Documenten
johan sturm 4 projectonderwij s over wageningen en noordwijkerhout de deelnemers aan de stroom projectonderwijs profiteerden gedurende drie dagen van de jarenlange ervaringen met projectonderwijs die in de rijksscholengemeenschap te wageningen zijn opgedaan door gezamen lijk een project uit te voeren zoals dat op deze school gebruikelijk is trachtten zij te ontdekken aan welke voorwaarden voldaan moet wor den wil de projectonderwijs werkvorm kans van slagen hebben intus sen maakten ze kennis met de chaos frustratie en onvermogens die een leerling ondervindt wanneer hij aan een project deelneemt de ervaringen van deze drie dagen werden getoetst aan de projectonder wijservaring en theoretische inbreng van de deelnemers zo konden zij zich een beter beeld vormen van doelstellingen en mogelijkheden van deze vorm van onderwijsvernieuwing in dit verslag wordt eerst het wageningse model besproken zoals dat in de werkzaamheden van de stroom tot uiting kwam het is daarbij nodig om de bezigheden van de stroom vrij uitvoerig te volgen tenslotte zul len enkele kritische kanttekeningen bij het wageningse model worden geplaatst de doelstellingen van de stroom projectonderwijs over zelfvertrouwen gelijkwaardigheid en taalvaardigheid het wageningse model beoogt door een fundamenteel andere onderwijs organisatie de leerlingen zich te laten ontwikkelen tot zelfstandigheid 67 en wederzijdse afhankelijkheid deze schijnbaar tegenstrijdige begrippen krijgen nog een nadere invulling zelfstandigheid het huidige onderwijs leidt ondanks allerlei vernieu wingen in de marge de leerlingen op tot afhankelijkheid van autoritei ten en deskundigen nooit worden leerlingen in een situatie geplaatst waarin ze verantwoordelijk zijn voor hun eigen leren en hun eigen ge drag een belangrijke doelstelling van projectonderwijs is het afbreken van de machtspositie van de docent natuurlijk behoudt deze zijn aan wezige deskundigheid en zijn ervaring en blijft het erg belangrijk dat hij die aan de leerlingen ter beschikking stelt maar hij is niet langer een boven de leerlingen geplaatste hij geeft hen alle verantwoordelijkheid voor hun doen en laten en leert hen daardoor op zichzelf te gaan ver trouwen door zelf een onderzoek te plannen te organiseren uit te voe ren en uit te werken maken de leerlingen zich een onderzoekshouding eigen ze worden kritisch ten opzichte van de hen aangeboden informa tie ze leren durf om uit de school uit te breken en de maatschappelij ke werkelijkheid direct te onderzoeken ze leren samenhangen zien in door henzelf verzamelde en daarom niet voorgestructureerde gegevens samenvattend zou je kunnen zeggen deelnemers aan projectonderwijs krijgen niets op een goudschaaltje aangeboden ze moeten zich alles ten koste van veel moeite en tegenslagen eigen maken met als resultaat een gegroeid zelfvertrouwen wederzijdse afhankelijkheid dat gegroeide zelfvertrouwen moet echter verbonden zijn met het besef dat mensen problemen niet alleen kunnen oplossen maar dat ze op elkaar zijn aangewezen projectonderwijs is een vorm van samenwerken concurrentiegerichtheid en de eenzijdige gerichtheid op het te bereiken produkt kunnen deze samenwerking slechts in de weg staan de leerlingen verwerven zich door een voortdu rende bezinning op wat er binnen de groep en daardoor met henzelf gebeurt een beter inzicht in de manier waarop mensen met elkaar om gaan en elkaar bepalen inzicht in de maatschappelijke verhoudingen en in zichzelf ze leren dat rolpatronen en het menselijk doen en laten voor een groot deel bepaald worden door de omstandigheden en dat het daarom geen vaste maar veranderbare gegevens zijn het veranderen van de omstandigheden kun je echter niet alleen dat moet gebeuren in solidariteit met de anderen voorwaarde en tegelij kertijd gevolg van deze solidariteit is dat de mensen gelijkwaardige po sities in gaan nemen ten opzichte van elkaar naast deze algemene pedagogische doelen heeft projectonderwijs ook een meer specifiek taaldoel het motiveren tot verbetering van de taal vaardigheid taal als middel tot communicatie kan slechts geleerd wor den als er situaties zijn waarin communicatie nodig is projectonder wijs biedt deze situaties aan de leerlingen zijn voortdurend zelf aan het organiseren vergaderen beslissingen nemen praten luisteren rappor 68 ten maken instanties benaderen enzovoort projectonderwijs brengt de noodzaak tot communicatie waaraan iedereen actief deelneemt met zich mee en levert zo de motivatie tot het verbeteren van allerlei soor ten taalvaardigheid waarheen leidt de stroom de concrete doelstelling van stroom 7 was het ve r kennen van de voor waarden die kunnen leiden tot een projectmatige aanpak die boven staande doelstellingen realiseert om die voorwaarden te verkennen de den de deelnemers gedurende het von congres een klein project vol gens het wageningse model dit voorwaardenonderzoek werd onder steund door een vergelijking van de gebeurtenissen in de stroom met op video opgenomen wageningse ervar i ngen het project in uitvoering een stroom die drie dagen woest en ongestuurd voo rt kolkt en toch ergens uit kom t de vruchtbaarheid van de chaos in het projectonderwijs is het leerproces zelf even belangrijk als het uit eindelijke resultaat het belangrijkste kenmerk is de gezamenlijkheid in het in deze stroom gehanteerde model mag een project geen project he ten als de deelnemers niet zelf en samen het geheel plannen uitvoeren en evalueren om deze gezamenlijkheid te bereiken dienen de deelne mers gelijkwaardige posities in te nemen met andere woorden leiding en autoriteit zijn uit den boze het project wordt in zijn eerste fase dan ook gekenmerkt door het chaotische karakter van de plenaire bijeen komsten de deelnemers zijn er immers aan gewend geleid te worden ook al zijn ze zoals in dit geval docent die gewoonlijk zelf zijn onder wijs structureert en in de hand houdt in hun rol van projectonderwijs deelnemer kijken ze verwachtingsvol naar de stroomleiding omdat ze de leiding van die kant verwachten als deze echter resoluut de verant woordelijkheid voor de gang van zaken in de handen van de groep legt is de ontreddering algemeen iedere samenhang in de gebeurtenissen lijkt te ontbreken plannen worden geopperd structureringen van de vergaderingen voorgesteld ideeen vliegen over tafel maar alles lijkt weg te zinken in een brij van onvermogen om de situatie te overzien eens gezindheid ontbreekt nog volkomen verantwoordelijkheid voor elkaar en groepsbesef zijn ver te zoeken er is geen duidelijkheid over wat men nu eigenlijk wil de frustraties en onvrede die hieruit voortkomen worden al gauw zichtbaar in het emotioneel optreden van sommigen het onvermoeibaar trachten van anderen en het afhaken van weer ande ren deze frustraties en onlust vormen echter een zeer wezenlijk onder 69 deel van het leerproces zij vormen de vruchtbare ondergrond voor een analyse van de verhoudingen binnen de groep en van de geconditio neerdheid van het eigen ik door deze gerichtheid op het proces binnen de groep en niet op het eventuele produkt van de werkzaamheden wordt ruimte geboden om tegenstellingen binnen de groep naar voren te halen en onvrede naar buiten te laten komen de stroomleiding in de klassesituatie de docent probeert door vragen en suggesties de oorzaken en maatschappelijke achtergronden en parallellen van de problemen in de groep eruit te doen komen zo blijkt het bijvoorbeeld mogelijk om te ontdekken hoe de deelnemers bepaald zijn door de prestatiegerichtheid van de maatschap pij het concurrentiebeginsel en de autoritaire structuur van de samen leving tastbaar resultaat van dit gehele moeizame en emotionele proces is de grote betrokkenheid bij wat er gebeurt in de groep deze emotio nele betrokkenheid blijkt niet altijd een positieve te zijn naast enthou siasme en onvermoeibaarheid zijn walging en afkeer te constateren de tijd die de stroom binnen het bestek van het von congres was bescho ren was te kort om deze conflicten en tegenstellingen op bevredigende wijze uit te praten en op te lossen schuilen onder een paraplu them a in de werkzaamheden van een projectonderwijsgroep zijn zes fasen te onderscheiden themakeuz e vorming van subgroepe n verzamelen van informatie verwerken van informati e presentatie van de verwerkte informatie aan de gehele groep evaluatie de eerste opdracht die de stroom zich stelde was het vinden van een thema waaromheen de werkzaamheden plaats zouden kunnen vinden in subgroepen werden eerst de gedachten daarover geinventariseerd es sentieel daarbij is dat iedere deelnemer zijn schroom om met bepaalde ideeen naar voren te komen leert overwinnen daartoe is het belangrijk om de verhoudingen in de groep ter discussie te stellen en te analyseren en die terug te koppelen naar analoge verschijnselen in de gehele maat schappij om dit te kunnen verwerkelijken dienen de subgroepjes geob serveerd te worden door een begeleider die het geheel met suggestieve vragen ondersteunt idealiter leidt de inventarisatie van de geopperde thema s tot een una nieme keuze voor een vrij concreet thema de tijdsfactor was er echter verantwoordelijk voor dat de stroomleiding na slepende plenaire verga deringen besloot in te grijpen door een paraplu thema voor te stellen 70 dit bood de mogelijkheid groepen hun uiteenlopende voorkeuren te la ten volgen en dit voorkwam tegelijk het onprojectmatig stemmen over een thema niet uitgeprate tegenstellingen dwingen van een minderheid door een meerderheid zo werden onder de noemer mogelijkheden van de mens om in zijn omgeving vernieuwingen tot stand te brengen de meest uiteenlopende onderwerpen gevangen uit dit ingrijpen van de stroomleiding blijkt zonneklaar dat de rol van de begeleider of docent in het wageningse model niet die is van een bui tenstaander laissez faire is er niet bij in het algemeen heeft de do cent tot taak het observeren en het aanzetten tot bezinning op de die perliggende oorzaken van menselijk gedrag en in noodgevallen en die zijn er juist ook in de school met al zijn materiele en structurele weer standen tegen onderwijsvernieuwing moet de docent zelfs wel eens ver bieden of voorschrijven ook al is dit in strijd met het principe van pro jectmatig ingrijpen maar zelfs dan worden daar geen sancties aan ver bonden de relatie docent leerling wordt in een project zo veel gelijk waardiger dat dit niet nodig blijkt over bloembollen kleedgewoonten huisvrouwen vormingstoneel onderwijsbegeleiders en theorie van projectonderwij s rond de subthema s vormden zich subgroepjes die eerst hun werk zaamheden regelden en onderling verdeelden en er vervolgens op uit trokken om informatie te verzamelen over het door hen gekozen onder werp in dit hele proces komen leerplanmatig gezien drie bijzonder be langrijke momenten voor het naar buiten trekken de verhoudingen binnen de subgroepen de tijdsfactor het naar buiten trekken het is vanwege de gerichtheid op de maat schappelijke werkelijkheid van projectonderwijs noodzakelijk dat de deelnemers om informatie te verzamelen wegbreken uit de veilige ze kerheid van de eigen omgeving leeuwenhorst school aanbellen aan deuren van nieuwbouwhuizen om door te dringen tot daarachter ver scholen rolpatronen over sloten springen om bollenkwekers te onder vragen over hun bedrijfsvoering een kledingzaak binnen stappen om de kleedgewoontes van de mensen te ontmaskeren het zijn in al hun ba naalheid toch spannende en angstige ervaringen het leren overwinnen van deze schroom voor de buitenwereld is een belangrijk element in de groei naar zelfstandigheid die ze nastreeft de verhoudingen binnen de subgroepen het is belangrijk dat aan de in de subgroepen optredende rolpatronen leiders onderleiders zwijgers ontevredenen dwarsliggers en verschijnselen conflicten samenwer kingsgeest niet zomaar wordt voorbij gegaan de deelnemers moeten de groepsprocessen leren doorgronden en zo ook beter hun eigen rollen beperkingen en veranderingsmogelijkheden leren inzien pogingen to t 71 analyse hiervan worden niet gauw door de groepen zelf ondernomen ook hier ligt weer een taak voor de begeleider de tijdsfactor het is begrijpelijk dat na de langdradige plenaire zittingen van de stroom in de subgroepjes een echte werksfeer hing weinig tijd werd besteed aan de voorbereidingen en structurering van de werk zaamheden op een tamelijk willekeurig punt werd met het onderzoek begonnen uiteraard hadden de subgroepjes te weinig tijd om voldoende verwerkbare informatie te verzamelen ook de uitwerkingsfase kwam in het gedrang de subgroepjes konden slechts oppervlakkig kennismaken met de problemen die ontstaan bij het waarderen van het materiaal welke vragen zijn goed wat moet nog nader uitgezocht worden bi j het rangschikken van het materiaal wat hoort bij wat welk beeld scheppen we uit de chaos bij het verbinden van conclusies aan het ge vondene en bij de terugkoppeling van het deelonderzoek naar de cen trale vraagstelling het zijn juist deze vaardigheden die de deelnemers de mogelijkheid bieden kritischer te leren staan tegenover het geschre ven en gesproken woord en zich een onderzoekshouding eigen te ma ken de von projectonderwijs ers misten zo de ervaringen die hun wage ningse collega s wel hebben bij het werken in de subgroepjes de moedeloosheid als de eerste resultaten weinig opleveren nieuwe wegen die dan gezocht moeten worde n het onvermogen om samenhangen te ontdekken in de onderzoeksre sultaten en het onvermogen er iets mee te doen in het huidige on derwijs krijgen leerlingen immers de samenhangen gepresenteerd ze hoeven ze zelden zelf op te sporen bij het werken in de subgroepjes bleek eens te meer hoe zeer voldoende tijd een voorwaarde voor het welslagen van projectonderwijs is juist omdat zowel onderwerp als werkvorm weinig tot niet zijn voorgestruc tureerd moeten de deelnemers ruim de tijd hebben om zelf die structu ren aan te brengen bovendien bewezen de ervaringen van de stroom hoeveel tijd er nodig is voor het ontrafelen van het groepsgebeuren over een paraplu die niet openging en de mantel der liefde na de onvoltoo i de werkzaamheden van de subgroepjes restten de ple naire nog twee taken het terugv i nden van de centrale vraagstel l ing en de evaluatie omdat de onderwerpen van de subgroepjes nog nauwelijks waren uitge diept en iedere uitspraak hierover ongegrond zou zijn was er natuurlijk helemaal geen sprake van om een terugkoppeling naar de centrale vraag stelling te proberen de rapportage van de verschillende subgroepjes aan de plenaire ging dan ook meer over de manier van werken en de ver houd i ngen binnen het groepje dan over het bestudeerde onderwerp 72 rapportage en evaluatie liepen dus door elkaar opvallend hierbij was de duidelijke verbetering in het verloop van de plenaire in vergelijking met de eerste dagen er werd beter geluisterd naar elkaar er zat meer lijn in de vergaderingen en er werd meer begrip opgebracht voor elkaars reacties en problemen de deelnemers hadden in deze dagen wel opge stoken dat verantwoordelijkheid voor de gang van zaken en voor elkaar geleerd kan worden als je gedwongen wordt die op je te nemen door de collectieve verantwoordelijkheid voor de gebeurtenissen kreeg de evaluatie een bijzonder karakter in plaats van kritiek op de stroom leiding had hij meer weg van zelfkritiek de evaluatie spitste zich geheel toe op de gebeurtenissen tijdens de congresdagen de bezinning op pro jectonderwijs als zodanig als leerplan als model van onderwijsvernieu wing dat te preferen zou zijn boven andere werd uitgesteld tot een van de follow up dagen die de stroom besloot te houden in juni en novem ber het is de bedoeling dat op deze dagen de bovengenoemde vragen die in een van de subgroepjes wel uitvoerig aan de orde kwamen be sproken worden evenals de vraag wat de deelnemers in hun eigen prak tijk met het geleerde menen te kunnen doen wat heeft de stroom ons geleerd over leraren die gedurende drie dagen tevens leerling en ook nog leerplanontwikkelaar waren als we samenvattend beschrijven wat de deelnemers aan de projecton derwijs stroom in deze drie dagen leerden zien als projectonderwijs met de wageningse doelstellingen noodzakelijke voorwaarden komen we tot het volgende lijstje doelstellingen projectonderwijs heeft vooral doelstellingen die op het terrein van het mens en maatschappijbeeld liggen zelfstandig en collectief denkende mensen of op het terrein van de vaardigheden de onderzoekshouding deze doelstellingen moeten welbewust geaccep teerd worden inhouden een project omvat altijd meerdere vakgebieden het is hierom een aangelegenheid waar meerdere docenten aan meewerken dit is overigens ook noodzakelijk vanwege het intensieve observeren en begeleiden van de subgroepjes docenten die aan projectonderwijs meewerken dienen niet al te presta tiegericht te zijn de inhoudelijke kant krijgt in projectonderwijs veel minder nadruk dan in het traditionele onderwijs leerlingen het blijkt steeds weer dat de leerlingen deverantwoorde lijkheid en de vrijheid die zij in de projecten krijgen toegemeten nooit op deze manier hebben leren hanteren daarom vergt het een intensieve begeleiding en een goed inzicht in de oorzaken hiervan om hen te kun 73 nen helpen we l zelf verantwoordelijkheid te gaan dragen voor de invul ling van hun eigen leerproces dit is niet iets wat zij meteen kunnen maar een vermogen dat tijdens een project bij hen ontwikkeld moet worden docenten de docent moet uit zijn traditionele rol kunnen stappen en zich op de achtergrond van het onderwijsgebeuren houden hij mag echter geen buitenstaander zijn hij moet projectmatig ingrijpen dat wil zeggen de gebeurtenissen bespreekbaar maken vragen stellen naar het waarom suggesties doen het eist veel van een leraar voor h i j deze mid denweg tussen te grote terughoudendheid en te sturend optreden heeft gevonden randvoorwaarden er moet veel tijd uitgetrokken worden voor een project leerlingen moeten de mogelijkheid hebben zich buiten de school te begeven er moeten voldoende faciliteiten en ruimtes zijn in de school om in subgroepjes te kunnen werken noo t 1 voor nadere informatie hierover de prima zeer praktische brochure theo jan sen anne ruth van kammen projektonderwijs afleren en aanleren purmerend muusses 197 6 74