dagelijks leven zich afspeelt indie het verloren paradijs mijn beeld van oost indie indonesie komt vooral uit twee bronnen ener zijds schilderde n de brieven en verhalen van mijn tante zuster voor wi e pieysiers de gele rivier is bevrozen gelezen heeft de mijne was er ook een van de heldhaftige soort maar een stuk spraakzamer borneo waar ze veertig jaar werkte af als weliswaar mooi maar hard en heet meer hel dan hemel anderzijds heeft de grote hoeveelheid literatuur over en uit indie indonesie van alberts tot zikken een beeld geschetst dat rijkgeschakeerd is maar toch vooral een hoog bimt gehalte heeft liet was een wereld met licht en schaduwzijden dat vaak verfoeide koloniaal bewind had ook zijn goede kanten tegenover eenzaamheid verbittering en heimwee naar holland stond bij velen de liefde voor die geheimzinnige exoti sche archipel zijn kleurrijke bevolking en zijn betoverende natuur en voor anderen was het hun land waar zij geboren en getogen waren waar zij leefden totdat zij eruit verdreven werden ik citeer bier uit de inleiding van het voor treffelijke oost indisch magazijn van rob nieuwenhuys bert paasman en peter van zonneveld een bulkboek uitgave amsterdam 1990 waar ik bij het schrijven van dit artkel dankbaar gebruik van heb gemaakt allerlei grote auteurs die er gedurende korte of langere tijd woonden hebben hun beeld van het land opgeschreven het paradijs ligt altijd elders couperus bijvoorbeeld verbleef van zijn negende tot zijn veertiende jaar in indie ging er in 1899 met zijn vrouw weer naar toe en publiceerde in 1900 de stille kracht een boek vo l sfeerbeschrijvinge n va n indie de westers e 26 dirksen over beleving en werkelijkheid het verloren paradijs mens ogenschijnlijk superieur gaat zo maakt dit boek duidelijk te gronde doordat hij de werkelijkheid om hem heen heel eenzijdig en vooringenomen benadert de hoofdpersoon van oudijck vindt pas vrede met zichzelf als hij zijn kleinheid accepteert ma g je concludere n da t couperu s vind t da t d e nederlander niet thuishoort in indie door de ogen van een belangrijke bijfiguur ev a eldersma word t ons ee n blik gegund op de blanken in batavia die bogen zich over hun werk ziende tussen hun dorstige blik en de witte woestijn hunner papieren steeds de dau wende fata morgana van die toekomst de lavende oase van hun materialisti sche hersenschim binnen zoveel tij d geld en dan weg weg naa r europa ligt het paradijs daar waar je niet bent een echte indische jongen du perron werd in 1899 geboren in indie bracht daar zijn hele jeugd door tot 1921 en schreef daarover toen hij in europa werkte het land van herkomst 1935 de beschrijving van zijn jeugd via die van de verhaalfiguur ducroo is een weemoedige e n openhartige beschrijvin g va n een gelukkige tij d al s zoon van welvarende ouders het herenzoontje vanuit een vanzelfsprekende superioriteit ten opzichte van de bedienden en minder bedeelde leeftijdgenoten om hem heen ik heb als alle andere indische jongens later zelf inlanders ge slagen hlvh p 219 waar couperus de buitenstaander bleef gefascineerd door een vreemde wereld was du perron een echte indische jongen met de nodige kritiek op de nederlanders spreek geen kwaad zeg ik van de indische specerijen bedenk dat hiervoor allerlei calvinisten overtuigde bandieten zijn geworden ongehoord die kruideniers op zoek naar nieuwe waren ze waren al zeevaarders geworden en ze bleken zich ook nog in roofridders te kunnen ver anderen met hun versterkte pakhuizen ze vroegen beleefd vergunning aan de bruine broeder om een kruidenierszaak o p zijn terrein te mogen vestigen bijna om door hem beschermd te worden achteraf bleek het een fort te zijn van waaruit de omstreken veilig geplunderd konden worden de administratie van deze rooftochten vormde onze eerste grote gouverneurs terwijl hij met zijn calvinistische handen in de buit geklemd zat schreef de grootste van deze lieden naar het hoofdkantoor thui s da t men gerust o p de go d va n de roof mocht blijven vertrouwen dispereer t niet er valt hier werkelijk genoe g t e halen hlvh p 17 18 toen du perron in 1936 overigens door familieperikelen verarmd weer te rugkeerde naar indie werd dat een uitermate teleurstellende ervaring ondanks het goede voornemen dat hij via ducroo formuleerde ik weet alleen zeker dat wanneer ik ooit in het land van de javanen terugkom ik anders met oneindig meer sympathi e e n aandach t tegenove r he n za l staa n da n i k vroege r deed hlvh p336 al spoedi g vertrok hij weer het laatste jaar van zijn le ven bracht hij in nederland door paradijselijke omgeving dermout werd ook ook geboren in indie maar bracht haar puberteitsjaren in nederland door het grootste deel va n de rest van haar leven 1888 1962 27 dirksen over beleving en werkelijkheid het verloren paradijs woonde ze in indie haar nog pas gisteren 1951 beschrijft ne t al s du perrons land van herkomst het land van haar vroege kinderjaren als een para dijs het jonge meisje riek woont er met haar ouders en de bedienden in een prachtige omgeving in de vochtige geurige tuin was het vol vogels helgele weversvogels bouwden hun nesten in de koningspalmen hangende aan de punten van de bladeren en wiegende op ieder wind in de hibiscushagen om de putten heen voor all e bijgebouwen e n stallen vol me t bloemen va n he t bleekste roze tot het donkerste rood tuimelden de honingvogeltjes rond zo bont en klein en vederlicht overal waren plekjes waar zij graag zaten on der een of andere boom of op een glooiing naar een van de grote sloten toe tussen de varens npg p 30 e v maar alle mensen om haar heen van wie ze houdt raakt ze kwijt en wat heb je dan aan een paradijselijke omgeving uiteindelijk vertrekt ze in haar eentje naar holland maar moet eerst stilstaan en omzien nog er was zoveel be halve de mensen ook het andere dat zij liefhad haar plaats op aarde tot nu toe het grot e huis met d e witmarmeren vloer en de zwarte ster en de gouden volgels op de tochtdeuren de groene ommuurde tuin alle bomen alle bloemen de berg zij moest de tijd hebbe n om het alle s t e verliezen npg p 158 9 deskundige van tempo doeloe rob nieuwenhuys ook in indie geboren uit een nederlandse vader en een indische moeder heeft zij n hel e leven gewijd aa n het vastleggen va n het voorbije in romanvorm en via studies als de oost indische spiegel heeft hij gepoogd de wereld van toen het leven van toen maar ook de literaire aktivi teiten van toen voor de eeuwigheid te bewaren hij is erkend deskundige als het gaat om de tempo doeloe maar zou niet in de tijd van tempo doeloe ge lef d willen hebben t e foto s die in mijn fotoboeken staan hebben daarom in de strikte betekenis va n het woord geen nostalgische werking wel ligt er voor mij een melancholie overheen die tot op het bot gaat zoals bij alles wat voorbij is en ver weg vervallen vervaagd en verdwenen ook uit het boven opgenomen citaat uit oost indisch magazijn blijkt al dat hij nuchter omgaat met het paradijsverhaal terug naar indie literatuur opvallend is dat de laatste jaren nog steeds terug naar indie boeken verschij nen romans waarin de hoofdpersoon ee n nostalgische reis gaat maken naar indonesie waar hij zij vroeger geweest is vervoort zwarte rijst bloem geen gewoon indisch meisje wolkers de kus springer bandoeng bandung aj allen beschrijven pijnlijke ontnuch teringen een verleden blijkt geromantiseerd te zijn als jaren later de hoofd persoon in hun boeken gaat kijken of er nog iets van dat verleden bestaat de hoofdpersoon uit zwarte rijst in nederland na de repatriering getrouwd met zijn jeugdvriendin uit indie heeft op vakantie zijn zoontje verloren door de onoplettendheid van zijn vrouw en hemzelf op een nostalgische reis naar indonesie ervaren zijn vrouw en hij dat ze niet alleen hun kind zijn kwijtge 28 dirksen over beleving en werkelijkheid het verloren paradijs raakt maar ook elkaar geen gewoon indisch meisje vertelt over de gespletenheid van de hoofdfiguur van indische afkomst maar in nederland opgegroeid en zoals uit heer reis te rug blijkt in geen van beide werelden helemaal thuis de vitaliteit die spreekt uit wolkers de walgvolgel di e zich ook voor een belangrijk deel in indonesie afspeelt is in zijn terugkeerboek de kus vol komen verdwenen aftakeling vermoeidheid ziekte en verval worden versterkt door de hitte en vermoeienissen van de indonesie reis van de hoofdpersoon in het bijzonder springer springer is in dit rijtje ongetwijfeld degene bij wi e d e romantiek va n het exotische he t sterkst in bijna al zijn boeken naar voren komt maar in bijna al zijn boeken is het einde ook een deceptie de hoofdpersoon loopt vroeg of laat tegen de harde werkelijkheid op het leven i s gee n sprookj e e n is da t waarschijnlijk ook nooit geweest leuk is in dit verband dat springer in bandoeng bandung zijn hoofdpersoon chris regensburg de volgende gedachte n door het moede hoofd laa t gaan pag 23 hij was zo langzamerhand de laatste nederlander met een indisch hoofdstuk in zijn leven die nog niet was teruggeweeest naar dat paradijs van herkomst wat hij uiteindelijk zuchten d en met tegenzin aa n zijn burea u neergezegen en na ingespannen piekeren aan flitsen uit zijn vroegere jaren in bandoeng west java kon terugroepen leek de moeite van het opschrijven nauwelijks waard hij besefte da t bij niet ee n originele syllab e had toe t e voegen aa n d e zogenaamd e terugkeerliteratuu r di e sind s jaar e n da g d e nederlandse boekwinkels uit puilde wie had geen goede herinneringen aan korte schooltijden veel zwemmen zorgzame bedienden geheimzinnige na tuur door duizend anderen reeds lang smakelijk af gesabbelde souvenirs meer kreeg hij niet uit zijn pen maar als regensburg vi a een indisch schoolvriendje echt met zijn indische tijd wordt geconfronteerd kome n er ongewild nogal wa t heel persoonlijk e beelden en herinneringen naar boven die hij liever definitief vergeten had wil len zijn in springers zaken overzee dat zich ook afspeelt in indie staat een passage die aardig aansluit bij de boven geciteerde zinnen uit de stille kracht pag 6 een collega ging met verlof drie afscheidsfeesten in een week de eregas ten die overmorgen naar europa zouden vertrekken werden toegedronken met daar gaan jullie bofferds iedereen had commentaar zij wel lekker naar de wintersport die zien we hier nooit meer terug je moet wel gek zijn om in dit rotiand te willen werken zo kan hella haasse wanneer zij in krassen op een rots versla g doe t va n haar terugkeer naar java in 1969 noch het indonesie van dan zien noch haar nederlands indie van haar jeugd vele bladzijden in haar notities bij een reis op java zoals de ondertitel luidt getuigen van de liefde die zij voelt voor dit uitgestrekte eilandenrijk zij uit die liefde in een zorgvuldige benadering van het heden in haar uitleg va n de ontwikkelingen di e na het vertrek va n de 29 dirksen over beleving en werkelijkheid het verloren paradijs nederlanders hebben plaatsgevonden in haar genuanceerde benadering van de twee presidenten die indonesie hebben geleid soekarno en soeharto zo ver schillend van karakter en optreden en in haar boek staan ook een paar onver getelijke verhalen die je zo met de klas kunt lezen om de leerlingen een in zicht te geven in de plaatselijke verhoudingen dat ik hier zwijg ovr alberts en brouwers en kousbroek vindt zijn grond in het feit dat elders in dit nummer aandacht aan hun indie gevoelens wordt ge schonken indie het verloren paradijs heeft het paradijs ooit bestaan of mogen we concluderen dat het om een meta foor handelt voor een gelukkige jeugd mijn tnmtgevoet misschien moet ik er maar blij om zijn dat mijn bimt mijn paradijs vol gebouwd is door de tu niet meer bestaat een herinnering die getoetst kan worden gaat met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid naar de bliksem indie onuitputtelijke bron van paradijsverhalen 30