Over taalleren en leesonderwijs

over taalleren en leesonderwijs werner schrauwen marc stevens jo van den hauwe centraal in dit themanummer plaatsen we leesonderwijs maar om het over goed krachtig en werkzaam leesonderwijs te kunnen hebben willen we allereerst over leren tout court praten we willen enkele manieren waarop kinderen en jongeren kunnen leren naast elkaar plaatsen en aanwijzen welke manieren wellicht beter werken dan andere onze eerste vragen zijn daarom de volgende wat is goed taal onderwijs eigenlijk aan welke voorwaarden moet dat voldoen wanneer we ervan uitgaan dat leerlingen straks op eigen benen moeten kunnen staan en op een behoorlijke manier in onze maatschappij moeten kunnen overleven hoe leren we hen dat dan reflecties daarom op goed taal en leesonderwijs vanuit een beeld tevens een poging wellicht om de oude von visie weer wat even in te blazen ideeen over leren maar hier duikt er een probleempje op anno 2003 is het zo dat scholen aparte aten we puur voor de oefening even uit instituten zijn die als een gaan van de volgende metafoor snort van entiteit wet in raar toch om het woud zijn neerge poot maar het woud niet woudvaardig te het leven is het woud waarin we zijn raar toch om over worden moeten dagelijks vertoeven om te overleven als mens moet je je staande houden tussen het woud te leren om leerlingen dagelijks bomen beekjes slangen andere gevaarlij woudvaardig te worden niet naar het woud maar naar school ke beesten en wat al niet meer je moet dus moeten leerlingen soms van het ene dorp naar het andere dagelijks niet naar het da s makkelijk maar soms moet je naar woud maar naar school minder bekende bestemmingen wellicht is dat geen interne tegenstelling kan je op langs onbekende wegen sours loopt er een andere plek leren hoe je je plan in het geen wag en moet je toch verder om te woud moet trekken maken dat in het woud niet enkel het recht van de sterkste geldt hebben ooit eens tot daar de creatie van het beeld laten we wijze vrouwen en mannen het instituut het nu uitwerken dat doen we door het te school opgericht in de school leren kinde ontwikkelen in de vorm van een vertelling ren hoe ze moeten overleven zich handha een sprookje daarna interpreteren en ver ven dus met elkaar omgaan en misschien klaren we onze metafoor op een wat forme zelfs ook gelukkig worden lere manier jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang de ontdekking van het grote wereldwoud een sprookje er was ears een wijs man die zich tot taak had gesteld kinderen en jongeren te leren hoe ze het grote wereldwoud konden doottrekken hij woonde aan de rand van het wand en weed door de mensen meester genoemd elk jaar brachten de ouders hun kinderen op het erode van de zomer naar hem toe ze vroegen heat hun kinderen alles te jaen over het grote wereldwoud zodat ze er later in zouden kunnen oveneven de kinderen werden zijn leerlingen elk jaar opnieuw begon hij enthousiast aan de grote ontdekkingstocht van het gw grote wereldwoud met ten nieuwe groep kinderen overigens heel verschillende kinderen er waren snelle stappers bij en wat slome wandelaars sommigen waren echte durvers anderen bleven liever heel dicht in de buurt van de wester er waren kinderen bij die met hun ouders al wel viker in het gw waren geweeit zij kenden al heel wat paden wisten waar gevaren loerden of konden vertellen waar je lekker in de ion kon liggen maar er waren ook kinder bij die nog nooit van wider de klokkentoren waren weggeweest voor hen was het allemaal nieuw vooral de zwakkere kinderen hielden hem bezig de slomerds de angstigen de nieuwelingen hij vreesde elk jaat opnieuw dat ze niet tterk genoeg waren om de zware tocht door het woud tot een goed einde te brengen die bezorgdheid had hem ertoe gebrieht allerlei plannen te bedenken om het voor zijn zwakkere stamen veel gemaldcelijker te maken hu had het een prima plan gevonden om dicht bij zijn huffs aan de rand van het gw en binnen een hoge en veilige ontheining een nun i wereldwoud aan te leggen hij dacht aan een zakformaatbos of meer nog een park met reehte en effen paden met gedroogde planten en opgezefte dieren met nepbomen en namaakgras hij had eraan gedacht het grote wereldwoud als het ware in kleine stukjes te hakken en die heel geordend in zijn park tentoon te stellen in het begin was hij heel enthousiast over zijn plannen hij zou zijn zwakke en waarom niet alle leerlingen bij de hand nemen en hen door het park leiden hij zou hun rugzak volstoppen met allerlei materieel uitvoerige wegbesehrijvingen en gedetailleerde plamietjes hij zou zelf veel uideg geven over de boffin aan de hand van de nepexemplaren en wijzen op de grote gevaren die ze later in het echte ow zouden tegenkomen en al en toe hij aan de sterke ren schematische routebeschrijvingen geven zodat zij zelf bun weg zouden vinden enkel in het park niet in het ow hij speelde liever op veilig op die manier zou hij iedereen zonder ongelukken door het park kunnen loodsen dan zou hij een tevreden man zijn en ook de ouders zouden heel tevreden mensen zijn maar al snel merkte hij dat zijn plan niet zo goed was hoewel het parkje ook voor zijn leer lingen erg aantrekkelijk leek en de mini uitstapjes in het begin leukwaren waren er tock snel leerlingen die de wandekngen niet zo spatmend meer vonden ze wisten al sneiwat er zou komen luisterden minder aandaehtig naar de uideg van de meester en wilden ook wel eens van de betreden paden af los van de hand en zelfs het echte grote woud dat maakte de meester same wat kregelig en af en toe zelfs boos hij had burners zo zijn best gedaan om het hen gemakkelijk te maken hij probeerde hen soms nog te boeien met fantastisehe verha len over sprekende paddestoelen lachende vissen en over blaadjes die het prettig vonden oin in de herfst van de bomen te vallen maar al snel hadden sommigen van zijn leerlingen door dat die verzinsels dienden om hen rustig te houden een van de zomers die volgde op zijn experiment met het mini wereldwoud voelde de meester zich diepongeluklag hij at nauwelijks ging zelden wandelen in het gw en keek zelfs niet meer om naar zijn park meestal kon hij maar moeilijk de slaap vatten tot op een nacht een droom hem duidelijk maakte waarom zijn oorspronkelijk plan niet edit werkte zijn parkje dat hij zo gestructureerd mogelijk had aangelegd had bijna niets meer met het echte cl 32e jaargang nummer 3 jan feb 2003 grote woud te maken en zijn verhalen waren niet echt echt en wat leerden zijn leerlingen meer dan aan de hand van de meester over gedffende paden te lopen ze leerden hem volgen naar hem luisteren en door middel van door hem uitgetekende plannetjes een richting uitgaan zonder zelf echt te kunnen kiezen na een tijdje was dat voor iedereen saai zeffs voor de meester steeds vaker zag hij hoe zijn leerlingen stiekem door de spleten van de hoge amhei ning naar het grote wereldwoud gluurden hij zag in hun ogen dat ze er dolgraag op uit wil den trekken waal dat deed hem besluiten om het voortaan anders aan te pakken gedaan met het nepwoud hij had zijn les geleerd hij zou terug op tocht gaan door het gw en iedereen moest mee hij wou ook dat iedereen er voor zichzelf het beste van kon maken en dat het veer iedereen zo leuk mogelijk zou worden en natuurlijk mocht niemand verloren lopen geen gemakkelijke opgave maar hij zou de tocht tot in de puntjes voorbereiden hij wist immers als geen ender wear de leuke en meest zonnige plekjes lagen en waar de veffa derlijke veengrond de benen in de aarde zoog hij wist perfect hoe hij zijn leerlingen door hen bewust kleine meat echte obstakels voor de voeten te leggen vaardiger ken maken in het overwinnen van hindernissen daarom kon hij het doorkruisen van het grote wereldwoud niet zomaar aan het toeval overlaten hij verdeelde de grote tocht in etappes soms korte soms wat langere alhankelijk van de moei lijkheidsgraad van het terrein het belang van de begroeiing en dergelijke hij nam zich wel voor die indeling in etappes aan te passen als dat nodig was want hij wou vooral rekening hou den met wat de kinderen zelf interessant vonden wat ze al kenden en wat ze op een bepaald moment alisoluut wilden kunnen zo zou het voor hem ook elk jaar een antler avontuur worden natuurlijk zorgde hij vooraf voor een aantal noodzakelijke spullen die ze op hun tocht nodig hadden rugzakken beschermende idedij wat proviand hij nam eerder als reserve ook wat standaardmaterieel mee dat had hij nog in zijn parkje liggen maar hij begon dat niet zomaar uit te delen de kinderen konden beter zelf een oplossing zoeken of maken om bijvoorbeeld een te brede greppel over te steken op die manier werden ze vaardiger in het overwimien van hindernissen en dat was nodig hij wist immers dat er verderop bredere beken lager en dat naar het einde van de tocht toe de grote wilde rivier moest worden overgestoken op die manier ging het in het begin wel wat trager bij het bouwen van een vlotje of loopbrug getje bijvoorbeeld moest hij vaak zijn handen in de zakken houden om niet snel zeff lets te fabticeren hij moest op zijn tanden bijten om niet vooraf uit te leggen hoe ze best twee palen aan elkaar konden sjorren en eerlijk gezegd soms deed hij zijn duit in het zakje om het een beetje vooruit te laten gaan zeker als de leerlingen het hem nadrukkelijk vroegen hijzelf en de kinderen genoten van die zeldzame momenten waarop hij zijn wijsheid etaleerde want hij was een aangenaam verteller de kinderen konden even achternit leunen en op adem komen maar meestal liet hij ze in kleine groepjes zelfstandig aan de slag gaan uit ervar ing wist hij immers dat deze methode de enige was die ervoor kon zorgen dat zijn leerlingen straks op eigen houtje andere en nog lastigere gebieden in het grote wereldwoud konden exploreren hij moest zijn tijd nemen en geduldig zijn wist hij en vooral zijn leerlingen tijd en ruimte gunnen hij wist ook dat hij niet kon beginnen met de moeilijkste opdracht want hij wist nit ervaring dat als zijn leerlingen een stuk van de tocht met slimes hadden afgelegd ze daaruit energie putten om de volgende dag verder te trekken ook daarom dacht hij in het begin dat het good was om de zwakkeren de gemakkehjkste taken te geven zoals hout sprokkelen voor het vuur en water halen uit de rivier de sterkeren konden zich dan bezighouden met het orga niseren van de slaapplaats het zoeken van eetbare planten enzovoort maar al snel merkte de meester dat dit geen goede manier van werken was de zwakkeren deden wel wat van hen gevraagd werd maar leerden op die manier niet hoe ze in het wereldwoud zelfstandig konden jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang leven en sonunige sterkeren kregen het gevoel dat ze zoveel beter waren dan de anderen dat ze op hen neerkeken dat gaf een naar gevoel in de groep daarom besloot de meester al snel iedereen zo gelijk mogelijk te behandelen hij verdeelde de grote groep zeer vaakin kleinere eenheden die anderling ongeveer even sterk waren en in elk groepje kreeg leder lid om de beurt een specifieke taak zo ging hetbouwen van het vlot om de rivier over te steken een stuk makkelijker en sneller iemand zorgde voor het uittekenen van het plan een ander kapte de jonge stammen op maat en een ander lid zorgde voor het sjorwerk ten slotte was er iemand die etvoor zorgde dat de groep bij het opstappen het broze evenwicht niet verstoorde iedereen was op die manier verantwoordelijk voor een goede over tocht en dat gdeen goed gevoel elk kind was nodig met zijn eigen kunnen t amdat de meester reke op die manier leerden de leerlingen ook vee van elkaar niet in het mins ning meld met wat elk kind van thuis had meegekregen voor de grote tocht de ene had bijvoor beeld al vaak mee aan het fornuis gestaan en moist wet wat van koken af de andere bracht verha inn mee van vroeger en nog een and moist hoe je vuur brandend kon hoiden zonder teveel hout te verstisken de meester was een meester in het laten gebruiken van die thniservaringen hij was ook aitjj4onmi4dellijk in de buurt vitae gmepje als the voor een bijna onoverkomehj ke hindemis stonden di vroeg clan meestal eerst wat erstleelde en irat tot nu toe al hadden geprobeerd om de hindemis te overwinnen ifij luisterde dan wet aandachtig en probeerde met extra vragen samen met zijn leerlingen de hindisnis scherp te bekijiatn sams haalde bij er een bij om na te gaan op welke mauler de zaak kelt wowen opgelost hij deed dat zo ander groefije handig dat de leerlingen zelf meestal tot een oplossing maim samen bedachten ze dan een plan en voerden ze dat vol enthousiasme uit en dat lukte bijna altijd dat gaf een extra kick edn van de grootste hindemissen op de tocht door het grote wereldwoud weal gevormd door een vrij brede en erg diepe idoof van welke kant je ook kwam het hleef een taaie brok de ester had de kloof al vaker met zijn groep bedwongen maar elk jaar opnieuw was het ook voor hem een groot avontuur ook al hadden de leerlingen op elke dagtocht moeten tonen wat ze tot nu toe hadden geieerd toch moest iedereen al zijn kunnen aanwenden om dit deel van de tocht tot een goed einde te brengen als ze bij de kloof aankwamen werdeen kamp opgeslagen en riep bij iedereen samen om na te gaan hoe ze het problem zouden kunnes overwinnen zulke samenkomsten waren zijn leerlin gen gewoon meestal vonden ze avouch oats na een dagtodo wanneer de tenten al waren opgeslagen en het vuur nog zacht bran4de op die momenten werd meestal met een gevoel van tevredenheid tetuggekeken op 4e voorbije dag de leerlingen vertelden elkaar wat ze hadden meegemaakt wat ze hadden uitgeprobeetxl waxed en minderprettig was geweest en vooral wat ze nit die ervatingen hadden geleerd dat waren erg fijne en mime momenten de meester stolid elk jaar opnieuw versteld van de veelheid aan oplossingen die de groepjes leerlingen gaven ott de kloof te overlituggen sommigen vonden dat ze met z n alien het best helemaal fangs een smal pad naar beneden zouden gaan daar waar de kloof het breedst was om dear een doorwaadbare plaats te zoeken en dan de andere wand op te idimmen anderen zagen weer hell in heft bouwen van een brug daar wear de kloofwanden elkaar bijna raakten nog andere wilden uitzoeken of het niet mogelijk was om met een wijde boog om de kloof heen te lopen het discussitren over de voor en nadelen van de mogelijke oplossingen leek in het begin vervelend tijdverlies maar de meester moedigde dat overleg juist ann want op die manier werden onmogelijke oplossingswegen verlaten en nienwe aanpakken gevonden en elk jaar opnietiw besloot de grote groep zicli op te splitsen en verschillende wegen uit te proberen de meester wist dat ze al voldoende vaardig waren om ook deze tocht tot een goed 32e jaargang nummer 3 jan feb 2003 einde te brengen ze hadden immers al zoveel watertjes doorzwommen en valkuilen ontwe ken dat ze ook deze hindemis zelfstandig konden aanpakken hij zoo alle groepen trouwens zeer goed in het oog houden en van zeer nabij volgen daartoe had hij moderne communica tiematerialen ontwikkeld want een wijze meester gaat met zijn tijd mee natuurlijk kostie het hem wat meer energie om elk groepje of enkele erg zwakke kinderen op de juiste manier te ondersteunen maar dat had hij er graag voor over op die manier werd zijn werk nooit saai bovendien moist hij dat als alle groepjes aan de overkant samenkwamen ze elkaar heel veel boeiende verhalen te vertellen zouden hebben veel leerrijker dan de beste uitleg die de meester ooit gegeven had eenmaal de grate kloof overwonnen trok de meester met zijn leerlingen verder qp hun tochten door het grote wereldwoud beleefden ze nog vele avonturen leerden ze al doende de namen van planten en de eetbare van de giftige scheiden op hun spannende tochten hield de meester bewust even halt bij die kleinere dingetjes uit het won hij vertelde er dan een boeiend verhaal over of gaf uitleg over het ontstaan van een plant de bijzondere kenmetken van een boom de leefgewoonten van een diet dat deed hij enkel als de leerlingen die bingen op him tocht tegen kwames dan pas was zo n uitleg interessant en konden ze bun opgedane kennis direct gebrui ken zo leerden ze hoe je met droge dennennaalden snel vuur kon maken welke knopen het langst hielden en vooral hoe ze zich in het grote wereldwoud moesten gedragen om het voor zichzelf en de anderen plezierig te maken zonder het wand to beschadigen ze leerden respect op te brengen voor de natuur en voor elkaar en ze leerden zichzelf kennen en dat kon alleen maar omdat de wijze meester hen daartoe de tijd en de ruimte had gegeven over de avontuurlijke tochten van de wijze meerster en zijn leerlingen door het grote wereldwoud kunnen nog vele verhalen worden geschreven bijvoorbeeld over het dagboek dat hij elke avond nauwgezet invulde waarin hij optekende hoe het met zijn leerlingen ging en wat zijn plannen voor de volgende bag waren of over de contacten die de meester onder hield met de ouders van zijn leerlingen en over de materialen die hij gebruikte maar die ver halen laten we de wijze meester s het best zelf schrijven we kijken emaar uit overgang een tabel we vertrekken telkens bij het beeld en proberen vervolgens de interpreta als we de kenners mogen geloven hebben tie van leren wat letterlijker te verwoorden sprookjes heel veel met de realiteit te maken sommige zitten zo vol verwijzingen toch past hier vooraf een waarschuwing haar de werkelijkheid dat ze op metaforen lij de vier aanpakken die in de tabel onder ken maar niet iedereen houdt van sprook scheiden worden kunnen karikaturaal en jes daarom geven we in wat volgt aan wat ongenuanceerd overkomen we hopen de ontdekking van het grote wereldwoud echter dat geen enkele leerkracht zich aan met ons onderwijs te maken heeft net zoals gevallen of gekwetst zal voelen als hij zich in je op verschillende manieren met een groep een van de werkwijzen ten dele herkent kinderen door het wood kan trekken kan je het is echter onze overtuiging dat de ene op diverse wijzen met onderwijzen en leren aanpak wellicht meer vruchten afwerpt dan bezig zijn en omdat we niet vies zijn van een de andere en dat willen we hieronder licht zekere structuur zetten we een en ander in jes gechargeerd verwoorden jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang c c w a 0 9 c c a a a q 1 4 2 00 m a a ca cp c as o wo0 150 2 740 mo v w w m c r w yc as c ccits c c a c 1 opii2c e4 0 was a 0 o zb e 50 tco6w5 c wm 1 ti2aw4320 mccl vs cc a e sp t5 e4 is a w 0 c 2ca 0 a a m l co j e 0 01 u a a t602 c w oco wp wmoweb 1 w ald a z m y0cee c w olo n y ot as w 0 pww me w tizi c sa 00 d co cw w cca wp a 0 c4 mo ww c o 0me w w i was ecum mg 1 604 iwot g w 4ej ncp cs1n a a 1 5 ocm 0 m 1 2 cyst w c ciwcnwo c d a 2 a 0 a o a a5 w wocw awc oc 0 w 0 c wc 10 w co 4 tzc dol c0a5 0 0 o o et 4 ow 0 do z c occm w mww n oa p sa a lp g0 c 5 0 0 p moca 01 w ho do c enco 0 4 csn0 ow m toe c asw m4 wm c 4 0 wcta w a jitsc ci o e a 71 r 4 11600zws wm 0 8slisoe3 deasc oompe c c 15c o t 5 a c c cz c c a a 1 tr cm a 0 tp 0 ecil og crs cnwcw c a 15 0 u 0 orn momow as 443 0 n a w c c do wc w mb c a3 c 0 a iii c a co l am o c w u l c 0 n a 00 o w i 6 4 emn u n mc c i docue 0 sa a c o ci l e z5 cmomcwo c c e ta 0 0c 462 0 c cti c acnw o c ci 0 w 0 0 9 wwwwk jw45 e 0 0 wwccw 1 n1 yrs 4 e a m c t 1 a c a z w tzm omm mo 1 t o o ywwo c c cpcp cd 1 ii low dv c g o cri a 0 0 wn 0 o wcm cc w w ow c 2 coo 0 c as 0 a co 0 td cme t 0 45 l 1 06 st 4 w a woo a 0 a 71 c omes 1 0 00 cd 0 a u 0 t c3 nc ewa p a 13 2 i eel2 5 ecit1 5 10 cd 0 a 150w ow a 4 ccts wo ej 0 cc a coctsg 0wwwww ow 0 y 0 150m w dcc w rccc0 0 a fa a y 2 3 4 g2 as a c ni a xi 0 0ma 4 jt1 m715 t c 1 6e a 5m 0 c0 a g t5 czn i r36 e z c es a o c a a 2 7 3 2 1 1z3 5 0 9 ci 1 dw c c wi a m c ki a 0 573s oilis wo 1 m m a cc 0 1 2 co w a ip dcw o s d a a cp c e mw m e w mw omt woll e wa a 4 0 omm occsococ w cm own y ca oo0w 1 45 oblmwmew 1 12wm o y ziw i a c l e ic w y 0 0 pc 4 c ew t t3e 49 c 03 c a c w w c6 00 0 0 w 46 c a mo m ocp 1 owonm10 0 4 1 4 weo 0 i e 1 4 cmc octieti5 a2w y 3 e 6 0 ci wcoc w 00 w cc c0 ej c 73 1121 0 450 4 a ji was com 2g4 0002 e wsw 6 0 j tco 0 d rs w 4 0 w mo o nmc cc c a61 5 new cw m 00 1 0 sa w p w c e mc w n 0 o z o ccltiwil c 1 as a 0 c y 1 wcec 0 a e c cicuebm2cch5w 1 a w a co a w o 0 3 ci 4 e a 4 cts inj d a c r7j cti a n 11 a t c 2 sorq 3 a rz i i cd 0 e e c 0 2 c a os 00 je was 0 0 00 00ccri cm 13f 1 73wm00 0wwwn05 co e 73 0 n 0 2 0 owe ejc 4 519 mw u c w i 6 c4 wmwci5 pgcewas l 4 4 0 0wws 07 3 crjaw 1 8 015 cs e do9wc ci z m 16 dow 4mwit 2d oc al t oecc c w w n c 0 c 00 0om o 4 1 5 c0 w m o c al l 0 0 c cts 2 com 0 0 d oc 0 qw c 2cia b wt c3u c m c cnarorde ic 1 72m r7 45 cww moo0wm 04d5cfpa5 w 04 40t1 s tdom o x wmh o t c w0e p cco d witi o w oc ec qc a l w m c cni w c 0 cow om z c sw ol50 2 c p w le j 475 a z5 4e a n 9 c i r t c 1 0a a 0 a el 5 a 2 p c cd c c 1 3 d a q a a c a p q 0 4 el ca 5 8 e 76a m it 9 a a a c 0 o a c c c a c1 c5 a a a co c g o d o 2 z f cl 5ncdcc c ma e c0c n 1 75 cs 0 a p a a 4 a c c d 0 4 c cza co c4 e om c a 5 c 2 c p c f p ep e 12 ci c cop 0 cf cd 4 as ii 0 a o co 0 a a 0 4 r a as p a c c a rs cd cp cs ls ci 9 w a eis 2 coe g c 6 0n a c 4 scnds a c y a a a a m i a aja cliccdr5c as 0 0 at a 6 2 a c a l a cz a i c 2 e a 4 a 6 a t da ccd o a 4 n 4 a ec4 oe a 4 c ca c ne o p e 0 w 4 di c0 da tii a a as 05 a a a a w a cti cd a as cd c 0 c 0 0 r 0 0 0 1 0 c ri co ai w n 0 e ai 0 0 c 0 0 c 75l w0 ocl 0 c ed 4 o a5 e o co 6 4 e a 8 6 rs 0 a ms a a w c pc cco 0 c 0 a e 4 a a a c a a o ai i l p a 0 c 0 d y es c c cz a a x a a t5 a c on cri ta 5 12 c a ii 4 e aa p a u c eo cza a a a o 0 a a a o 4 a cd e o o 4 e 41 oecdceco c c1 y m0eow c7 a ga ca mc t a c04 0 1 u 0 c e coo 6 tp s e 5 cz a l c a 0 cd s c o a ca c o a m 0 a cti c 0 a c 45 e 0 ci o a c r a c p p ca o w 0 a cz cz t d o l g e 4 6 c 45 1 a co a cd c3 a cd co a 4 u 03 co t5 a 6 cd w l c r3 co c 0 2 c c 112 8 a 4 7 9 cz e a a ci alia m co cec a i0 a a a m c a cz 4 u ai 2 a 01 4 c a as i 0 c c 0 a n cd a a y 0 f a 0 a o a m 2 0 c o c a ca 0 0 0 eb8e crs e cca as y o a c e 0ri o a3 a 0 ct5eri 0 c ei2 i c0 1 73 a 00 0 y c ct 8 cts rs c 1 o c r 4 c a a f 2 m c 0 a a a c 2 as c 4 o c0 53 0 0c 4 n a a a co ti n 042 a a o a q2wcc073 2a a 2 6 8 0 73 co e 4 1 rs n 6 4 2e e e 0 l a as 2 as co o i o e a 4 0 0a 0cz a o 92 a n ipa s a w a oro a as a c a 4 co o iii o 0 a c to a 4 q 2 t2 ad 0 o 6 0 a c d a a 0 n c 4 p ci5nor1 c4 a d 46 e ea c1 o a c1 c a 17 15 cd c i e d cc3 t5 730 a g c e a 4 0 s as a a a a a a a m cw a c 73 c a c co ct 1 al c as o a 0 g 0 0 a 0 cd 0 o 0 e a c cco ffoo n aj t a ai a a x a c c as as a a p o c cd 4 5 a 0 e c c cz ai cd 7 3 cz cdai y c 0 ci ed 4 1 r o 1 a cr c a t 465 4 o c tr 0 0 n 4 e c cc 0 y aj u as c 4 a 4 c p c 0oes 0 z a 0 g 0 i 0 co 0 1 0 n e a c o m a as ca cocsasc y 4 o a c a 0 c a o a tha el as c a n a 4 c a o mcc ti a 0 c0 4 a c a p g c f cp 4 1 as f as 4 d es a a cz me 0 i a c a as sa e c a 73 a c c 4 a 1 0 a acio c 1 as 2 0 m a 2 4 c as w e ip l 7 zi j 1y 15 a c cd a 0 ecti co a 0 0 l 73 e e4a 0 mtt3 c e r 0 a a 0 ci 15 nia 0 xi l c 0 o m sd e c m a 8 t rt a e a 5 g a 2 2 ru ca cpc aia cti co cm 5 zd 0 0 n 173 a nc q u d a a c ii a e c a 3 w a a cd 7 ow 006 0 15 c e a a c 2 2 0 4 c 00 a ccg2rs 0 c0 4cr 0 ci t 0 c g a o a di e c s ece4 v 2 3 e 0 a cei 0 c m ct 0 ocol 13 ci ca a 5a 0ct cd 0 a f tj 5 t as 0 c lo tcd t d p a oo a c co ri a c w as p a 4 a a a z y cd etf 0 e 0 t u n 0 z c oncd c 4 0 cti5do a cmc 5 a o c a p ceenen n 2 a a n p 0 e 0a o n n 6ws c cctiod c c jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang nin ct als 0 to c c al u tii 1 as ci c rd 9 es a x no 0 a 5 p sa d c c a 2l a a e l a 3 c 19 i as 61 c a 1 o 1 ei 6 3 0 l 2o a cz 5 0 a as a clii as 1 w a dt cd c st r c 0 c n c a 0 0 0 0 c t3 c a m 0 a c w 0 di cr c c as tu 3 a 15 a a o 7 cn als 5 2 u i e 5 a a a q a a a c a a coo l l u n 0 1 a co c 3 a a 0 4 b g2 ela c 6 c 7 15 0 c a o a ri f t m a al o cr tf 5 i c c a 0 c as 0 c 0 r c c 0 k a 0 a 0 w u c a a a ri 1 o wo 4 0 s 2 t o as 735 a c sa a a r ii 9 tik e5 a x a 1 0 oalco e 4 m ca nv8cd 13 o9 45 a 2a o u c a a 0 n a e ro 48 2 ec c u 0 al i cd a c o r t 1 c c i o n a ks a 0 0 e e ed o e w 0 ccn as c a a 6 a 1 5 e i a o a 0 ni 90 5cu c 4 c 73 0 45 0 c 4 e a cd ci op ecz c 0 k e xi a er 0 45 c a f a cc 1 a s c3 fs c ca a a 7 i i c 19 c 5 e s0 4 5 7 ccg nza a 0 0 gcno dg 18 03 8 0 9 t e de 22 0 45 i a 8 o t g c 2 c ad p n t sta 5 2 c c t 3 a cco 0 6 n cz o ca vaiw sca g u cd 23 ai t t a 4 0 cll a cts ca c e a a 0 c u c cd 2 cum 4 1 onee 0 a a c asd o 0 a casa a czo4 ta d cti wa da j 0 c 0 n cz 0 0 o c o u c c cc c 0 5 l1j a c n ci a 0 ti 6 a t es co ag 03 al co 0 0 0 m a cz 0 cti c 6c 4 f c li a 73 c al c 7 s0 p app zi il r t3 c 6 c2 a a n 4 cd c 8 c e cn c o a as 0 a 0 cn ccz c o cd a a u a 2 a i e q k c c cd a a a c 1 a w a cx 0 a 4 q a 0 uo 0 73 0 6 a c 2 5 8 722 e ci ict r1 p 28p 2 r 8 l 9 cd c a a cs g 5 0 ed a 0 a g2 cti c y cn a c c 0 a c 15 a a 0 e a ri sony r 5n c 0 c a 45 cd ld co c a c p a c ci a 4 a ecoccas 4 0 d 0 r 4 o e a o c a c a oc 0 4 6 nj 1 048 aie a 73 e n ca 4 e xcz a 92 ni 1 5 g c a a p co c a a a4 a ci fio f 45 a cr c a a a cn tec ocel 00ei lieic pa mu c a 4 cr no n o r 1 e cr ocr c c c u c c c c as o a cd c 0 a a a 0 as 0 2 c a 0 ed e a 0 e c 0 03 t t 0 a a 0 cp 0 cm a 75 a cnas 2 5 20 02 0 i i a a3 2 c u ccs c al c a c co c c cti e 8 73 y 0 cl 0 a e8 m 02 a id a e 0 a a o id o a a 0 n 4ni na i c 0 a 0 a a 0 as c 0 0 a m a e m u a a c a c c a n r l zicc 00 as b o o c c a a c doc as c 33 4 s co o w 2 c m 2 c c as co a a c c a 0 a a r5 a a ei1 t c i2 cm 0 1 ca3 op f2 id a a co 0 0 c3 a a as a co c a a a p 0 4 i ci a c3 0 8 r0 c3 a e e d c c fr 8 0 e 0 wi t i p a c e t 0 0 as o c a co e 615 s 4 4 cts cis 54 e a a occ c n e 0 c e e o ne cdc0 0c0 c as a ow a a a c a a c as a as 4 e 4 c a u a 2 a st 0 a 0 a 0 13 c 0 c l 4 0 a 73 c a z oc zoa ch c00a a e i as a c 0 d 0 a 0 0 rn a f c cn ici 0 al oa wca w0000a3 c c 1 o a 112 p p 0 32e jaargang nummer 3 jan feb 2003 tijd nu voor het zwaardere werk hoe vertalen we dit beeld haar het leesonderwijs hoe zet ten we leeslessen op poten vanuit dit beeld antwoorden op deze vragen kan u in de vol gende artikels sprokkelen werner schrauwen marc stevens jo van den hauwe p a nascholing brussel ehsal lerarenopleiding karel bogaerdstraat 4 1020 brussel laken nascholing brussel skynet be tuss door van mannekensblad tot manga strips in bibliotheken onderwijs cultuur en op het toilet waarom heeft de strip het zo moeilijk om als volwaardig medium erkend te worden waarom halen nog steeds veel leerkrachten hun neus op voor het beeldverhaal pascal lefevre tracht daar in het inleidende betoog van de studiedag van mannekensblad tot manga een antwoord op te geven daama heeft de deelnemer een ruime keuze aan workshops o m over de strip als leermiddel in het onderwijs collectievorming van strips in de bib historische strips het uitgeven en recenseren van strips tot slot is er een debat over de toekomst van de strip in en rond vlaanderen en het vlaamse stripbeleid patrick van gompel kruist de degens met ronny matton de studiedag vindt plaats op zaterdag 29 maart 2003 in het don bosco college zwijnaarde inschrijvingen en inlichtingen bibliotheekschool antwerpsesteenweg 573 9040 sint amandsberg tel 09 228 89 72 e mail bibschool vspw be website bibliotheekschoothe jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang