Documenten
joop dirksen over smaak en smaakontwikkelin g over smaak valt niet te twisten is een uitdrukking met hoge stoplap waarde wie het oneens is met een ander bij de beoordeling van een kunstwerk en het niet op een vechtpartij o f langdurige gebrouilleerdheid wi l late n aankomen vluchte in deze tekst dat er niet te twisten zou zijn ove r smaak laat evenwel onverkort dat er niet heel veel te zeggen valt over wat iemand mooi vindt of niet wat de een aan spreekt of de ander koud laat het hele tekstervaringsonderwijs steun t op het uitgangspunt va n de individuele verschillen in beleving van een tekst en het gaat er dus van uit dat de deelnemers aan dat onderwijs de leraar en de leer lingen elkaar zo concreet en nauwkeurig mogelijk kunnen aangeven wat hun ervaringen zijn met een tekst in hoeverre en waardoor een tekst bij hen in de smaak valt in de tweede fase verschuift d e nadruk van het product naar het proces dat wil zeggen dat de ontwikkelingsgang en het vormingsproces belangrijk wor den in de verschillende dossiers die de leerling gaat aanleggen moeten di e processen te volgen zijn welnu literaire en culturele en kunstzinnige vorming hebben natuurlijk er g veel te maken met het verschijnsel smaak vandaar deze voorzichtige bespiegeling ove r smaa k en smaakontwikkeling ongetwijfeld zulle n hier gedachten ontwikkeld en opmerkingen worde n ge plaatst die niet bij elke lezer in de smaak vallen over dez e bijdrage twist e men hier vrijelijk een psycho analytische benaderin g al ons gedrag ik parafraseer ee n gedeelte uit norman hollands the brain of robert frost ne w york 1988 en holland heeft he t uit de neurofysiologie bijv va n john z young programs of the brain new york 1978 is te be schrijven als een feed back proces door een bepaalde gedraging gaat de mens op ee n specifiek e manie r tege n d e werkelijkhei d aankijken hi j toets t zij n waarneming aan de norm die hij er op dit gebied op nahoudt en afhankelij k van de uitkomst van die toetsing gedraagt hij zich weer op een bepaalde ma nier zij n nor m i s uiteindelij k gebaseer d o p zij n identiteitsthema d e onveranderlijke strikt individuele kern van zijn persoonlijkheid gevorm d in de allervroegste jaren van zijn leven ook bij het lezen van literatuur of het omgaan met andere kunstvormen wor den de waarneming en het gedrag al of niet waarderen van en dus doorgaa n met het gebodene gemeten aan de norm van het identiteitsthema van jongsaf aa n moet het individu een evenwicht vinde n tussen zij n drifte n en d e ei s va n zij n omgevin g o m di e drifte n me t nam e d e agressiev e e n sexuele t e beteugelen hij strijd t nie t allee n tege n allerle i impulsen maa r ook tege n d e schuldgevoelen s ove r d e impulsen di e hij koestert hi j moe t voortdurend keuzes maken die andere ook aantrekkelijke keuzemogelijkhede n 4 dirksen over smaak en smaakonlwikkeling uitsluiten zijn sterfelijkheid en de onmogelijkheid om af te rekenen met de om hem heen spokend e verdronge n verlangen s make n hem tot ee n baby bang in het donker fr crews in psychoanalysis and literary process maar hij moet zich voortdurend volwassen gedragen de cultuur waarin we leven sanctioneert echter bepaalde vormen van regres sie van teruggang naar vroegere ontwikkelingsfasen we mogen van tijd tot tijd eve n onz e moeilijk e ro l va n volwassen e afleggen kunst o f ruimer vormen van verstrooiing al s kunst en kitsch literatuur en lectuur film e n soap bieden ons ego een regressiemogelijkheid een manier om op te gaan in een semi hypnotische wereld van fantasieen een voedende moeder1 die onze geestes honger bevredigt we verliezen tijdelijk een stukje identiteit gaan op in absorberen de personen en situaties die we tegenkomen maar een dee l van onz e persoonlijkhei d blijft ne t al s bi j hypnose waakzaam dat dee l denkt anticipeert en analogiseert dat wil zeggen fantaseert parallel aan het gebodene en kan ons weer afstand doen nemen als de betrokkenheid te groot dreigt te worden het stelt ons bijvoorbeeld gerust als we in een erg realisti sche horrorfilm tezeer dreigen op te gaan het is maar film bij verstrooiing kunnen we dus even onze persoonlijke censuur uitschake len die in ons wakende leven voortdurend alles onder controle houdt ver strooiing biedt het ego troost door het happy ending of in ieder geval door de triomf van de vorm over de angstaanjagende chaos van betekeni s over de bedreigende zinloosheid van ons bestaan welke vormen van verstrooiing tot een bevredigende regressie leiden hangt af van de persoonlijkheid van het individu van de aard van zijn defensiemecha nismen van zijn fantasiepatronen van zijn manier van zingeving hoera we zijn sociale wezens het zal duidelijk zijn dat smaak in eerste instantie een strikt individuele zaak is ieders smaa k is uniek maa r we maken deel ui t va n allerlei groepe n en groepjes die allemaal de een wat dwingender dan de ander druk uitoefenen op onze smaak afhankelijk van onze mate van autonomie en van de waarde die we hechten aan geaccepteerd worden door zo n groep gaan we ons aanpassen aan de heersende smaak wat voorbeelden u en ik houden van literatuur ik kan straffeloos tege n u zeggen dat ik brakman onleesbaar vind ik word als gesprekspartner over literatuur echter ineens dubieus als ik zou stellen dat ik tussen de a f th s door eigenlijk het liefst konsalik en kasteelromans lees geen enkele intellectueel in nederland kijkt naar tv behalve als er een inte ressante documentaire of een franse zwartwitfilm vertoon d wordt niemand van de zomergasten uit het gelijknamige vpro programm a durfde het aan om ook maar te laten doorschemeren dat hij of zij wel eens naar een gewoon televisieprogramma keek je valt meteen buiten de groep van cultureel ver antwoord levende nederlanders andersom zijn er ook groepen waar je me teen buitenvak als je zo u beginnen over je voorkeur voor de gedichten van lodeizen een jongere die temidden van zijn leeftijdgenoten stel t dat nirvana het niet haalt bij bio hazard kan na die mededeling waarschijnlijk ontspannen rond 5 dirksen over smaak en smaakontwikkeling kijken ia afwachting va n reacties als hij vertelt dat hij de nieuwste cd van bzn zo geslaagd vindt kan hij beter emigreren de merkwaardige opkomst van het verschijnsel camp biedt op dit gebied nog wel enige ruimte althans aan volwassenen geheim gehouden liefdes voor de zangeres zonder naam of andre van duin mochten ineens dankzij dit merk waardige fenomeen in het openbaar beleden worden ik denk echter niet dat jongeren met een sterk afwijkende smaak hier iets aan hebben daar zitten we dus met onze individualiteit het gezin waarin we opgroeien de peergroup op school en in de buurt de collega s op ons werk onze vrien den en vriendinnen zij allen zetten onze individuele smaak onder druk en dan hebben we het nog niet eens over de tijdgeest die vage doch uitermate in vloedrijke sturing van ons gedrag en onze voorkeuren smaakontwikkeling in het literatuur en kunstonderwijs moet gewerkt worden aan smaakontwik keling het zal duidelijk zijn dat dat niet moet op de manier zoals dat in mijn tijd als leerling gebeurde wij kregen zo ongeveer in de eerste literatuurles een tekstboekje va n karel ende elegast op d e ban k e n tusse n he t moeizaa m hardop ontcijferen va n wat er stond kregen we te horen dat dit een van de hoogtepunten was uit de middeleeuwse literatuur dit was mooi bij een der gelijke aanpak treedt een kees fens effect op enkele begenadigden van huis uit begiftigd met een fijnbesnaard invoelingsvermogen genieten van het ge bodene en de rest moet maar afhaken en iets anders gaan doen zij horen tot de zwijnen die de parels toch niet weten te waarderen hoe het wel moet ik denk dat gezien het strikt individuele he t strikt per soonlijke van ieders identiteit van ieders smaak dit alles ook strikt individu eel zou moeten gebeuren dat wil zeggen rekening houdend met de ruimte of de beperking die iemand in aanleg en of opvoeding heeft meegekregen de grootte van de angst voor het vreemde die hij van nature bij zich draagt de openheid en welwillendheid of de vooringenomenheid die zich in hem geworteld heeft zou u wanneer u ergens in den vreemde aan tafel plaatsneemt ontspanne n mee gaa n happen va n het plaatselijk culinai r hoogstandje als u gee n ide e heeft wa t erin verwerkt zit of al s u weet dat meelwormen apenhersen s nijlpaardenuiers kakkerlakkenruggetjes of vul maar iets in er een hoofdbe standdeel van uit maken de kok zal u ongetwijfeld verzekeren dat zijn maak sel overheerlijk is de ene reiziger zet verwachtingsvol zij n tanden in het krokante korstje staat open voor elke nieuwe ervaring de ander wendt een plotselinge ziekte voor vanuit de aloude grondregel wat de boer niet kent dat eet hij niet een derde zal uit sociale overwegingen voorzichtig een hapje meelepelen en misschien is het wel overheerlijk misschien ook niet belangrijk beginsituatie toegankelijkheid heel belangrijk is de beginsituatie van iedere afzonderlijke leerling waar gaat op het moment dat we ons serieus met literatuur met laten we ons nu maar 6 dirksen over smaak en smaakontwikkeling even gaan beperken tot ficti e gaa n bezighouden du s i n d e brugklas zij n voorkeur naar uit wat zijn zijn ervaringen met fictie hoe is de status van li teratuur thuis en in zijn peergroup in en buiten school herkenning is belangrijk het nieuw aan te bieden product dient nog binnen het gezichtsveld va n de ontvanger te liggen vergelijk maa r weer met eten een mededeling al s he t smaakt net als maar dan iets pittiger zachter voller zal een aarzelende tafelgast gemakkelijker over de streep trekken dan simpelweg d e mededeling di t is het heerlijke gerecht swabhouli he t komt uit de binnenlanden van west ghana dus aansluiten bij wat het individu wel leest of van de tv waardeert toegankelijkheid is belangrijk hoe kun je het voedsel t beste benaderen hoe moet je beginnen te eten wat zijn de smakelijkste hapjes waar moet je voor oppassen denk nog maar eens aan uw worsteling met zoiets simpels als een gebraden kip in een beschaafd tafelende omgeving of uw allereerst e te hete bitterbal op een receptie dus handvatten om het goede boek te vinden om te voorkomen dat de on geoefende lezer elke keer als hij zich er weer toe heeft weten te zetten om te gaan lezen vele pagina s terug moet omdat hij de draad kwijt is beloning naar inspanning belangrijk is ook dat de leerling op korte termijn beloond wordt voor zij n inspanning da t zijn eerste confrontatie met het nieuwe een positief gevoe l oplevert ee n vooroordeel literatuur is saai moeilijk gezeur is heel snel bevestigd en wordt dan steeds hardnekkiger maar heel moeizaam uit de we reld te helpen elk foutief leesadvie s tikt aan de moeilijk e lezer kan over het algemeen doo r het pakkende verhaal d e meeslepende actie over de streep worden getrokken de psychologische roman is voor hem dus voorlopig taboe er moet een duidelijk appel gedaan worden op gevoelens zo n lezer wil geraakt worden onderwerpen als sex en agressie basale facetten van het menselijk bestaan worden in deze tijd veel opener ter sprake gebracht dan in de voorbije decennia het geval was de interesse ervoor is niet toegenomen die zit in ieder mens verankerd alleen is waar men over zwijgt geworden tot wat men expliciet laat zien literaire teksten van deze tijd die nog wat explicieter dan de vorige genera tie gewend was ingaan op deze onderwerpen kunnen de drempel tussen litera tuur en a literaire leerling helpen wegnemen persoonlijkheidsontwikkeling smaak i s de mens zelf ee n gipsafdru k va n zijn persoonlijkheid da t wi l zeggen dat werken aan de smaakontwikkeling va n leerlingen bij uitstek een opvoedende activitei t is werken aan de persoonlijkheidsontwikkeling va n leerlingen dat vergt tact respect voor individuele verschillen betrokkenheid bij de individuele leerling maar het ook het tonen van het eigen gezicht de eigen smaak het lijkt me onzinnig e n ongeloofwaardig o m de suggestie te wekken of in stand te houden datje als docent alle vormen van literatuur van 7 dirksen over smaak en smaakontwikkeling kunst geweldig e n alle vorme n van lectuur va n kitsch minderwaardi g vindt een leraar die laat merken dat hij naast cultuur ook cultuur weet te waarderen de comedy o p tv d e sportwedstrijd the stone s i n concert maakt het mijns inzien s voo r d e leerlin g iet s makkelijke r o m zij n bli k oo k een s t e richten o p vormen van cultuur als je voo r de persoonlijkheid d e metafoor van het huis nog een s uit de kast haalt brouwers deed dat bijvoorbeeld al erg fraai in winterlicht dan zou je kunnen stellen dat het de taak van de leraar is om op een dusdanige manier zorgvuldig geselecteerde sleutels aan te bieden aan de leerling dat hij ertoe aangezet wordt om nog gesloten kamers in het ingewikkeld geconstrueerd e huis dat hij is voorzichtig open te maken via zorgvuldig gekozen literaire teksten of andere kunstuitingen kan de leerling ertoe gebracht worden op een nieuwe manier naar zichzelf en de wereld om hem heen te kijken een breek ijzer of een dynamietstaaf kan ook deuren openen maar de effecten va n een goed geoliede sleutel zijn ontegenzeglijk positiever deuren laten opengaan dus het verbreden van smaak maar ook al open ka mers zorgvuldiger leren bekijken het verdiepen van smaak het zijn allebei taken van de docent die veel inzet vergen verbreden dus kennis laten maken met het nieuwe door voorlezen bijvoorbeeld verdiepen dus er meer uithalen dan wat bij oppervlakkige waarnemin g opvalt door de schijnwerper s bij voorbeeld te richten op het ambachtelijke d e kunst grepen van de kunste naar kwaliteitsmeting een leesdossier heeft als belangrijkste taak het ontwikkelingsproces zichtbaar te maken dat de leerling doormaakt wie smaakontwikkeling wil meten lite raire vorming wil beoordelen ontkomt er denk ik niet aan verschillen tus sen leerlingen mee te wegen er is hier geen harde norm t e ontwikkelen bij een vak als wiskunde zorgen de samenstellers van het centraal schrifte lijk eindexamen voor een min of meer duidelijke norm de leerling met de wiskundeknobbel wordt evenals de leerling zonder dat lichaamsdeel beoordeeld op het product dat hij aflevert de antwoorden bij de examenzitting bij nederlands is zo n duidelijke norm in schoolonderzoek e n examensfee r amper mogelijk wel wordt ook daar het eindproduct beoordeeld het opstel de samenvatting o f tekstverklaring maar de norm geeft suggesties laat nogal wat ruimte over voor de docent bij de beoordeling van een leesdossier dient lijkt me behalve de producten die er deel van uit maken ook het proces ook de ontwikkeling gemeten te worden de afstand tussen beginsituatie en eindsituatie dat wil zegge n dat zwartwit gestel d de leerling uit een cultuurloos milieu die nog nooit een boek heeft vastgepakt maar in de loop van zijn bovenbouwjaren leer t om gaan met redelijk toegankelijke literaire werken eerder het predikaat voldoen de verdient dan de leerling uit een cultuurrijk milieu afkomstig die pas op de plaats maakt geen moeite doet om tot verdieping van reflectie e n verfij ning van techniek te komen als de kwaliteit van het product van het lees 8 dirksen ove r smaa k e n smaakontwikkelin g verslag niet toeneemt in de loop der jaren valt dat de leerling te verwijten op veel scholen bestond bestaat de gewoonte om bij de samenstelling van boekenlijsten wegingsfactore n i n te voeren een dik en of moeilij k boek le vert meer punten op dan een dun en of simpel ieder moet uiteindelijk het zelfde aantal punten halen ik heb dat systeem altijd met enig wantrouwen be zien ofschoon ik me de gedachte erachter wel kon voorstellen ik denk echter dat de beginsituatie van de leerling een zinniger wegingsfactor is bij de beoor deling van het niveau van een literatuurlijst al zitten er natuurlijk allerlei ha ken en ogen aan het aanbieden van een handicap literatuuronderwijs is geen golfwedstrijd we zijn met een stoplap begonnen laten we met een variatie op een bijbelci taat eindigen als het gaat om smaakontwikkeling literair e en of kunstzin nige vorming zal een goed leraar zich meer verheugen over een leerling die hij op het goede spoor heeft weten te krijgen dan over tien leerlingen die daar al opzaten 9