Poëziecriticus Guus Middag: “Lees en herlees”. Het ambacht van de dichter helder uitgelegd.

Publicatie datum: 1993-01-01
Auteur: Kees Combat
Collectie: 03
Volume: 03
Nummer: ?
Pagina’s: 27-32

Documenten

kees combat poeziecriticus guus middag lees en herlees het ambacht van de dichter helder uitgelegd hij voelde niet voor een gesprek over wat wij als het probleem van het lezen van een dichtbundel hadden aangemerkt schreef hij het was vrij simpel leek hem hij zou zeggen 1 lees de bundel 2 lees de bundel nog eens 3 lees dan alle gedichten afzonderlijk nog eens heel goed 4 lees daarna de bundel in zijn geheel nog eens 5 herhaal procedure 1 4 naar believen of wat een plezier wat een genoegen om zomaar een bundel te mogen lezen of denk niet dat er een methode is of wantrouw je leraar enzovoort hij schreef er wat balsturig en gramstorig van te worden de mensen denken altijd dat ze eerst een cursus moeten hebben gevolgd voordat ze een bundel open mogen slaan dat lijkt mij het werkelijke probleem guus middag 34 alweer enige jaren de poeziecriticus van nrc handelsblad werkte voor hij zijn huidige kritische arbeid aanpakte voor het parool en vrij nederland publiceerde essays over poezie in tirade en bzzlletin gaf samen met anderen gedichten uit van vestdijk en chr j van geel en publiceerde tussen 1983 en 1989 in diepzee een groot aantal kleine essays over poezie dertig daarvan werden gebundeld in het boek ik ben een napraatpapegaai dat enige jaren geleden bij de bezige bij verscheen het lijkt snij aardig daar iets over te schrijven indachtig het streven van de redactie van dit tijdschrift om niet al te lang geleden verschenen publikaties op het terrein van de literatuur en de literatuurwetenschap te toetsen op hun bruikbaarheid in de literaire vorming leraren vreemde talen hoeven dit stukje niet meteen over te slaan want middag is niet eenkennig hij heeft het niet alleen over j h leopold en willem jan otten maar ook over joseph brodsky emily dickinson of philip larkin over machado de assis al gaat het dan natuurlijk over een verhaal want machado dichtte niet en j von hammer purgstall knappe germanist die daarvan gehoord heeft goed de neerlandici zijn misschien iets beter af maar iedereen ook wie strikt voor eigen plezier of leeskring wil weten hoe poezie werkt kan van middag de ontspannen toon leren en de vergelijking van gedichten inhoudelijk vooral maar soms ook qua structuur met andere genres dus met andere auteurs er is bij hein geen engheid in analyse en interpretatie wat in zijn bovenkamer zit haalt hij van de rekken zodra het een aan het ander doet denken leuk en levendig doet dat aan 27 combat poeziecriticus guus middag lees en herlees achter de oogleden om een voorbeeld te nemen het esseetje achter de oogleden daar gaat dat als volgt het is een stukje over ontroering en geheimhouding daarvan en dan over het grensgebied tussen werkelijkheid en droom met verwijzing naar nijhoffs de wolken en veemoed van zwoele zomernamiddagen van vestdijk wurmt middag de lezer open om er het gevoel van geluk en droefheid op een zwoele zomernamiddag in te stoppen weemoed tranen heenkeeren wil ik naar t donker museum 1 dat achter de oogleden leeft in de kindsheid schreef vestdijk ziedaar de titel van het stukje en middags conclusie de oogleden vormen de grens tussen wat je ziet en wat je gezien hebt tussen de werkelijkheid en de verzameling beelden die je hebt bewaard in het donkere museum in je hoofd als je je ogen sluit sluit je je van de buitenwereld af en beland je in een eigen binnenwereld tot de opslag in het museum hoort naast de herinnering de droom en wie de ogen sluit sluit zich van de buitenwereld af jan kuijper noemde een van zijn bundels om die reden oogleden de braziliaanse prozaschrijver van rond de eeuwwisseling machado de assis vertelt in het roerende verhaal vrouwenarmen over een jongen die verliefd op de vrouw van de baas droomt dat zij hem kust terwijl op hetzelfde ogenblik die vrouw van hem gecharmeerd zich in werkelijkheid over zijn hangmat buigt om hem te kussen dat droom en werkelijkheid hier samenvallen weten vrouw noch jongen en machado laat het daarbij zo leidt middag de gretig geinteresseerd geraakte lezer naar het geestige gedicht de engelsman van frank koenegracht daarin merkt een ik op dat een jij in haar droom liefdevolle geluidjes in het engels voortbrengt dit was zo duidelijk als wat hier was een engelsman in t spel die zekere voorstellen deed waarop werd ingegaan in elk geval was ik het niet ik spreek nooit engels in je slaap het is dus maar beter dat deze droom niet uitkomt de ik vindt alles zo duidelijk als wat maar hij is in feite knap onzeker dat middag hier midden in de roos schiet met de keuze van het gedicht en de sterk inhoudelijke wijze waarop hij het presenteert is kenmerkend voor zijn diepzee stukken poezie is voor hem zoiets als de kubus die de zittende man op de litho belvedere van m c escher bestudeert deze laat zich iedere keer datje er naar kijkt anders zien en voor de kijker is hij tegelijk mogelijk want hij kan hem zien en onmogelijk want hij kan hem niet begrijpen middag vergelijkt die kubus met het gedicht de kubus het gedicht is de weergave van de raadselachtige uitzichttoren de werkelijkheid en zoals de kubus zich anders laat zien en daarin dubbelzinnig is is het gedicht meerduidig een mooi voorbeeld is een gedicht van eva gerlach uit haar bundel dochter 1984 28 combat poeziecriticus guus middag lees en herlees ik droomde je was niet van mij een ander maakte mij wijs datje bedorven was ik zag je voorover liggen in het gras je haren naas t j e hoof d j e hoofd opzij gebarsten lappenpop met stoffen tanden toen ik mijn arm onder je door stak kwam je lachend rechtop lachend weesje naar mij je mond zat vol grond kleefde aan je handen geen sympathieke dochter vooral door dat lachend wees je naar mij dat verstaan kan worden als uitlachend honend sliep uit dat je erin trapte daarbij staat middag niet stil wel bij het woord bedorven dat inderdaad de sleutel geeft tot dit gedicht en in zijn uitleg tot de hele bundel ja tot gerlachs oeuvre als zodanig al doet middag dat niet het woord bedorven betekent zowel verwend als verrot in regel 2 lezen we het vrij onbezonnen als verwend in regel 3 wentelt het gedicht zich om en komt tot en met regel 5 de betekenis van verrot boven maar de dochter is niet dood en verrot ze leeft en blijkt door en door verwend en daar blijft het niet bij want in de laatste regel verwijzen de woorden 66k naar verrotting al raken we daar de betekenis verwend niet meer kwijt dat samengaan van betekenissen is typisch gerlach maar het is ook de tegenstelling van leven en dood zijn van vloeien en stijf zijn van beweging en stilstand bij weinig dichters is de gulden snede zo toe te passen als bij deze dichteres dat vertelt middag allemaal niet en misschien moet je dat als een gemiste kans waarderen maar uit het vervolg van het stukje blijkt dat het hem om iets anders gaat bij brief van wilfred smit uit diens een harp op wielen 1959 zet hij de lijn van de dubbelzinnigheden door hij laat zich niet afleiden door een vorm van literatuurhistorie zoals ik hier boven begon te praktizeren maar houd zich aan zijn essay terecht vind ik een representatieve titel middag heeft zijn bundel een titel meegegeven die als versregel voorkomt in een gedicht van leopold het stukje dat daarover gaat is kenmerkend voor de uitstekende opbouw die de auteur doorgaans aan zijn betoogjes meegeeft het gaat uit van de ervaring dat een opstel wilde het gewaardeerd worden altijd iets gekunstelds had vervolgt met de ervaring dat dichters zich tegen dat gekunstelde verzetten door gebruik te maken van stijlfiguren als zelfcorrectie en pleonasme en concentreert zich dan op het kwatrijn ik ben een zwerver overal waarin leopold het ene pleonasme op het andere stapelt om te eindigen met de vaststelling niet alleen dat de regel ik ben een napraatpapegaai verwijst naar ons tekort om op wezenlijke levensvragen een antwoord te formuleren maar ook dat het kwatrijn van leopold ook nog eens is nagepraat van een engels origineel dat op zijn beurt was geleend uit een langer gedicht van emerson die het weer had van een oostenrijkse vertaler hammer geheten deze hammer had het gedicht van de veertiende eeuwse perzische dichter hafiz een poetisch zwaan kleef aan zonder weerga 29 combat poeziecriticus guus middag lees en herlees kilroy was here didactisch is de werkwijze van deze voorlichter over poezie aantrekkelijk naast het stellen van een enkel probleem doet middag dat vaak door gedichten te vergelijken met elementen uit een andere denkwereld kilroy was here i was here spreuken op de w c deur ik wil gewassen worden op een autoraam of achterkant en de naam die we zelf in de bewasemde ruit schreven het zijn vormen van zelfexpressie om niet te zeggen exhibitionisme die de auteurs ervan delen met de dichter die onschuldige zelfexpressie kan verkeren in lusteloze en luimige vernielzucht uitgeleefd op affiches waar de ogen uitgekrabd geslachts delen bijgeplaatst snorren aangebracht de aanloop vormen naar kristalnachten van de zaterdagse thuiskeer in beschonken staat deze gedachte vormt een aanloop naar de presentatie en bespreking van het gedicht sunny prestatyn van philip larkin dat ronduit verdriet laat voelen om het verlies aan schoonheid en respect daarvoor dat erachter steekt jan eijkel boom vertaalde het sunny prestatyn zonnig prestatyn come to sunny prestatyn kom naar zonnig prestatyn laughed the girl on the poster lachte het poster meisje kneeling up on the sand geknield op het zand in tautened white satan in spannend wit satijn behind her a hunk of coast a achter haar leken de kust hotel with palms en een hotel met palmen seemed to expand from lier thighs and voort te vloeien uit haar dijen spread breast lifting arms en borst optillende gespreide armen she was slapped up one day in march een dag in maart werd zij erop gekwakt a couple of weeks and her face een week of wat en haar gezicht was snaggle toothed and boss eyed had zwarte tanden schele ogen huge tits and a fissured crotch enorme tieten een gespleten kruis were scored well in and the space kwamen erbij door liet gekras between her legs held scrawls tussen haar benen leek het wel that set her fairly astride als zat zij schrijlings op a tuberous cock and balls een bonkig klok en hamerspel autographed titch thomas while was gesigneerd jan lul door de someone had used a knife besnorde lippen van haar glimlach or something to stab right through had iemand denklijk met een mes the inoustached lips of lier smile driftig een gat gestoken she was too bood for this life zij was te goed voor dit leven very soon a great transverse tear al gauw liet een scheur overlangs er left only a hand and some blue slechts een hand en nog wat blauw van now fight cancer is there heel nu hangt er strijd tegen kanker het gedicht lijkt inc ideaal om in de middenklassen en bovenbouw te lezen en te bediscussieren ikzelf heb er goede ervaringen mee in de vierde waarbij ik de leerlingen de tekst eerst in het engels liet lezen zonder de vertaling van eijkelboom en met alleen de vraag waar gaat het over de meesten kwamen 30 combat poeziecriticus guus middag lees en herlees eruit en voor de rest sprak de vertaling voor zichzelf met name was gesigneerd jan lul vond men prachtig en krachtig beter dan larkin zelf middags exegese komt erop neer dat larkin het opneemt voor de schoonheid van het model op het affiche dat in haar spannend wit satijn tautened white satin een vakantie naar prestatyn verkoopt tegen de afbraak op dat niveau zocht mijn klas het niet die was het wel oneens met de vernielers van affiches en mupi s waarover een hele discussie die niets meer met het gedicht te maken had maar dat staat je natuurlijk te wachten als je dit gedicht kiest het ambacht van de dichter didactisch verantwoord verklaard in ik ben een napraatpapegaai doseert middag op aangename wijze kennis over het ambacht van de dichter is het niet aardig om via andre hazes ik ben een kerstboom zonder piek uit te leggen wat een symbool een metafoor en een personificatie zijn en aan te geven dat in hoogwaardige poezie en amusementslied dezelfde instrumenten gebruikt kunnen worden uitgaan van wat de lezer weet doet middag vaker het is een goed didactisch principe versjes uit het poezie album rozen verwelken schepen vergaan maar onze vriendschap blijft eeuwig bestaan leiden ons naar het effect van de herhaling en haar bezwerend karakter het verschil tussen plagiaat en navolging wordt geintroduceerd met het geval van de gedetineerde die in 1986 een prijsvraag onder cellullair gestraften won met een gedicht van toon hermans hij had er alleen een ander titel boven gezet dat is dubbele pret natuurlijk hoe een jury met gerenommeerde literatoren als vinkenoog de waard en deelder voor schut stond een uitleg over nijhoffs de moeder de vrouw en bewaard van rob schouten laat het vervolg op die zaak zien wat is invloed in hoeverre brengt een dichter een hommage aan een bewonderde collega iedereen kent het spotje waarin adele bloemendaal reclame maakt voor luchtige chocoladerepen in een bubbelbad nee daar zie je niks van waar de puntjes voor staan begrijpt een kind de weglating is een truc die werkt en zo meldt middag gaat willem jan otten ook te werk in het gedicht penelope s slotsom vaak is het rijm heel vervelend om uit te leggen maar middag geeft vanuit simpele herinneringen aan dagelijks taalgebruik veel levendige voorbeelden op de lagere school vertelden wij elkaar vaak het mopje van kees kees logeerde in een klooster toen hij s nachts nodig moest kwam hij op de gang een non tegen die nogal schrok van zijn verschijning zij vroeg zijt gij de geest en zoekt gij god nee ik ben kees en k zoek depot antwoordde kees de clou ligt hier minder in het onderwerp dan in de formulering als kees maarten had geheten en niet de pot maar de poepdoos had gezocht was zijn antwoord nog wel brutaal geweest maar het mopje nooit verzonnen de humor zit hem in het rijm en vooral in de gewaagde gelijkschakeling door middel van het rijm van ziets hoogs als de geest en god met zoiets laags als kees en de pot waarop een betoog volgt over misbruik en gebruik van het rijen bij de vries vestdijk en bloem een hoofdstuk verder gaat over de grappen die je met het rijm kunt uithalen dorrestijn weemoedt van der plas en verschuift naar de lichte ernst daarvan bij van geel en wilfred smit en volgend lesje wat 31 combat poeziecriticus guus middag lees en herlees rijmdwang kan uithalen scheepmaker vestdijk wiel kusters hoe kom je aan metrum der mouw wat haalt het lidwoord uit van deel leopold wat is het verschil tussen poezie en proza h j de roy van zuydewijn en vestdijk hoe raakt de poezie aan de muziek van toon hermans mien waar is mijn feestneus tot hanlo s oote oote boe ook thematisch komt de lezer aan zijn trekken in stukjes als moeder en dochter en vader en zoon geeft middag voorbeelden van een thematische gedichtbenadering door vergelijking van telkens twee gedichten vanzelfsprekende bescheidenheid naast de algemene informatie over het ambacht van de dichter die uit deze verzameling stukjes is te distilleren vindt de lezer ook wat specifiekere anekdotische gegevens bijvoorbeeld dat jan kuijper het sonnet als vorm kiest niet uit verzet tegen de vormloosheid van de vijftigers maar omdat hij in elke andere vorm vastloopt dat het afschuwelijke kinderboek der struwelpeter oftewel piet de smeerpoets in de vorige eeuw geschreven werd door een duitse kinderarts omdat hij voor zijn driejarige zoon niets beters kon vinden dat h c ten berge in zijn reeks tramontane de inhoud laat corresponderen met de vorm terwijl komrij in op een vaas van emile galle voren en inhoud bewust uit elkaar houdt dat de nederlandse dichter niet in staat is poezie te schrijven als pamflet in de politieke strijd en meer aardig is tenslotte een vanzelfsprekende bescheidenheid waarmee de kennis wordt overgedragen de titel suggereert dat bij wijze van spreken niets van middag zelf is in dat opzicht lijkt hij op de doorsnee docent die heel goed weet dat hij zonder zijn leermeesters en de boeken die geschreven worden nergens zou zijn een minutieuze verantwoording van de vindplaatsen van alle vondsten en teksten accentueert die bescheidenheid en dat bij zo n hoog amusementsgehalte zo leren is leuk daarom als we nog iets aan poezie willen doen laat mensen dit boek lezen ook als ze al in hun propedeuse voor universiteit of hbo zitten en dan met die bagage in de ransel kunnen ze de raad van guus middag met vrucht ten uitvoer brengen lees en herlees zo n bundel guus middag ik ben een napraatpapegaai dertig kleine essays over poezie de bezige bij amsterdam 162 blz prijs f 24 90 32