Over-schrijven

marius lindeman motoriek van het schrijve n over schrijven bij het begrip schrijfonderwijs denken de meeste mensen aan stel en spelonderwijs weinig aandacht heeft men over het algemeen voor de daad van het schrijven op zich het ontwikkelen en cultiveren van het handschrift toch is ook dat een aspect van taal op de basisschoo l marius lindeman oprichter van het schrijfpedagogisch centrum in amsterdam geeft in dit artikel aan waarom het leren schrijven op de basisschool lang niet altijd het ge wenste resultaat heeft en doet suggesties voor verbetering wie kinderen van 6 tot 8 of 9 jaar wel eens vol va i overgave heeft zien worstelen met het naschrijven in dit a rtikel wil ik ervoor pleiten dat leerkrach of overt rekken van le tt ers of woorden zou ver ten in het basisonderwijs de handschriftontwik wachten dat daar de basis wordt gelegd voor een kel i ng van het individuele kind doordacht en sys goed handschrift toch blijken er steeds meer tematisch begeleiden dat vraagt een andere orga volwassenen te zijn die geen pen meer op papier nisatie van het onderwijs in voorbereidend en du rv en zetten niet alleen omdat ze bang zijn aanvanke li jk schrijven nu moeten k i nderen te voor taalfouten maar ook vaak omdat ze zich vaak voldoen aan e isen waar ze nog niet rijp voor schamen voor hun hanepoten het is goed moge zijn lijk dat die twee handicaps elkaar beinvloeden een a rt ikel over handschriftontwikkeling en de kade r begeleiding daa rv an is dat niet een beetje achter haald typemachines en tekstverwerkers zijn als kinderen taalproblemen hebben wordt de voor velen de dagelijkse ve rvangers van de vul of oorzaak over het algemeen gezocht in taal of balpen ontwikkelingsachterstand het minder goed func dat mag dan misschien de toekomst zijn zolang tioneren van een van de zintuigen of zelfs het kinderen in de eerste jaren van de basisschool achterblijven van hersenfuncties zich nog de motoriek van het schrijven eigen kinderen met taalproblemen krijgen te maken moeten maken dient dat pedagogisch en didac met verschillende remedierende act i viteiten tisch juist te gebeuren en dat is vaak niet het ge meestal wordt het handschrift betrokken in de 65 l e es su an roep 4 1 diagnose maar als dat slecht blijkt te zijn volgt zoek naar de relatie tussen de motoriek van het er zelden een gerichte aanpak schrijven en de verschijnselen dyslexie en mini ook in de literatuur over het taalverwervingspro mal brain dammage mbd ces ontbreekt de aandacht voor het leren schrij ven en de invloed daarvan op de individuele taal knelpunten verwerving de geringe aandacht voor het leren schrijven bin nen het moedertaalonderwijs heeft verschillende relatie met taalvaa rdigheid oorzaken om te beginnen maken leerkrachten toch is het een plausibele veronderstelling dat zelden bewust het onderscheid tussen schrijven de motorische schrijfvaardigheid samenhangt met als motorische vaardigheid en de communicatie de andere taalvaardigheidsaspecten ve functie van schriftelijk taalgebruik als daar een amorf vormloos schrijfletterbeeld kan het in de fase van het aanvankelijk schrijfonderwijs ontwikkelen van een goed woordbeeld belemme wel aandacht voor is beoordelen leerkrachten ren slordig schrijven kan zeker bij spellingzwak meestal het schrijfresultaat in plaats van het ke kinderen het woordbeeld zelfs negatief bein schrijfproces waar het eigenlijk om gaat dat ze vloeden dat doen komt onder andere doordat een aantal de ervaring leert ons dat mensen die op latere vragen rond de complexere vaardigheid van het leeftijd hun handschrift verbeteren ook beter schrijven nog onbeantwoord zijn hoe en op gaan formuleren en spellen meer dan die samen welk moment kan een kind het best leren schrij hang veronderstellen kunnen we niet want taal ven wat is de invloed van voortijdig en ongericht vaardigheidsonderzoeken laten jammer genoeg leren schrijven op de taalvaardigheidsontwikke het aspect leesbaarheid van het handschrift ling de bestaande schrijfmethodes hebben hard steeds buiten beschouwing wel loopt op dit mo nekkige vooroordelen in het leven geroepen ten ment aan de universiteit van nijmegen een onder aanzien van de grafische vormgeving van het 66 handschrift een factor die het nog moeilijker het kind kan de vingers van de voorkeurshand maakt is dat er tussen de methoden voor aanvan buigen en strekken vooral de duim terwijl het kelijk lezen en die voor aanvankelijk schrijven een potlood vasthoudt zonder dat er nevenbe meestal geen samenhang bestaat wegingen optreden in pols of onderarm de leerkrachten die met deze ingewikkelde mate de oppositie van de duim van de voorkeurs rie worden geconfronteerd hebben tijdens hun hand is zodanig ontwikkeld dat de pen of pot opleiding maar enkele uu rtjes schrijfonderwijs ge loodgreep ontspannen aangeleerd kan worden noten daarin was naast de eigen vaardigheid wat de psycho motoriek betreft vaak nauwelijks tijd voor de didactiek van het de ruimtelijke orientatie en de oog handcoor schrijfonderwijs zo moeten leerkrachten in het dinatie laten het kind toe dat het een goede basisonderwijs haast wel slecht beslagen ten ijs schrijfhouding aan kan nemen komen het kind kan instructies verwerken en toepas sen met betrekking tot een ontspannen zit schrijfonderwijs nader bekeke n schrijfhouding pengreep en papierligging het kind kan denkprocessen in bewegingen het gaat niet vanzelf omze tt en luisteren en spreken leren kinderen op een na het kind kan zich gedurende langere tijd con tuurlijke wijze zonder dat ze daar gerichte in centreren op een fijn motorische beweging structies bij nodig hebben ook lezen en schrijven kan een kind zichzelf leren als het daa rt oe gemo proces en resultaa t tiveerd is maar een gerichte begeleiding is vereist de enige manier waarop een leerk racht erachter bij het ontwikkelen van een handschrift dat is kan komen of een kind aan voorbereidend schrij iets anders dan druk of schrijfletters natekenen ven toe is is obse rv atie het doel van voorberei schrijfvaardigheid ontwikkelen is het cultiveren dend schrijven is het activeren van de schrijfbe van een individueel bewegingsverloop hierbij weging of die succesvol verloopt kan de leer voltrekken zich een aantal processen waa rv an de kracht uitsluitend tijdens het bewegingsproces leerling zich niet bewust is maar die de basis vor zelf beoordelen en nooit achteraf tenzij hij zij men voor de persoonlijke schrijfstijl gebruik maakt van een video opname of een kind aan teren schrijven toe is is sterk af in de praktijk bepaalt vaak het zichtbare resul hankelijk van de individuele ontwikkeling op ver taat het schrijfpatroon de waardering het posi schillende gebieden tief beoordelen van zo n mogelijk schijn resultaat in het huidige basisonderwijs leren veel kinderen kan ertoe leiden dat het kind een sneltekentech schrijven op een moment dat ze daar nog niet rijp niek ontwikkelt in de fase van het aanvankelijk voor zijn kleuters en zesjarigen krijgen vaak op schrijven dan ontstaat er een amorf le tterbeeld drachten die boven hun kunnen liggen voordat in de grafische vormgeving doordat het onop de leerkracht sta rt met het aanbieden van de rechte ontwikkelingsproces leidt tot motorisch eerste schrijfpatronen moet aan een aantal voor onvermogen waarden voldaan zijn leerkrachten moeten er dus steeds van doordron gen zijn dat mooie letters lang niet altijd het re voorwaarden sultaat zijn van goed uitgevoerde schrijfbewegin schrijven is een a symmetrische handeling om gen die te kunnen uitvoeren moet de lateralisatie zo ver ontwikkeld zijn dat het mogelijk is de voor de hu idige praktijk keurshand te activeren tijdens het lateralisatie kleuters tekenen meestal nog vanuit hun schou proces neemt het aantal hersenfuncties toe ders met dezelfde motoriek gaan ze vaak letter groeit het skelet en oefent het kind de spieren vormen natekenen ze imiteren het schrijven van op zes of zevenjarige leeftijd is dit proces vol volwassenen hun produkten zijn krabbelwoordjes tooid te vroege start met voorbereidend schrij of zelfs brieven die ze zelf kunnen lezen ze be ven levert een onvolledige of schijn lateralisatie kommeren zich niet om vorm volgorde schrijf op richting lettergrootte of le tt ert ype op het vlak van de motoriek gelden de volgende het is een misvatting te denken dat die kinderen voorwaarden dus aan voorbereidend schrijven toe zijn dit let 67 ter natekenen verdient wel waardering omdat het lees en schrijfmethodes een uiting is van motivatie om te willen leren le bij het aanvankelijk lezen krijgt het kind vaak zen en schrijven maar het betekent niet dat de verwarrende informatie in de leesmethode wordt leerkracht dat kind schrijfpatronen moet gaan verwacht dat het blokle tters schrijft terwijl de voorleggen schrijfmethode het tegelijke rt ijd schrijfle tt ers laat onder de druk van de eerste klas is er in het kleu oefenen dat is een funeste koppeling letters teronderwijs vaak een zekere gehaastheid te zien maken in de juiste bewegingsuitvoer vereist de waarin het voorbereidend schrijfonderwijs dienst beheersing van de ve rf ijnde motoriek dan nog baar wordt gemaakt aan het aanvankelijk schrij moet de opbouw van het bewegingsschema bij ven in de eerste klas het maken van de lettervormen altijd eenvormig als kleuters naar de grote school gaan krijgen zijn daarom is het onjuist bij het aanvankelijk ze te maken met aanvankelijk schrijfonderwijs lezen bloklett ers te laten natekenen als het kind dat geschiedt doorgaans klassikaal voor alle kin in de schrijfles koordsc hrift lee rt vanaf het be deren op alle momenten hetzelfde met hun indi gin moeten de le tte rvormen die het kind leert viduele ontwikkeling wordt ineens bijzonder wei schrijven gezien worden als de basis voor het ei nig rekening gehouden toch is pas op zes of ze gen handschrift gezien de ontwikkeling van de venjarige leeftijd het lateralisatieproces voltooid schrijfle tter in de afgelopen 80 jaar mogen we en de dominantie manifest pas dan kan het kind veronderstellen dat de verbonden schrijf le tt er de de fijn motorische bewegingen met de voorkeurs voorkeur verdient hand oefenen zonder dat er een extra spanning op veel scholen zien we de volgende combinatie in het lichaam optreedt het spellend natekenen van de le tt ers mag dan de aanvankelijk leze n analyse en synthesehandeling binnen het aanvan kelijk lezen ondersteunen het heeft niets met veilig leren lezen schrijfonderwijs te maken de ergonomische as werkschrift a 1 blz 1 pecten van het schrijven zit schrijfhouding pen greep papierligging spelen tijdens de leesles ogenschijnlijk geen rol aanvankelijk lezen en schrijven lijken bij elkaar te horen dat het twee heel verschillende vaardigheden zijn zien leer krachten in navolging van de leesmethodes vaak over het hoofd boom de kinderen krijgen de gelegenheid om de letters na te trekken en te tekenen als schrijf motorische we maken het ze lastig ondersteuning van het lezen het moet voor de kinderen ook wel moeilijk zijn ons klankschrift heeft twee verschijningsvormen aanvankelijk schrijven de drukletter die er is om te lezen en de schrijf letter die voordat hij te lezen valt eerst vorm schrijf vaardig moet krijgen op papier modern lopend schrift het lezen van een drukletter vraagt van het kind dat het die letter herkent koppelt aan de bijbe overtrekschrift 0 horende klank en deze via de stembanden reali de letter m blz 4 seert de oren controleren of het goed ging de de letter o blz 12 impuls tot lezen ligt altijd buiten het kind in de de letter b blz 1 6 letters inhouden op het papier de schrijfletter moet het kind zelf maken het moet schriftbeel den omzetten in schrijfactiviteit dat vereist een volkomen beheersing van het psychomotorisch dezelfde le tt ers m o b worden in het overtrek apparaat en een volledig uitgewerkte lateralisatie schrift afzonderlijk overgetrokken en later in als dit proces onnatuurlijk verloopt kan dit een oefenschrift 1 van deze schrijfmethode verbon gevolg zijn van onvermogen of faalansgt het pro den met andere letters dukt kan toch mooi zijn dan is er sprake van een schijnresultaat 68 deze manier van werken veroorzaakt een grote typen en het gebruik van plakletters ook vlotte variatie in aanbod van informatie de schrijf m o kleuters kunnen hiermee aan de slag als de leer torische ondersteuning in de leesmethode heeft kracht erop let dat de te gebruiken lettertypes een ander bewegingsverloop dan het overtrekken overeenkomen met die in de aanvankelijke lees van de schrijflett er door het in een nog later sta methode niet alleen het kind dat de letter of het dium verbinden van de letters ontstaan er als het woord maakt kan het herkennen en daardoor ware drie varianten van een letter 1 de bloklet een goed letter woordbeeld ontwikkelen ook ter 2 de losstaande schrijfletter en 3 de andere kleuters kunnen de vormen gemakkelijk schrijfletter in woordverband welke lettervorm herkennen en er bijvoorbeeld hun eigen letter moet het kind nu kiezen als het gaat schrijven in terugvinden er zijn scholen die om deze verwarring te voor daarnaast zijn er de letterdozen en letterdomi komen de bloklett eroefeningen in de leesmetho no sdie naast de al genoemde onderwijsleermid de afplakken en de bladen gekopieerd gebrui delen het aanvankelijk leesproces kunnen onder ken steunen aan het aanvankelijk stellen het zelf schrijven van een tekst hoeft dan geen pen meer en de inhoud dan te pas te komen met stencil of fotokopieerappa in het voorgaande verhaal lijkt steeds de vorm ratuur of liever nog de drukpers zoals in het boven de inhoud te gaan alsof kinderen niet wi l freinet onderwijs kunnen de gemaakte teksten len leren schrijven omdat ze anderen iets schrif vermenigvuldigd worden en daarmee de wezen telijk willen meedelen natuurlijk is dat een heel lijke communicatieve functie krijgen een klasse belangrijke factor in het taalonderwijs maar het krant een klasseleesboek met eigen verhalen en gaat er dan om de kinderen de geeigende midde correspondentie met een andere school kunnen len in handen te geven om die schriftelijke mede middels deze technieken vorm en functie krijgen deling te doen mooier en zinvoller dan het nate het analyseren en synthetiseren komen er even kenen van le tt ers ziin technieken als stempelen goed door tot hun recht yl l fio ve nanas qr p s 69 op deze wijze kunnen kinderen schriftelijke me dergelijke activiteiten bereiden hen voor op het dedelingen doen zonder de motorische handeling voort gezet onderwijs waar een zekere snelheid van de schrijfbeweging te hoeven uitvoeren d at van werken verwacht wordt is nodig want natuurlijk daagt het leren lezen het kind ook uit te willen leren schrijven een lees het voortgezet onderwijs schrijfhoek ruim voorzien van allerlei materialen de nadelige invloed van een moeilijk leesbaar mag dan ook in de eerste jaren van de basisschool handschrift op het schriftelijk taalgebruik is in de in geen klas ontbreken beschermde sfeer van de basisschool nog niet eens zo snel merkbaar maar in het voortgezet on de doorgaande lijn derwijs krijgt het grafisch onvermogen zeker ver een verantwoorde opbouw van het schrijfonder velende gevolgen door de toenemende werk wijs kan er als volgt uitzien druk de vereiste snelheid van werken en de ruste in de kleuterklas begeleidt en ondersteunt de loosheid van pubers op zoek naar een eigen iden leerkracht de motorische senso en psycho titeit verandert de individuele schrijfbeweging motorische ontwikkeling de activiteiten liggen als er in het basisonderwijs geen stevig funda dus op het gebied van voorbereidend bewegen ment is gelegd lopen de leerlingen daar gemakke en niet voorbereidend schrijven de enige be lijker mee vast wegingsmethode die voor deze fase en de volgen voor een aantal leerlingen lijkt schrijfbegeleiding de een afgewogen opbouw te bieden heeft is le in het voortgezet onderwijs hoe dan ook nodig bon depart3 aandacht van leerkrachten voor de vormgeving pas als het er op zes of zevenjarige leeftijd aan van het handschrift en voor de layout van een toe is begint het kind met voorbereidend schrij tekst komt de overzichtelijkheid en het schrijf ven bij de oefening van schrijfpatronen kan ge en leesplezier ten goede bruik gemaakt worden van de bestaande schrijf jammer genoeg komt schrijven als vak niet voor methodeboekjes voor die tijd leert het geen let in de onderwijsprogramma s van de lerarenoplei tervormen middels instructie te schrijven ook dingen niet bij het aanvankelijk lezen dat gebeurt pas als de leerkracht heeft vastgesteld dat d e voordelen psycho motoriek en de voorkeurshand voldoen behalve voor de leerlingen die minder vaak met de ontwikkeld zijn per kind stelt zij hij dus vast handschriftproblemen zullen komen te zitten wanneer het de overstap kan maken naar aanvan heeft de hierboven geschetste begeleiding ook kelijk schrijven voordelen voor de leerkracht door de individua deze individualisering vereist meestal enige aan lisering kost het schrijfonderwijs minder tijd de passing in de klasse organisatie het voorberei kinderen hoeven niet meer uren te oefenen op dend schrijven heeft een eigen plek totdat de een handeling waar ze niet aan toe zijn als ze er motoriek voldoende ontwikkeld is pas dan is er wel aan toe zijn verloopt het voorbereidend en sprake van een zinvol geintegreerd taalonderwijs aanvankelijk schrijven snel en soepel waarin het hanteren van de verschillende taal door de niet klassikale werkwijze hoeven de snel functies voorop staat daartoe moet de leer leren ook niet meer te wachten met de volgende kracht de deelvaardigheid motorisch schrijven stap totdat ook de minder vlotten daaraan toe flexibel kunnen hanteren en van andere onder zijn beide groepen kunnen in een goed opgezet wijsleermiddelen gebruik maken bij het inoefe en begeleid schrijfonderwijs heel wat tijd zinvol nen van het aanvankelijk lezen en spellen op on ler besteden geveer negenjarige leeftijd heeft het kind dan een vloeiend eigen handschrift ontwikkeld dan kan p e r sp ect ief het gaan oefenen in het versnellen van het schrift de leerkracht kan dat stimuleren door de leerlin de integratie van kleuter en lagere school biedt gen gesprekken in de klas te laten notuleren en een uitstekende gelegenheid het schrijfonderwijs aantekeningen te laten maken van mondeling ge inhoudelijk en motorisch beter te onderbouwen geven informatie waaronder bijvoorbeeld inter een ononderbroken ontwikkelingslijn en indivi views de snel geschreven teksten werken ze dan dualisering vragen echter allereerst inzicht van de later uit in presentabele vorm leerkrachten in het natuurlijk verloop van he t 70 schrijfproces en in de noodzakelijke pedagogisch note n didactische begeleiding e rv an 1 op 9 november organisee rt de landelijke vereniging jammer genoeg is er weinig inhoudelijke onder van remedial teachers een schrijf studiedag aan de steuning op dit gebied de landelijke pedago katholieke universiteit van nijmegen voor meer in gische studiecentra hebben weinig informatie formatie kunt u terecht bij mevrouw j van huizen over dit onderwerp in huis er zijn nauwelijks na fuikweg 3 5 scholingscursussen rond de didactiek van het 2141 xg vijfhuizen schrijfonderwijs de docenten schrijven op de tel 02508 1652 pabo s moeten sterk op eigen kompas varen 4 2 schrijftaal is een nieuwe schrijfmethode voor de ba zij zien hun studenten vaak maar een uur per sisschool waarin direct met lopend schrift kan wor den begonnen uitgegeven bij zwijssen 1984 week gedurende een cursusjaar naast het werken 3 de vereniging le bon d epa rt houdt dit jaar haar aan de eigen vaardigheid van de studenten blijft jaarlijkse stud iedag voor leerkrachten die willen ken er dan veel te weinig tijd over voor de didactische nismaken met de methode op 2 november in kant van het vak utrecht contactper soon mevrouw s klomp hopelijk maakt de integratie wel een eind aan de ukkelstraat 9 tendens steeds meer voorbereidende leeractivitei 4826 dn b r eda ten naar de kleuterklas te verplaatsen de bezwa tel 076 871944 ren tegen het kleuterschrijven zoals dat de 4 in het b deel van het modelonderwijsleerplan pabo bewegen en schrijfontwikkeling benadrukken de au laatste jaren op veel scholen ingang vond mogen teu rs het belang van aans l uiting bij de ontwikkeling uit bovenstaand a rt ikel duidelijk zijn geworden van het lich a amsplan van kinderen maar de b ro chure een goed schrijfonderwijs vraagt een nauwkeuri is nogal mager en blijft in geb reke wat betreft het ge ge fasering in het voorbereidend en aanvankelijk ven van een systematische opbouw van het schrijfon schrijven daarvoor en daarnaast moet er ruimte derwijs uitgegeven bij de slo 1982 zijn voor kinderen om zelf te experimenteren met het krabbelen van le tte rv ormen woorden literatuur en brieven maar vooral is het van belang dat ze dorp agaath van voorbereidend en aanvankelijk schrij pas met voorbereidend en aanvankelijk schrijven ven bij kinderen met motorische en senso motorische beginnen op het moment dat ze eraan toe zijn stoornissen amsterdam stichting schrijfpedagogisch studiecentrum 1985 holle britta de motorische ontwikkeling van normale en geretardeerde kinderen amsterdam swets zeitlin ger 1977 foe rn e r 71