Over Onan, zoutpilaren en de weduwe van Sarefat

hans ester over onan zoutpilaren en de weduwe van sarefat onze tij d word t gekenmerk t doo r denkpatronen di e binne n d e opvoeding e n binnen he t onderwij s va n groo t belan g zijn maa r di e ee n onderlin g tegen strijdig karakte r lijke n t e hebben een paa r van die dominante denkpatrone n wil i k hierbij noemen tot de leuzen va n de jaren negenti g va n deze o p zij n laatste benen lopend e eeuw behoor t die van het einde va n de grote verhalen daarmee wordt bedoeld dat er in deze postmoderne tijd gee n levensbeschou welijk kader meer denkbaar is dat alle elementen van het leven omsluit en aan het leve n zi n e n perspectie f o p de toekoms t verleent d e postmodern e teks t wil juist tege n d e wijze waaro p d e grote verhale n o p de leze r worde n afge dwongen inschrijven d e marxistische wereldbeschouwin g wa s zo n meta recit zo n masternarrative o f mastercode gee n enke l elemen t va n he t menselijk bestaa n viel buiten het grote verhaal dat gold ook voo r de christe lijke levens en wereldbeschouwing de geschiedeni s va n de mensheid i s bin nen dat kade r onde r t e brengen i n twe e bogen die va n d e zondeva l va n d e eerste mense n ada m e n ev a tot he t sterve n va n christus en d e boog va n d e opstanding va n christus tot de jongste dag de dag van zijn wederkomst dit grote verhaa l va n d e verdrijvin g ui t he t paradij s to t het verschijne n va n d e gouden sta d gods het jeruzale m ui t he t boe k openbaringe n van johanne s heeft zijn algemene geldigheid goeddeels verloren deze geschiedenis van zon de en redding en de andere grote verhalen zijn in de visie van velen ontmaskerd als constructies van de mens die niet naar een werkelijkheid buite n het verhaal verwijzen maa r een systeem va n interne bevestigingen vormen een o p zich zelf gerichte structuur het gevolg hiervan is dat de bron van het grote verhaal over de verwerping en de verlossing van de mens de bijbel niet langer als het boek der boeken word t beschouwd maar als een verhaa l onde r verhalen dat dan ook als verhaaltekst nader onderzoek verdien t en alleen op grond van zij n narratieve kwaliteiten een bepaalde status kan verwerven een nieuw groot verhaal gelijktijdig me t de reductie van het normatieve overkoepelende grote verhaal tot een produkt van tijd ruimt e en macht vindt een andere opmerkelijke ont wikkeling plaats de op westerse lees t geschoeide samenlevin g word t dage lijks geconfronteerd me t een alom beleden verlange n naa r globalisering naar een onbeperkt e mondial e communicati e vi a electronisch e netwerken di t verlangen naar herschepping van de wereld tot een global village gaat gepaard met politiek e en economische ideale n o f doelstellingen wat de politiek be treft bied t de globale communicatie de ongehoorde mogelijkheid o m tot in de vermeende uithoeke n va n dez e aard e t e controleren o f bepaald e juridisch e 35 basisnormen worde n gerespecteerd wanneer we de universele verklaring van de rechten van de mens inderdaad van toepassing achten op de gehele wereld dan i s de logische consequentie dat controle op de naleving va n deze rechte n overal ter wereld word t uitgeoefend da t het naleven va n de grondrechten van de mens o p zeer vee l plaatse n problematisc h is heeft het laatst e decenniu m wel duidelijk bewezen des te meer klem valt op het wereldwijde systee m van communicatie opdat overtredingen tijdig kunne n worden geregistreer d en aan de kaak gesteld o p de waarde van een dergelijke bescherming van de mensen rechten zo u i k nie t graa g wille n afdingen hie r i s echter i n de eerst e plaat s van belan g dat zic h bi j deze mondiale pretentie de contouren va n een nieu w groot verhaal beginnen af te tekenen grenzen lijken tabo e in deze visie op de wereld e n haa r toekomst di t i s ook ee n vooronderstellin g bi j d e verwezen lijking va n globalisering al s einddoel va n de economische ontwikkelin g we reldwijd ook daar geldt een moeilijk problematiseerbare vanzelfsprekendhei d van de mondiale verstrengeling de markt is het sleutelwoord va n de jaren ne gentig waarbij deze markt ook als heilbrenger op het gebied van de juridische bescherming van de mens wordt gezien hoe meer onderling handelsverkeer des te sterker za l het zuurdesem va n de democratie en haar bescherming va n het individu inwerken op de politieke eenheden die deze aarde rijk is ik twijfe l geen ogenbli k aa n de waarde va n de democratie we l aa n d e tot geloofsstu k geworden koppeling van vrije markt en democratisch vrije samenleving interculturaliteit multiculturaliteit en het eigen groot verhaal om het beel d complee t t e make n wij s i k o p het verschijnse l dat o p on s al s bewustlevende burgers dezer dagen frequent ee n beroep wordt gedaan vanui t het denkpatroon va n interculturalitei t e n multiculturaliteit he t i s opvallend hoe vanzelfsprekend d e genoemde termen in officiele beleidsstukke n worde n gehanteerd in het persbericht van het project d e facelift va n europa da t van 17 januari tot en met 2 februari 1997 in amsterdam wordt gehouden is onder meer sprak e va n ee n symposiu m me t d e tite l new connections de deel nemers aan dit symposium zullen op de volgende vraag een creatief antwoor d proberen te geven welke strategie volgen stadsbestuurders en beleidsmakers om te bevorderen da t kunstinstellingen e n kunstproducenten o p een creatiev e manier met culturele diversiteit en heterogeniteit omgaan i n de sfeer van pro grammering publiekswerving e n kunsteducatie mobiliteit e n migratie zij n vanaf de jaren zestig inderdaad sterk toegenomen mensen met een andere cul turele en godsdienstige achtergrond dan de west europese hebben zich in eu ropa duurzaam gevestig d e n vrage n terech t o m erkenning va n hu n culturel e eigenheid door deze nieuwe burgers wordt europa geconfronteerd me t verte genwoordigers van een ander groot verhaal dan datgene dat door velen nu juist overboord wa s gezet en tevens word t europa nu gedwongen d e idealen va n globalisering dichte r bij huis binnen he t eigen territorium to e te passen dat gaat niet zonder spanning 36 een va n de redenen voo r deze spanning lig t in het feit dat europa weliswaa r een ethisch juridisch politiek ideaa l bezit maar de band met de historische en religieuze wortel s va n deze ideale n heef t afgesnede n o f thans i n iede r geva l ernstig verwaarloost dat levert een opvallende incongruentie ten opzichte van de nieuw e mede burger s o p die veela l juist aa n di e wortel s vasthouden d e tegenstrijdigheid word t nog vergroot door het feit dat het noodzakelijke respec t voor de culturele achtergrond va n de nieuwe burgers van europa niet gespie geld wordt door respectvolle omgang met de eigen culturele traditie die tra ditie dreig t t e worde n genegeerd he t grootst e problee m voo r d e europes e cultuur schuil t daarom i n het feit da t het vlechtwerk va n he t oude grote ver haal waarui t het nieuw e grot e verhaa l va n maatschappelijk e e n politiek e ordening is voortgekomen niet meer wordt gekend toch i s dez e kenni s nodi g o m to t zelfbegri p t e komen allereers t o m ee n sleutel to t he t eige n verlede n t e hebbe n da t zonde r di e sleute l ee n geslote n boek zo u blijven d e kennis va n de achtergronden va n d e cultuur i s vervol gens nodi g o m te zien waa r he t verlede n i n de taal de cultuur en he t gehee l van waarde n va n het hede n doorwerkt d e bijbe l i s i n dez e optie k ee n sleuteltekst di e op de een of andere manier toch geactualiseerd moe t worde n binnen ee n cultuu r di e d e sleutelteks t nie t mee r al s groo t verhaa l me t ee n verplichtend karakter erkent de vraag is concreet hoe deze actualizering vorm moet krijge n binne n he t onderwijs gegeve n he t fei t da t zi j nie t mee r i n het gezin via een vaste dagelijkse traditi e van voorlezen uit de bijbel plaatsvindt het belang van de bijbel als verhaal het behoeft gee n betoog dat onze taal is doorspekt met uitdrukkingen en beel den die aan de bijbel zij n ontleend werd het verhaal over onan de zijn zaa d verspillende zwage r va n de weduwe tamar tevens zoon va n juda juda ui t wiens sta m de messia s za l voortkomen vroege r heimelij k al s een soor t bij belse pornografie gelezen tegenwoordi g leid t het werkwoord onaneren ee n eigen leven los van de bron toch is het de moeite waard om naar die bron te kijken daarui t blijken he t geweldige doorzettingsvermogen e n de intelligen tie va n tamar va n de vrouw die zich nie t door al die potentaten laa t intimi deren maar alle middelen inzet om een kind uit het geslacht van juda en dan zelfs letterlijk en daarmee erkenning te verkrijgen het wordt zelfs een twee ling ee n humoristisc h detail dat versterkin g ontvang t va n he t fei t dat zic h tussen d e twe e broertje s blijkbaa r i n d e baarmoede r a l ee n strij d o m het eerstgeboorterecht afspeelt toe n het nu de tijd was dat zij baren zou was er een tweelin g i n haar schoot en toe n zi j baarde stak er een zij n han d uit en de vroedvrouw nam die bond om zijn hand een scharlaken draad en zeide de ze i s he t eers t gekomen e n toe n hi j zij n han d wee r introk daa r kwa m zij n broeder e n zi j zeide hoe krachti g zij t gi j doorgebroken e n zi j ga f he m d e naam peres en daarna kwam zijn broeder aan wiens hand de scharlaken draad was en men noemde hem zerach 37 het in mijn oge n kostelijk e verhaa l van tamar en onan laat zien dat het mo gelijk i s om het verhaal o p zich als boeiend en onderhoudend t e beleven en niet minder als leerzaam wanneer we denken aan de benarde positie van tamar tegenover de mannen die het recht aan hun kant hebben geen wonde r dat de schrijfster renat e rubinstein deze naam als pseudoniem verkoos een verge lijkbaar appe l gaat uit van het verhaal van de vrouw van loth die in een zout pilaar wer d verander d omda t zi j zic h nie t hiel d aa n he t verbod om te kijke n naar de brandende steden sodom en ghomorra voor een derde voorbeeld van interessante vertelstof verwijs ik naar de oliekruik en de meelpot van de wedu we van sarefat die onuitputtelijk blijke n wannee r deze weduwe met het beslag dat z e in opdracht va n de profeet eli a heeft gemaak t broodkoeken moe t bak ken de vertelwijze bezi t nauw e verwantscha p met de stijl va n het sprookje ik haa l enkel e zinne n ui t het bijbelboe k 1 koningen hoofdstu k 17 aan want zo zegt de here de god van israel het meel in de pot zal niet opraken en de olie in de kruik zal niet ontbreken to t op de dag waarop de here regen op de aardbodem geve n zal daarop ging zij heen en deed zoals elia gezeg d had en een tijdlang a t zij evenals hij en haar huis het aardige verhaal maakt door de bijzondere taa l tegelijkertijd d e afstand te n opzichte van onze niet meer door de bijbel gevoede cultuur zichtbaar iedereen met ee n zeker e kenni s va n d e europes e cultuu r wee t dat d e culturele docu menten ui t het verlede n onbegrijpelij k zij n zonde r kennis va n dat universu m van verhale n en begrippen da t aan de bijbel i s ontsproten de middeleeuwen zijn ee n traditionee l voorbeel d va n ee n culturel e period e die ontoegankelij k blijft zonde r kenni s va n d e grote cod e die bijbel heet maar oo k de cultuur perioden daarna zijn ten diepste gevormd door de orientatie op de bijbel wie de poezie van bilderdijk martinu s nijhoff en ida m gerhardt wil begrijpen moet kunnen teruggrijpe n o p de tekst die aan hu n teksten te n grondsla g ligt op onverwachte plaatsen zij n de herinneringen aa n de vanzelfsprekende plaat s van de bijbel i n onze cultuur no g waar te nemen op 1 december 1996 sprak een verslaggever van de sportzender sport7 bij een voetbalwedstrijd ove r een prachtig oudtestamentisc h doelpunt i n d e bijbe l i s bi j mij n wete n gee n spra ke va n sport laa t staa n va n voetbal niettemi n wa s i k bli j me t di t signaal ui t onverdacht e hoek he t geef t precie s aa n dat wi j i n ee n post bij belse cultuu r leven di e toc h no g altij d las t heef t va n oprispinge n va n ee n verleden tijd er wordt niet alleen veel creativiteit verlangd om op school een atmosfeer va n respect en ongeveinsde belangstelling voor culturen met andere wortels dan de strikt europes e t e scheppen evenveel z o niet meer creativiteit i s nodig o m de waarde en schoonheid van de eigen cultuur zichtbaar te maken binnen deze cultuur neem t d e bijbe l ee n vooraanstaand e plaat s in mit s d e bijbe l o p d e juiste plaats wordt opengeslagen zullen de zwaar symbolisch gelade n verha len oo k leerlinge n ann o domini 1997 kunnen bereiken ee n bete r voorbeel d dan tamar kan ik op dit ogenblik niet bedenken 38 tsjip 2 poezie is de ritmische schepping van schoonheid mensen noc h goden noch boekenwinkels staan dichters toe middelmatig t e zijn horatius dichter s slage n eri n ui t te drukken wa t eigenlij k nie t gezegd ka n worden waa r de kennis en de roepin g va n d e filo soof ophouden daar begint de kennis o f d e roeping va n d e dich ter poezie is waarheid die in brand wordt gestoke n doo r d e vlam van he t hart zonde r dez e vlam va n he t hart i s d e waarhei d nie t meer da n drog e filosofie poezi e i s eigenlij k d e natuurlijk e taa l van de religie dichters raden de ziel van de dingen e n slage n eri n deze zie l oo k enigszin s t e verwoorden zi j luistere n achteruit naar alle s wat geschie d i s en de sporen achterlaat maa r zi j zie n ook vooruit naar wat komen gaat en ons te wachten staat dichters zien de wereld op een geheel nieuwe manier zij zien wat blijvend is zij zien de kern van all e dingen di e diep i s en einde loos zij kunnen ook beter dan prozamensen zeggen waar het pij n doet waar het niet is zoals het zou kunnen zijn waa r veranderin g en r evolutie zich opdringen dichters voeden de mens met heim wee naar een beter toekomst het gedicht draagt het echte leven i n zich het wijst vooruit naar een nieuw begin het roept op en het daagt uit dit alle s geld t zeke r oo k voo r d e dichtkuns t va n d e psalmen waarin goddelijk e ee n eeuwig e werkelijkhede n worde n ver woord god ka n me n nooit helemaa l uitzeggen e r is altijd mee r god da n w e kunne n verwoorde n e n denken daaro m zulle n d e psalmdichters meesta l hu n toevluch t zoeke n i n beeldspraak beeldspraak is sprekender weidser beschouwelijker suggestie ver dan strikt informatieve journalistieke of prozaische taal sylvester lamberigts psalmen lezen vieren en beleven leuve n 1991 p 16 17 39