Over parachute-springen en bergbeklimmend lezen

joop wammes om het woordenschatprobl eem te accep teren als een eigenh ei d van de leerl ing en de leerling een andere manier van leesgedrag aan t e leren een manie r waarbij de leerling gebrui k t maa kt over parachute springend van aanwezige al dan niet taalvrije kennis en vaardigheden het aanleren van een ander en bergbeklimmend lezen leesgedrag om tot te kstbegrip te komen is een betere strategie dan de meer van hetzelfd e op lossing een andere manier van leesgedrag aanleren veronderstelt dat we het huidige leesgedrag er zijn tal van gevorderde anderstalige leerlingen moeten veranderen met een voorbeeld zal ik in het voortgezet onderwijs die de alledaagse inter il l ustreren welke leesgedragingen ik hierbij op actie goed beheersen maar die problemen hebben het oog heb gesteld dat de leerling de volgend e met de schooltaal en dan in het bijzonder de school tekst moet l ezen boekentaal de laatste jaren is er veel gepubliceerd over hoe anderstalige leerlingen teksten lezen in dit de levende wez e ns op aarde kunnen we in drie didactisch georienteerde artikel van joop wammes grote groepen verdelen mensen dieren en wordt de hedendaagse theorievorming vertaald in planten elke groep is weer onderverdeeld voor de docent bruikbare praktische adviezen de in soorten we hebben verschillende soorten adviezen hangen onderling sterk samen zodat er mensen maar ook verschillende soorten dieren sprake is van een methodologische lijn en planten elk soort heeft zijn eigen manier van leven zijn eigen levensvorm een zwaluw leeft anders dan een madeliefje heerdink van u itg ang s punten buren e a z j in dit artikel geef ik een samenhangende serie de tekst is tot de laatste regel goed te begrijpen oefentypes die mogelijk zijn om de leesvaar maar het is moge lijk dat een anderstalige leer digheid van gevorderde anderstaligen in het ling de woorden zwaluw en madeliefje niet voortgezet onderwijs te verbeteren tot het vo kent wat de leerling in het leesgedrag moet reken ik hier in ieder geval lbo nvo en vwo aanleren is dat hij zij dit woordenschat pro maar mijn beschouwing kan ook van belang bleem durft te negeren de woorden heb b en zijn voor het onderwijs aan t b o leerlingen immers geen belangrijke functie in de tekst mits ze het technisch lezen eindniveau groep h et opzoeken van de woorden in het woorden 6 beheersen dit artikel is bedoeld voor do boek zou zelfs een verstorende invloed hebben centen nederlands in de onderbouw van het op het totaalbegrip van de tekst wat heb je vo remedial teachers en leraren nederlands in immers aan trekvogel en meizoentje a l s opleiding in mijn betoog ga ik van de volgende uitl eg vijf veronderstellingen uit je kunt een leerling leren te onderscheiden de gemiddelde anderstalige leerling in het vo wel ke tekstgedeelten on bel angrijk zijn a l s heeft een aanzienlijke leesachterstand heeft een leerling niet meer de gehele tekst maar op de gemiddelde autochtone leerling en met alleen de belangrij kste tekstgedeelten woord lezen bedoel ik dan niet het hardop maar het na woord leest dan hebben we het leesgedrag stillezen zo bleek bij voorbeeld uit het onder van de leerling veranderd zoek van hacquebord 1989 p 196 bleek bij i n deze didactische verh andeling leg ik de na voorbeeld dat turkse l ao leerlingen veelal la druk op de onderbouw omdat ik vermoed dat gere resultaten behalen bij tekstbegriptoetsen het veranderen van het leesgedrag v l ak voor wat de woordenschat betreft is het tekort vaak het examen niet zonder risico is niet volledig in te halen door extra lessen aan vanuit het sc hoolcarriere perspectief is het dit probleem te besteden alhoewel veel scho goed kunnen begrijpen van zakelijke teksten len dit probleem zo zullen aanpakk en geloof ik be l angrijker dan het goed kunnen lezen van dat dat meestal een heilloze weg is beter is het fictie b ij het l aatste dient het leesplezier e n 1992 2 m o er 43 niet de leesmethode en het tekstbegrip cen toch zult u hier niet lezen dat bergbeklim traal te staan daarom hebben de onderstaan mend lezen voor anderstalige leerlingen een de oefentypes alleen betrekking op zakelijke verkeerd leesgedrag is er zijn gedeelten in de tek sten tekst die zeer nauwkeurig gelezen moeten h et l ij kt me raadzaam de oefentypes op rela worden bij voorbeeld een conclusie in het tief zwarte scholen klassikaal uit te voeren en tekstje over soorten leven en levensvormen op relatief witte scholen in een bij lessituatie moet je alle zinnen op de laatste na goed i n scholen met veel autochtone leerlingen die begrijpen want in die eerste zinnen staat waar toch problemen hebben met schooltaal lbo schijnlijk de essentie van de gehele paragraaf scholen bij voorbeel d verdient een klassikale ik pleit daarentegen voor een benadering aanpak weer de voorkeur waarbij de anderstalige leerling eerst een to taaloverzicht van de tekst probeert te verkrij tw ee soorte n l ees ge drag gen zoals een parachutist tijdens zijn sprong eerst door de grote hoogte een totaaloverzicht de meeste leerlingen in het vo lezen woord na van het landschap heeft en pas daarna de details woord en zullen dan naar je hoopt tot een kan zien zo kan de lezer de ogen eerst over de totaalbegrip van de tekst komen we noemen lay out laten glijden om een globaal idee te dit leesgedrag bergbeklimmend lezen omdat krijgen van de tekst inhoud vandaar dat we het totaaloverzicht pas wordt verkregen op het spreken van parachute springend lezen einde van de beklimming voor anderstalige leerlingen zijn als het ware de bergpaden vaak hieronder zal ik laten zien hoe door parachute te nauw en de hellingen te steil zodat ze de springend lezen bepaald kan worden welke bergtop niet halen tekstgedeelten bergbeklimmend moeten wor de fun ct i e van kleding bescherming menx rn dreigen in het groot ste d ee l v an d e wer eld kan de m e ns ni et zonder kl eding le v en ir ledi ng um het lich aann te het li c haam zou zo nd er d e ze besc herming te vee l afkoel e n kleren w o rd e n bescherm e n legen k o ude gemaakt van a llerlei materialen textiel is in on ze tijd en in on s were ld dee l l rru in r en rorhf het belangrijkste mate riaal de belangrijkste ei gen schap van kl ed ing is la t ze lucht v as thoudt om o ns lic haam wordt als het ware een l aagj e st ils t aa n d e lucht vas tgehoud e n die stilstaande lu c ht krijgt d e t emp eratuur van j e lichaam koude of warmte kunnen er ni e t dir ec t mee in a anraking k o m en we noemen dat isol eren kl eding werkt dus i so l erend in nederland is het klimaat erg wisselend soms is het koud en op andere momenten is liet warm het klimaat is ook erg vochtig kleding moet beschermen tegen koude en vocht als het warm is trek je wat uit er rijn landen waar het zo warm is dat mensen juist veel kleding dragen om zich tegen de warmte te beschermen de zon schijnt zo fel en het is zo warm dat de lichaamstemperatuur lager is dan de buitentemperatuur de luchtlagen tussen de kleding houden in dat geval de warmte tegen 00 00 p d i pd d od a0 i 44 moer 1992 2 den gelezen en wel ke niet d e feitelij ke ver waarb ij in de k ant l ijn de belangrij k ste woorden an dering in het leesgedrag houdt dus in dat aangegeven staan in schoolboek en komt d eze de leerling eerst pa r achute s p ri n gend leest variant vaak voor h et is bij d e o p pag 44 45 en daarbij bep aalt welke tek stgedeel ten berg afgedrukte tekst van van ast stuy e a 1983 beklimmend moeten worden gel ezen alleen voor de goed getrai n de l ezer snel in te zien de belangrij k e tekstgedeel ten wo rd en dan oo k dat k l eding vier functies heeft bescherming daadwerkelijk bergbeklimmend gelezen versiering herkenning en mode h et leesge d rag van de leerling moet dus zo fase i parac hut e s pring end le zen verande rd wor d en dat h ij begint met het ver kennen van de buitenkant d it is dan ook ons voor de parachute springer is het verkennen eerste oefentyp e materiaal voor d it oefenty p e van de buitenkant als eerste activiteit erg be vindt u in de leesmethoden van d e b oer langrijk dit doe je dan d oor de illustratie te lijmbach z j en lijmbach e a tgqo in b eid e bekijken die taalvrij is en dan de titel vaak is methoden is een hoofdstuk gewijd aan de bui er een d irect verband tussen de titel en de illu tenkant van de tekst stratie i ndien er moei l ij k e woorden in de tite l staan dan geeft de i l lustratie waarschijnlijk een tweede oefentype is h et schematiseren van ondersteuning de tekst met behulp van de buiten k ant b oer dan daalt de parachute springer af naar de lijmbach geb ruiken hiervoor de term parapl u tussenkopjes die vaak iets zeggen over aspec schema zie de afbeelding bovenaan pag 46 er ten van het on d erwerp verdere ondersteuning zijn nog andere sc hematiseerstij len zoals het kunnen de cursief of vetgedruk te woorden rubriekenschema zie de afbeelding onderaan geven een speciale variant is de k antlijntekst pag 46 versiering mensen dragen met kleren kun je je uiterl ijk aantrekkelijker maken je ma a ilel ji z ilf a m kleding om het uiterlijk a a ntrek trekkelij k voor degenen in je omge ving v an wie je het be lnnrrijk v i nd t likt ze kelijher te maken je aantrekkelijk vinden door het kiez en van bepaalde modellen t n kl e uren kan je uiterlijk een ander aanz ien krijg en l e kunt lichaamsvorm en v e rhe r gen die je niet mooi vindt je kunt mooie vormen beter uit laten ko men kleren z ijn er in allerlei s oorten egt rof it en voor elk e gelegenheid kuit je kiezen wat de meest geschikte kleding i s de kl e r en die je ki es t pas je aan aait de leeft ijd h e t werk en d e omstandigheden herkenning al cn en dru ei n met kleding kun je laten zien tot w el k lan d welke streek godsdienst u kleding om zich t e w groeperi ng je behoort al s je niet weet waarom van een hepaalde s cheiden i e n ancle re n groep zich an d e rs kleden vind je dat misschien raar als je ee mi u i il we e t wat de redenen va n die ande re kleding zijn is het lang zo vreemd n iet meer mod e kleding lti eet kleding verandert wat een aantal jaren geleden heel normaal was past uiting ran de tijd vandaag niet meer we noemen dat ook wel mode kleding en mode veran deren niet alleen van jaar tot jaar maar zeker van eeuw tot eeuw kleding is een van de vele uitingen die in een bepaalde tijd f ucsen zoals bijvoorbeeld ook beeldende kunst bouwkunst muziek eetgewoonten en omgangsvormen bepaalde kleding past altijd in een bepaalde tijd en hij een bepaalde stijl de stijl van een tijd is de manier waarop mensen denken en voelen dit brengen ze naar voren in de manier waarop ze bouwen schil deren en nuiiek maken de stijl verandert steeds en dus verandert ook de kleding 19922 moer 45 functies elke zin in de alinea is be l angrijk zinnen met kleding een cursief ge d ru kt woord zijn dat in ieder ge val we l in een b eperkt aantal gevallen is de laatste zin het belangrijkst maar meestal bevat 1 de eerste zin van de al inea de essentie ervan bescherming versiering herkenning mode zoals in het vo l gende voorbeel d oude mensen en kleine kinderen hebben de door de buitenkantanalyse zijn de bovens te meeste kans op een ongelu k oude mensen twee niveaus van het parap lu sc hema en de krijgen vaker een ongeluk omdat ze minder twee linkerkol ommen in het rubriekenschema goed kunnen zien en h oren en omdat hun sn el in te vu ll en de rest van het sch ema wordt reactievermogen achteruit is gegaan oudere dan bij bergbe kl immend lezen ingevu l d mijns mensen zijn bovendien minder soepel en heb inzie n s is het dui delij k dat de lee rling zo al snel ben minder k racht kleine kinderen krijgen de hoofdzaken van de tekst in een schema kan va k er een ongelu k omdat ze speels zijn en nog aangeven indien a l thans de tekst goed gestruc niet goed weten wat er al l emaal gevaarlijk is tureerd is wat over de vier functies van d e d e b oer l ijmbach z j p ioi kl eding afzonderl ij k gezegd wordt daarvoor is we zien dat de eerste zin de alinea samenvat bergbeklimmend lezen nodig en dat rest van de zinnen in de a l inea die cen trale gedachte geillustreerd en uitgelegd wordt d e leerl ing is nu zove r in de tekst afge daald een o p vallend k enmerk van teksten is dat die dat hij ka n b epalen welk e a lin ea s belangrij k kernzin vaak in eenvoudig nederlands is ge minder belangrij k zijn we komen daarmee bij st eld en de uit leg in de rest van de alinea vaak het derde oefentype n aar analogie van wa t moeilij ke woorden bevat en het zijn juist deze sommige docenten in de lespra ktijk al blij ken madeliefjes en zwal uwen waar de andersta te doen laten we de leerlingen verkeersb orden lige op vastloo p t moeilijke woorden kunnen bij de alinea s plaatsen ioo km al s de al inea ook wel in de kernzinnen voorkomen maar niet belangrij k is bij een ane kdote b ij voor deze moeilij ke woorden zijn vaak al gekraakt bee ld stop bij een erg belangrijke alinea bij bij het parachute springend lezen bij voor een conclu sie bij voo rbeel d en 3o km b ij een beeld omdat het woord al in de titel stond tamelijk belangrij ke te k st i n het tekstvoorbeeld over ongelukk en zien het is de b e d oeli ng van dit oefentyp e dat de we dat de kernzin oude mensen en kleine l eerling d oor pa r achute springend te lezen kinderen hebben de meeste kans op een onge de a l inea s kan mar k eren die later bergbeklim luk is dit moet de anderstalige eerst begrij mend moeten worden gelezen m ateriaal hier pen en het woordgebruik zal hier waarschijn voor kan de docent uit vele bronnen halen wel lijk geen problemen veroorzaken daarna krijg is het raadzaam voora l in het begin van de je de uitleg h ier worden woorden gebruik t train ing met zeer gestructureerde teksten te die in d e rest van de paragraaf waarschijnlij k werken met een duidel ij k onderscheid tussen niet meer mee zullen doen zoals soepel reac anekdotes en zwaardere tekstgedee l ten tievermogen en speels i n dit kleine stuk tekst zou de anderstalige leerling dan al drie de leerl ing is nu toe aan het lezen van de l en keer onnodig vastgelopen zijn van de alinea s zelf als vierde oefentype niet i n dit oefentype moet de docent de anders titel tussen kan t lijnkop verdere informati e 46 moer 19922 tal ige leerling d us leren een onderscheid te rijke moeilijke woorden gaat soms staat in de mak en tussen bela ngrij ke en minder bel ang voorgaan de zi n een pregnante context vaker rijke zinnen in de alinea i n de h oofdstukken nog staat de pregnante context achter het moei parap l uzinnen uit d e b oer l ijmbac h z j lij ke woo rd de leerling moet dus niet met zijn en kernwoor d en en kernzinnen uit lijmback ogen b l ijven ste ken o p h et moeilij ke woord e a i99o vindt de docent l esmateriaal bij dit maar doorlezen b ij voorbeeld kieviten zijn oefentype grondbroeders z ij maken hun nest op de grond h et is voor te stellen dat een anders i k heb hierboven vier oefentypes van het para talige niet weet wat een grondbroeder is leest chute springend l ezen besproken de l eerl i ng door dan zal dat duid elij k worden buitenkant analys e schematiseren b ij het leesged rag van veel l eerlingen is het verkeersb orden p laatsen probl ematisch dat ze d ie context niet geb rui kernzinnen zoeken ken in het eerste oefentype leren we da t aan i ndiende anderstalige leerling deze vier oefen met een gatentekst we laten woorden weg ty p es goed beheerst kan worden begonnen die a l leen ingevuld k unnen worden door de met de vol gende fase in de methode context te analyseren de leerling wordt zo gedwongen de context er b ij te betrekken b ij fa se 2 b ergb e klimmend l ez en voorbeeld de anderstalige leer ling weet nu we l ke tek st de kievit is een trekvogel vroeg in het voor gedeelten erg belangrij k zijn m et name door jaar komt hij terug naar ons land zijn de plaatsing van de verkeersborden is dat dui grondbroeders zij maken hun nest op de delijk geworden i nd ien er moei l ij ke woorden de is daar zo klaar mee hij draait met zijn in onbe l angrij k e tek stgedeelten staan dan die buik een kuiltje in het gras ma kievit legt de nen die woor den genegeerd te worden maar eieren en gaat broeden het van de kievit is als er moeilijke woorden in belang rijke tekst wel een vast plaatsje maar het is niet zo veilig gedeel ten staan dan moet de leerl ing weten de heeft dan ook een speciale manier van hoe de betekenis ach ter h aald moet worden in nestbescherming als er gevaar dreigt loopt het eerste oefentype van het bergbeklimmend hij van het weg zo lokt hij indringers van lezen wordt dan ook aangeleerd de b etekenis zijn nest weg van moe i lijke woorden te achterh a len over het algemeen zijn hier drie strategieen voor in het eerste oefentype wordt de leerling dus opzoeken in het woordenboek aangeleerd hoe hij aan de betekenis van be raden op basis van de woordvorm langrijke moeilijke woorden moet komen de raden op basis van de context gatentekst oefening is daarbij het belangrijk h et gebruik van het woordenboek kost te veel ste instrument materiaal om te oefenen vindt tijd en het gebruik ervan is alleen aan te raden de docent in lijmback e a tgqo waarin een bij titels en t ussenkopjes stappenplan wordt aangeleerd hoede leerling r aden o p basis van de woord vorm is een beter moet handelen bij moeilijke woorden de alternatief laten we als voorbeeld de volgende oefeningen die hierover in de boer lijm zin nemen i n china wonen 836 miljoen men bach z j staan zijn echter veel te matig te sen zodat bijna een k wart van de wereld bevol noemen materiaal is er trouwens genoeg als king in dat land huist h et pro bleem hierbij is de docent teksten bewerkt met tipp ex het woord huist h ad er woont gestaan dan was de zin goed begrepen m aar met een beetje in het tweede oefentype wordt de relatie tussen durf en fantasie kan de anderstalige begrijpen de diverse belangrijke woorden bestudeerd wat huist betekent door de gelijkenis met het dit doen we door de leerling signaalwoorden woord huis te laten zoeken signaalwoorden die bij voor er is nog een derde strategie raden op basis beeld oorzaak en gevolg met elkaar verbinden van de context deze strategie werkt in de door doordat daardoor de vervolgvra meeste geval l en indien althans het om belang gen zijn dan wat is hier de oorzaak en wat i s 1992 2 moer 47 hier het gevol g a ndere signaal woorden zijn door parachute springend te lezen is bepaald die van argument conc l usie want omdat in welke alinea het antwoord zal staan vervol dus tijdsfases toen daarna morgen gens kan dan door bergbeklimmend lezen het conditie actie als dan en tegenoverges t el precieze antwoord worden gevonden den maar echter niet el k signaa l woord is dit derde oefentype sluit nauw aan bij het belangrijk want ook in uitweidingen anek tweede signaalwoorden in waardoor dotes of voorbeelden kunnen signaalwoorden vragen zal het antwoord in de alinea waar staan maar de signaalwoorden d ie in bel ang schijnlijk gekenmerkt worden door een van rijke tekstgedeelten staan moeten we l nauw de oorzaak gevolgsignaalwoorden elke tradi keurig gedecodeerd worden bij het bergbe tionele zakelijke tekst met tekstverklarings klimmend lezen vragen kan door de do c ent gebruikt worden als i n dit oefentype wordt de leerling geleerd materiaal om het oefentype te trainen mits de zeer precies het verband tussen be l angrij ke docent alleen de vragen naar belangrijke zaken woorden te doorzien m ateriaal moet de do laat maken cent niet zoeken in de b oer lijm b ach z j want de auteurs kennen blij kbaar niet het ver de anderstalige leerling kan nu aantonen dat schi l tussen een argument en een oorzaak en hij een goed totaaloverzicht van de tekst heeft l ijmbach e a i99o zijn oo k niet geheel rech t het aanleren van de fase bergbeklimmend le in de leer i n reguliere brugklasboeken vindt zen kan worden afgesloten indien de leerling de docent vaak oefeningen met signaalwoor de drie hierbij behorende oefentypes beheerst den gatentekst invulle n signaalwoorden zoeken in het derde oefentype leert de leerling ant vragen interpreteren woorden op tekstvragen te zoeken in de alinea u kent de gebruikelijk tekstverklaringsvra besluit gen waarmee generaties zijn grootgebracht na het voorgaande zal het u wellicht verba de besproken oefentypes bij het parachute zen dat ik vragen in de sfeer van wat bete springend en het bergbeklimmend lezen vor kent in regel 4 prima oefeningen vind men samen een me thodische lijn om de gevor maar het stellen van zulke vragen heeft alleen derde anderstalige leerling in het vo tot een zin als er naar belangrijke zaken gevraagd ander leesgedrag te brengen aangezien de ge worden anders belonen deze vragen zelfs een middelde anderstalige leerling nu eenmaal een verkeerde leesstijl en als de leerling geleerd geringere woordenschat heeft dan een gemid heeft te reflecteren over de exacte betekenis van delde autochtone l eerling moet de anderstalige de vraag en met name het vraagwoord daarin leerl ing wel op een andere wijze lezen om tot zo vraagt wie naar personen dus moet het een goed tek stbegrip te kunnen komen het is antwoord dus ook een of meer personen bevat onze didactisc he verantwoordel ijkheid deze ten leerlingen een leesstrategie aan te leren om het begrips p robleem toch op te kunnen lossen dit het heeft zin een leerling te leren zonder vol i s naa r m ij n oor d eel een beter e aanp ak d an de ledig te willen zijn dat meer van hetzelfde aanpak van de gewone wie vraagt naar personen leesles al dan niet in een bijlessituatie waar vraagt naar plaatse n de docent die deze oefentypes wil gaan toe wanneer vraagt naar tijden of naar condi passen zal veel hebben aan de leesmethoden ties van de b oer lijmbach z j en lijmb ach e a waarom vraagt naar een subjectieve argu i99o de studenten i herstel en h roeten mente n hebben bovendien een lespakket gemaakt van waardoor vraagt naar objectieve oorzaken circa 20 lessen waarin leerlingen leren lezen hoe vraagt naar methoden volgens de door hierboven geschetste lijn deze welke vraagt naar opsommingen of keu leesmethoden passen in de moderne cognitief zen uit opsommingen strategische theorievorming bij de didactiek een ja nee vraag vraagt naar ja of nee van nederlands als tweede taal theorievor 48 m oe r 1992 2 ming die dank zij de dissertaties van westhoff 5 westho ff laat in zijn voorspellend lezen een 1981 schouten van parreren 1985 e n h ac didactische benadering van de leesvaardigheidstrai quebord 1989 dan ook vroeg om een verta ning in het moderne vreemdetalenonde rwijs zien ling naar de concrete lespraktijk i k ben ervan dat de leerling veel meer raa dmechanismen ove r tuigd dat de cognitief strategische aanpa k moet leren gebrui k en deze dissertatie heeft van leesprob l emen van gevorderde andersta l i ook invl oed ge had op de d idactiek van het ne gen een zeer e ffectvo lle is hierin gesterkt door derlands als tweede taal schout en van parre enthousiaste reacties van coll ega s in het veld ren onderzoekt in haar d issertatie onder andere een vervol gvraag is nu of zo n aanpa k oo k de invloed van de context oo k deze disser b ij andere taalvaard i gheden mogel ij k is m ijn tatie is niet onop gemerkt gebleken bij nt2 coll ega s van de afdel ing nederlands voor an didactici ook hacqueb ords dissertatie is zeer derstaligen van de h ogeschool h o lland zijn goed ontvangen zij houdt een pleidooi voor dit momenteel aan het onderzoe ken nadat de interactief lezen een combinatie van top down afde ling hiervan een op d racht heeft ontvangen en bottom up lezen m ijn didactische verhande van de projectgroep nederlands als tweede ling is het meest gebaseerd op haar dissertatie taa l b innen niet a l te lange tijd zal hierop een 6 met speciale dank aan de collega s van de delta antwoord komen sch olengemeenschap voor tso tso en ntnvo in bussum zij hebben zes middagen besteed noten en literat u u r aan het meedenken over de vertaling van de leestheorie naar de lespraktijk dit artikel is een bewerking van een lezing die 7 aan dit p roject werken mee m jansen m v d ik in i99i hield op de conferentie het school b urg m v d wouw en j wammes co rdi vak nederlands nator voor de didactische vertaling zorgen zie hiervoor de studie van van gurp 1988 in h r oeten i h erstel s h erder e koot dit onderzoek vindt men verschillende manie e b rouwer b giovannangelo en k crom ren om de begeleiding van anderstaligen te organiseren ast stuy i van e a zo gezegd zo gedaan mo de termen bergbeklimmend en parachute derne huishoudkunde deel textiel wonen gro springend lezen worden gebruikt in een inter ningen wolters noordhoff 1983 ne publikatie van roeten herstel boer b de b lijmach anders nederlands ver het verschil tussen een oorzaak gevolgrelatie der lezen groningen tpc z j enerzijds en een argument conclusierelatie an gurp j van nederlands als tweede taal in het voort derzijds is dat er bij een oorzaak gevolgrelatie gezet onderwijs enschede valo m 1988 een objectieve veelal natuurlijke verklaring hacquebord h tekstbegrip van nederlandse en wordt gegeven en in een argument conclusie turkse leerlingen in het voortgezet onderwijs een meer inter subjectieve verklaring waar dordrecht foris publications 1989 studies over je evt van mening kan verschillen bij over taalgebruik 6 voorbeeld de boom is omgewaaid door de heerdink van buren a e a kijk luister en ont storm is een natuurlijk feit door alle aanwezi dek leergang kennis der natuur voor het lbo gen objectief constateerbaar maar ik vind deel t groningen jacob dijkstra z j lubbers een prima vent omdat hij zo betrouw herstel i h roeten module leesvaardigheid baar is is een zeer subjectieve zin waar niet voorgevorderde anderstaligen in het vo in voor iedereen mee eens zal zijn iri onze taal wordt er bereiding verschil gemaakt tussen oorzaak en argument lijmbach b h hacquebord k galema weet de vraag die begint met waardoor vraagt wat je leest groningen jacob dijkstra r99o naar een objectief feit bij voorbeeld waardoor schouten van parreren c woorden leren in het plant de mens zich voort het antwoord moet vreemde talenonderwijs apeldoorn walraven dan een biologisch karakter hebben maar de 1985 vraag waarom plant de mens zich voort westhoff g voorspellend lezen een didactische vraagt naar een filosofisch ethisch en of reli benadering van de leesvaardigheidstraining in gieus antwoord naar een mening in de spreek het moderne vreemdetalenonderwijs groningen taal is het verschil te verwaarlozen maar in wolters noordhoff 1981 schoolboeken is het verschil essentieel 1992 2 moer 49