Over het maken van transfer van functioneel naar literair lezen

over het maken van transfer van functioneel naar literair lezen mark van bavel deze tekst handelt over literair lezen meer bepaald over een manier om leerlingen vertrouwd te maken met een aantal begrippen van literaire tekstbestudering volgens de leerplannen gebeurt dat in de tweede graad tot dan toe was er bij lite rair lezen weinig studie aan te pas gekomen er werd eerder geprobeerd met wer vende technieken lezen aantrekkelijk te maken en zo leerlingen aan het lezen te krijgen of hen die al lazen lezer te laten zijn het accent lag daarbij op boekpromo tie tekstbeleving en leesplezier en daar hoort weinig analyse bij wel werd leerlin gen geleerd hun tekstbeleven te verwoorden in spreken en schrijven lezen en lezen is twee tionele aspecten van de vaardigheden vooral de aanpak van lezen en schrijven is n contrast met deze geleidelijke aanpak erg veranderd leerlingen krijgen een grote van literair lezen wordt van in de eerste re verscheidenheid aan teksten aangebo graad vrij intensief en snel met strate den naast de literaire genres zijn er nu ook gieen begonnen om teksten functioneel de zakelijke teksten die verschillende tekst te lezen het gaat dan wel om zakelijke soorten vragen om verschillende leeshou teksten dit verschil in benadering is merk dingen teksten worden o m niet alleen waardig leerlingen en leraren komt het meer creatief expressief gelezen maar ook voor zeker in de beginjaren van het voort functioneel hetzelfde geldt voor schrijfvaar gezet onderwijs dat lezen en lezen twee is digheid naast het creatief schrijven staat nu in deze tekst willen wij onderzoeken of het ook van bij het begin het doel en publiek inderdaad om twee totaal verschillende gerichte zakelijk schrijven centraal vaardigheden gaat en of als dat zo is die functionele vaardigheid niet kan gebruikt het gevolg daarvan is dat er in de aanpak worden om tekstbestuderend lezen te ver van teksten in de klas een scherpe schei gemakkelijken dingslijn loopt tussen de literair creatieve en de zakelijk functionele die scheiding is vooral in de beginjaren van het voortgezet onderwijs zelfs nodig immers dan worden leerlingen maken geen de vaardigheden apart en expliciet ingeoe transfer fend om ze efficient aan te leren splitst men ze zelfs nog verder op in deelvaardig sinds enige tijd wordt er dus meer en eer heden der dan vr oe ger werk gemaakt van de func maart april 1994 nummer 4 23e jaargang n i 10 om op die opdeling toch didactisch greep den altijd op elkaar betrokken zijn en dat de te krijgen is een strakke ordening van de indeling alleen gebeurt om didactische vaardigheden nodig o m om te zien in redenen welk volgorde men ze kan moet aanpak ken men werkt met volgende ordening om deze versnippering sommigen noe men het systeemscheiding tegen te gaan mondeling luisteren spreken schrifte zijn er niet alleen aanzetten tot ordening lijk lezen schrijven en maar ook tot groepering nodig een eerste receptief luisteren lezen produktief aanzet daartoe is te vinden in het leerplan spreken schrijven van de eerste graad waar b v de deelvaar digheden van lezen en schrijven parallel in beide categorieen onderscheidt men een naast elkaar worden aangeboden we illus functionele en een creatief expressieve treren dat met het schema van het kant en elk van die vaardigheden wordt leerplan3 wie het oorspronkelijke schema zoals gezegd nog eens verder opgesplitst kent zal merken dat wij bepaalde opsom in deelvaardigheden zo lijkt leren blijkbaar mingen hebben ingekort we hebben ook om het leren te bevorderen wel heel erg tekstgedeelten toegevoegd op plaatsen versnipperd te worden de leerplannenma waar oorspronkelijk witruimten voorkwa kers willen dat echter niet zij stellen dat in men die werden tussen haakjes geplaatst het communicatief taalonderwijs vaardighe schriftelijke taalvaardigheid receptief produktief lezen schrijven efficient informatie kunnen vinden in o m de leerlingen van je klas alfabetisch alfabetische lijsten kunnen ordenen in een tekst fouten tegen de spelling en geen storende fouten maken tegen grammatica kunnen aanwijzen spelling interpunctie en evenmin tegen syntaxis en morfologie een aantal leestechnieken kennen vanuit een krantekop en een bijhorende efficient gebruik kunnen maken van illustratie een eigen kranteberichtje voorkennis snel de belangrijkste kunnen schrijven informatie uit teksten kunnen halen van een korte informatieve tekst de kernzin noteren kunnen aanwijzen hoe een informatieve teksten kunnen schrijven met verzorging tekst opgebouwd is in verhalende van de zinnen de alinea s en het teksten de ontwikkeling van het verhaal verband tussen de zinnen en de alinea s kunnen volgen en aanwijzen tekstsoorten herkennen een verschillende tekstsoorten gebruiken leesstrategie kunnen kiezen een samenvatting van een verhaal een korte beoordeling van een boek een brief met de gangbare conventies nn 23e jaargang nummer 4 maart april 1994 vraag is of we in bovenstaand schema een tweede vorm van transfer vinden we bij zeker in de tekst tussen haakjes eigenlijk bonset e a 1992 p 23 zij hebben een niet kunnen spreken van een vorm van schema ontwikkeld waarin ze mogelijkhe transfer wat leerlingen receptief hebben den tot transfer aanwijzen binnen de recep geleerd de kolom lezen passen ze pro tieve vaardigheden luisteren en lezen en duktief de kolom schrijven toe immers binnen de produktieve spreken en schrij wie inzicht hee ft in de opbouw van b v een ven we nemen het schema over maar informatieve tekst kan die vertrekkend van beperken het tot de receptieve vaardighe dat inzicht en met oefening ook zelf produ den in de linkerkolom staat lezen rechts ceren men past dus eerder verworven ken luisteren de drie rijen van de kolom staan nis vaardigheid toe in een nieuwe situatie voor 1 basisvaardigheid 2 deelvaardighe die sterk gelijkt op de voorgaande daarbij den 3 totale vaardigheid in de witruimten moet men wel bedenken dat leerlingen van tussen de regels hebben bonset e a geen passief inzien naar actief doen een hele corresponderende deel of totale vaardig weg te gaan hebben 4 heid opgenomen receptieve vaardigheden lezen luisteren 1 1 technisch lezen concentreren 2 2 orienteren op de tekst orienteren op de luistertaak inhoud verkennen onderwerp verkennen informatie begrijpen aandacht bij de informatie houden subjectief taalgebruik herkennen bedoeling van de schrijver vaststellen informatie beoordelen informatie beoordelen reflecteren reflecteren 3 3 instructies instructies leerstof reclameteksten reclame kranteberichten nieuwsberichten uit dit schema blijkt dat de receptieve vaar de overdracht is in beide gevallen echter digheden luisteren en lezen heel wat deel alweer geen spontaan proces leerlingen aspecten en activiteiten gemeenschappelijk en zij niet alleen lijken nu eenmaal het hebben vanuit deze gemeenschappelijk onderwijsaanbod dat op hen afkomt sterk heid is het net als daarstraks mogelijk de in vakjes en hokjes te verkavelen en verwe vaardigheid die een leerling geleerd hee ft ren zich met dat was leerstof van het eer over te dragen op een andere gelijkende ste trimester of die leestechniek moeten we vaardigheid misschien is dat hier zelfs bij nederlands gebruiken dat kun je ons bij gemakkelijker omdat de activiteit zo sterk een tekst van geschiedenis niet vragen gelijkend is hetzelfde kan men doen met spreken en schrijven yra maart april 1994 nummer 4 23e jaargang i transfer van functionele deze techniek kan perfect toegepast wor den bij de eerste kennismaking met een vaardigheden naar boek leerlingen leren hoe de titel en de illu de expressief creatieve stratie op de omslag hen iets leert over de inhoud van het boek dan lezen ze de fl ap wij willen nog een stap verder gaan naar tekst van daaruit maken ze met de titel en een d er de vorm van transfer we betrekken de omslagillustratie een voorspelling over de vaardigheden die leerlingen geleerd heb de opbouw en de afloop van het verhaal ben in de functionele aanpak op de expres vervolgens zoeken ze naar bevestiging in sief creatieve m a w op het vaardig wor de illustraties in het boek de mogelijke den in het lezen van literaire teksten onze titels van de hoofdstukken en hier en daar suggesties steunen niet op wetenschappe de vluchtige lezing van een bladzijde ze lijk onderzoek maar op intuitie wij hebben gaan dan na of het verhaal zoals zij het ervaren dat ze werken voorspeld hebben bij de schrijver en de uit geverij van dat boek past zo ieren leerlin nochtans is deze vorm van transfer hele gen dat de kennismaking met leesboeken maal niet vanzelfsprekend er zijn zelfs op dezelfde manier kan verlopen als de stemmen die zeggen dat b v literair lezen kennismaking met zakelijke teksten en vaardigheidsonderwijs elkaar uitsluiten 6 in nederland is het ongeveer zover litera tuuronderwijs is er sterk in het defensief in functionele vaardigheden ons ple i doo i gaat het dus om een over dracht van aangeleerde functionele deel ondersteunen de beginnen vaardigheden naar de literaire dit verschilt de tekstbestudering wezenlijk van de integratie van vaardighe den waarbij b v naar aanleiding van lezen vaardigheden die al elders in functioneel een leerling een tekst schrij ft leesverslag taalgebruik geoefend werden komen dus en die mondeling voor de klas brengt rap van pas om leerlingen actief met boeken te portage in dat geval blijven de vaardighe leren werken de beginnende tekstbestude den los van elkaar en worden ze alleen ring wordt dan als het ware begeleid als gebruikt om bepaalde taken i v m lezen een proces het lijkt trouwens een alge mondeling of schri ft elijk uit te voeren ze meen aanvaarde werkwijze in de tweede interfereren nauwelijks met elkaar graad dat wie leerlingen lezer wil laten zijn of worden niet alleen zijn tekstaanbod bij de transfer die wij voorstaan gaan we goed moet bewaken maar ook wat hij leer een stap verder we gebruiken de vaardig actief met dat aanbod in de klas doet 8 de heden die wij hebben aangeleerd bij func leraar wordt daarbij leesbevorderaar en tioneel lezen ook om literaire begrippen aan begeleider van het leesproces hij bepaalt te brengen we illustreren dat met een voor wat er gelezen wordt hij gaat daarbij uit beeld 7 leerlingen hebben bij functioneel van de belevingswereld van zijn leerlingen lezen met de techniek van het voorspellend en van wat leerlingen al aan leesvaardigheid lezen geleerd hoe ze de inhoud van een en andere vaardigheden hebben opge tekst kunnen voorspellen door de titel van bouwd de tekst te verbinden met de illustraties in de tekst de tussenkopjes en de bron waar we willen dit toetsen aan een concreet uit de tekst komt daarnaast weten ze dat voorbeeld daartoe nemen we het genre met strategieen als skimmen scannen glo van de detective niet zo lang geleden wer baal lezen en intensief lezen die eerste den van dat genre twee didactische model voorspelling kan versterkt worden len uitgewerkt een voor de tweede en een nni 23e jaargang nummer 4 maart april 1994 2 kennismaken met het verhaaltechni voor de derde graad 9 we bespreken beide hieruit zal blijken dat transfer vooral sche speelt bij beginnende tekstbestudering integratie van vaardigheden kan vooral bij het verhaal kan verteld worden vanuit een a14 eer literair competente vorm van een belevend ik of vanuit een getuigen lezen de of alwetende hij het verhaal kan beginnen bij de misdaad en in flash back een antwoord zoeken op de vraag whodunnit of geleidelijk de detective als een naar het moment van de misdaad toe mogelijke weg naar begin groeien nende tekstbestudering de verhalen zijn ruimtelijk sterk gesitu eerd de omgeving wordt meestal heel deze inwijding wil twee doelen bereiken realistisch beschreven soms zelfs aan inzicht bijbrengen in het genre en de ver de hand van stadplannetjes haaltechnische middelen van de detective de personages de voorwerpen en de en reflecteren op de receptie van het ver context van de gebeurtenissen worden haal door de leerlingen in wat volgt bekij vrij realistisch weergegeven ken we eerst het literaire daarna het func tionele en in een derde stap laten we die al deze elementen dragen ertoe bij dat leer twee over elkaar heen schuiven lingen dit literaire genre sterk inlevend lezen o m door de identificatie met bepaalde personages en door de spanningsboog van het uterair inzicht dat men wil het verhaal aanbrengen 1 genre de functionele vaardigheden die leerlingen hebben het gaat om een tekst met heel veel leren beheersen actie met verschillende verhaalsequen sen die de spanning in het boek opdrij in de voorgaande jaren werden volgende ven naar een voor leerlingen dikwijls vaardigheden geoefend o m onverwachte ontknoping met een gesloten einde 1 luistervaardigheid in de tekst komen naast de actie heel wat dialogen voor o m tussen de luisteren naar boodschappen b v over detective en zijn onvermijdelijke assis de telefoon langs de media tent tussen de politie en de verdach luisteren naar grappen en anekdotes te n tijdens de verhoren en tussendoor verteld door klasgenoten naar opspo wordt er driftig getelefoneerd ringsberichten op radio en tv heelwat detectives bevatten nogal wat aan de hand van korte karakterschetsen humor door grappige situaties of door raden om welke medeleerling het gaat de taalgrapjes van de personages wor de route op een stadsplan al luisterend den scherpe spanningsmomenten kunnen volgen gemilderd in een interview kunnen luisteren naar wat de geinterviewde zegt herkennen van een monoloog dialoog polyloog maart april 1994 nummer 4 23e jaargang nr1 14 2 spreekvaardigheid ven waarin een gebeurtenis verhaald wordt boven dat krantebericht een een monoloog houden b v bij het ver passende kop plaatsen tellen van een verhaal en een grap in dat bericht en in een verhaal rekening weten hoe men de aandacht van de houden met de chronologie en de volg toehoorders gaande houdt door de orde van de gebeurtenissen verhaalse spanning van het verhaal geleidelijk op quensen te drijven of door een grap op te bou een persoon kunnen beschrijven o m wen naar een pointe voor een opsporingsbericht een dialoog voeren een interview afne een informele brief kunnen schrijven men en telefoneren een eigen mening kunnen opschrijven over een gelezen boek 3 leesvaardigheid bovenop en in functie van deze vaardighe den hebben de leerlingen geleerd na te de techniek van het voorspellend lezen denken over taaluitingen tijdens de lessen een stadsplan lezen taalbeschouwing waardoor ze zich o m een route die voorgelezen wordt op een meer bewust worden van communicatie stadsplan kunnen volgen dit is een taalvariatie registers en van verschillende combinatie van twee vaardigheden vormen van humor een krantebericht lezen de titel van een kranteartikel verbinden met de tekst een feit van een mening kunnen onder transfer scheiden als we nu bovenstaande functionele vaar digheden betrekken op de literaire inzichten 4 schrijfvaardigheid die we willen aanbrengen dan zouden we tot volgend schema kunnen komen links een korte instructie opschrijven om een de verhaalaspecten en rechts de vaardighe medeleerling de weg naar jouw huis te den die in leeractieve toepassing de leerlin laten vinden gen bewust maken van o m de verhaalop de tekst van een telefoongesprek en bouw het verhaaltechnische de dialogen een interview kunnen opschrijven de personages en de receptie in een genre een kort krantebericht kunnen opschrij als de detective verhaalaspecten de functionele vaardigheden receptie als leeractieve werkvormen verhaalopbouw actie de actie volgen en reconstrueren a d h v een stadsplan het verhaal navertellen zoals het verloopt of in louter chronologi sche volgorde verhaalsequens de opeenvolging van de verhaalmomenten volgen ze inkleuren op het stadsplan om zo de gevolgde route af te lezen het ver haal vertellen a d h v een algoritme nw 23e jaargang nummer 4 maart april 1994 spanning op een bepaald ogenblik in het verhaal opschrijven wie de dader is einde de voorspelling toetsen aan de ontkno ping een ander einde opschrijven met ee n andere dader vertelstandpunt in een brief aan een vriend het verhaal ik vertellen hij die tekst in de indirecte rede zetten de ruimte omgeving de omgeving beschrijven a d h v de gege vens van het stadsplan de tijd het verhaal in een andere chronologische volgorde vertellen dialogen een telefoongesprek voeren met de detective een interview afnemen van de commissaris van politie bepaalde verha lende stukken in dialoogvorm schrijven bepaalde tekstgedeelten naspelen de dialoog bedenken die de detective heeft met zijn assistent net na de ontknoping van het verhaal humor taalbeschouwing sommige grappige situ aties vertellen op een ernstige manier en omgekeerd beschrijvingen gebeurtenissen een krantebericht schrijven over de feiten zonder dat men zijn eigen mening geeft omgeving een korte begeleidende tekst schrijven bij een foto in de krant van de plaats van de misdaad personages uiterlijk een opsporingsbericht opstellen a d h v een robot foto van de dader karakterisering van het personage een curriculum vitae opstellen relaties tussen de personages een rollenspel spelen van een conflictmo ment een dialoog bedenken tussen een boze politiecommissaris en de detective een interview afnemen van de detective over de motieven van de misdaad receptie identificatie een brief schrijven vanuit een personage dat je sympathiek vindt een dagboek bij houden vanuit dat personage waardenverduidelijking een eigen mening vormen over de toene mende criminaliteit maart april 1994 nummer 4 23e jaargang nn 16 op deze manier dragen we dus de vaardig goed van pas omdat het leren omwille van heden die elders ontwikkeld zijn met leerac het leren zelf de vaardigheden alsmaar ver tieve werkvormen in een aantal functionele der opsplitst waardoor verwijzingen bin taken over naar de literaire tekstbestude nenin de vaardigheden en het zicht op het ring geheel dreigen te verdwijnen in versnippe ring integreren van vaardigheden het kan voorkomen dat wij de beginnende tekstbestudering wel als heel moeilijk heb als nu de leerlingen meer vertrouwd zijn ben voorgesteld zo te zien lijkt het een met literaire begrippen dan kan de aan ingewikkeld cognitief spel en dat is het dacht in de bespreking de meer literaire ook lezen en schrijven zijn geen spontane toer op gaan dan hoeven de vaardigheden intuitieve bezigheden daar hoort bovendien niet langer ten dienste te staan van het aan heel wat oefening bij brengen van literaire inzichten dat gebeurt sommigen zullen opwerpen wat blijft er vooral in de derde graad waar gewerkt dan nog over van leesplezier wij vragen wordt aan literaire competentie d i de ver ons af of het echte leesplezier op een fijning van het inzicht van de leerlingen in de bepaald ogenblik niet meer is dan louter verhaalstructuur de personages in hun his lezen voor de lol wij geloven namelijk in het torische en maatschappelijke context de plezier dat men kan ervaren als men tek thematiek van het verhaal de nog altijd sten en taken aankan die alsmaar moeilijker onvermijdelijke vraag of een detective een worden zowel inhoudelijk als structureel triviale tekst is en tenslotte een literair histo dat is een vorm van grensverleggend lezen rische situering in deze tekstbestudering zie dasberg 1981 als men om dat te worden de vaardigheden vergezellend bereiken kan profiteren van eerder opge geintegreerd in de persoonlijke en klassikale dane kennis en kundigheden dan lijkt dat bespreking een mooie illustratie daarvan is mooi mee genomen te vinden in leeswijzer 16 18 alleen laten we wel wezen transfer gebeurt niet spontaan het is trouwens nog niet twee opmerkingen tot slot echt een gewoonte in onderwijsland in deze tekst hebben wij literair lezen gekoppeld aan functioneel lezen we heb mark van bavel ben zelfs geprobeerd aan te tonen dat de scherpenberg 26 beginnende literaire tekstbestudering de 2390 westmalle functionele vaardigheden leeractief kan gebruiken om literaire inzichten en begrip pen aan te brengen voor deze stelling heb ben wij drie goede redenen lezen en lezen is twee leesvaardigheid wordt van bij het begin functioneel benaderd die benadering gaat vooraf aan de expressief creatieve dit gebruik van de ene vaardigheid om de andere aan te leren is meer dan het inte greren van vaardigheden het gaat om een vorm van transfer die komt verder ook en 23e jaargang nummer 4 maart april 1994 noten 1 zie de nieuwe leerplannen eenheidsstructuur van het nvkso 2 bonset e a 1992 stellen een heldere opbouw van de leerstof binnen het communi catief taalonderwijs is om verschillende redenen van het grootste belang veel leerlingen vinden alleen dat ze iets leren bij nederlands als de leerstof duidelijke gemarkeerd is dat wil zeggen dat aangegeven is hoe de leerstof opgebouwd is en in welk groter geheel ze past p 18 3 leerplan nederlands van de eerste graad p 7 en 8 brussel licap 0 198910279 034 4 men spreekt hier van de zone van de naaste ontwikkeling naar de russische psy choloog vygotsky standaard encyclopedie voor opvoeding en onderwijs 4 standaard antwerpen 1982 5 dat wetenschappelijk onderzoek ligt aan de basis van teksten uit levende talen 485 6 bij bonset e a 1992 lezen we op p 16 belangrijker is dat onze benadering van fictie enigszins afwijkt van de gangbare in de eerste plaats beschouwen we lezen en fictie als twee aparte vakonderdelen het is belangrijk om leerlingen niet in ver warring te brengen over de functie van teksten in hun leven doordat ze op school veelal saaie introductie vragen moeten beantwoorden over fictiefragmenten kan het leerlingen makkelijk ontgaan dat die verhalen geschreven zijn voor hun plezier en bedoeld om hen mee te nemen naar een wereld waarin meer kan en andere dingen gebeuren dan ze gewend zijn de wereld van de fantasie deze scheiding lijkt ingegeven door angst voor vervelende teksten die het leesple zier zou bederven fictie onderwijs krijgt in de twintig kerndoelen te vergelijken met onze eindtermen een heel geringe ruimte alleen in kerndoelen 10 en 17 is nog sprake van fictie onderwjs in de precisering van kerndoel 17 worden overigens de literaire genres en de zakelijke tekstsoorten door elkaar opgesomd alsof het om dezelfde tekstsoorten of tekstgenres ging ten dienste van de toepassing bij het taalgebruik kennen de leerlingen de karakteristieke eigenschappen van tenminste de volgende tekstsoorten het gedicht het stripverhaal het toneelstuk of de televisie serie het verhaal het dagboek de instructietekst de reclametekst het kranteartikel 7 deze techniek werd voor het eerst geillustreerd door marc smolenaers op de studie dag van de vdn in utrecht op 1 juni 1993 8 zie het standpunt in de inleiding van leeswijzer 14 16 9 linda wouters 1990 waaraan deze tekst erg schatplichtig is en john vervoort rudi wuyts 1993 10 literaire competentie is een doelstelling van literatuur in de derde graad zie leerplan nvkso brussel licap d 1992 0279 020 december 1992 p 25 a maart april 1994 nummer 4 23e jaargang vdn 18 bibliografie bonset h m de boer t ekens nederlands in de basisvorming een praktische didactiek muiderberg coutinho 1992 dasberg l het kinderboek als opvoeder assen van gorcum 1981 levende talen themanummer transfer in het talenonderwijs 485 december 1993 vervoort j r wuyts detective en thriller in leeswijzer 16 18 leuven infodok 1993 wouters l detectiveverhalen in leeswijzer 14 16 leuven infodok 1990 tussendoor de linde een alternatieve multiculturele school de linde is een nieuwe school die vanaf 1 september 1994 van start gaat met een cre atief project een alternatieve multiculturele kleuter en lagere school een school met een opvoedingsproject dat durft breken met het alledaagse 1 zelfervarend leren de leerkracht is de begeleider van het leerproces van de kinderen 2 groepsgericht leren kinderen leren ook veel van elkaar en door elkaar te helpen 3 een muzisch creatieve school door in beweging woord beeld en klank zelf vorm te geven aan zijn bewegingswereld ontwikkelt het kind zijn scheppingsvermogen 4 opvoeden tot zelfstandigheid en samenleven in een veilige en gezellige leefgroep leren kinderen in zichzelf geloven maar ook rekening houden met elkaar 5 een multiculturele school migrantenkinderen en vlaamse kinderen leren samenleven en elkaar waarderen door elkaar dagelijks in de leefgroep te ontmoeten 6 een school die samenwerkt met ouders en buurt werk de school is geen eiland maar een deel van een breder geheel voor meer informatie de linde vragen naar marc aarts maria smets of harry peersmans van steenlandstraat 15 2100 deurne antwerpen fel 03 321 02 58 vanaf 16 30 uur kan u terecht bij luc kips tel 03 321 08 99 viz 23e jaargang nummer 4 maart april 1994